Toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti

3§. Qishloq aholi punkti yerlarining huquqiy holati 
 
Qishloq  aholi  punkti  yerlariga  yer  tuzish  tartibida  shu  toifa  aholi  punkti 
uchun belgilab qo‘yilgan chegaralar doirasidagi yerlar kiradi. Qishloq aholi punkti 
yerlarining  huquqiy  holati  O‘zbekiston  Respublikasi  Yer  kodeksining  68-
moddasida  belgilangan.  Qishloq  aholi  punkti  yerlarida  yashovchi  aholining 
ko‘pchilik qismi qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi bilan band bo‘ladi. 
 
Qishloq  aholi  punkti  yerlarining  bosh  maqsadi  shaxar  aholi  punkti 
yerlarinikidan  farqli  o‘laroq,  nafaqat  shu  yerda  yashovchi  aholining  madaniy-
maishiy  ehtiyojlarini  qondirishdan  iboratgina  emas,  balki  qisman  qishloq  xo‘jalik 
mahsulotlarini ishlab chiqarish, qayta ishlash va saqlashdan ham iboratdir. Shuning 
uchun  qishloq  aholi  punkti  yerlarining  huquqiy  holati  ba’zi  o‘ziga  xos 
xususiyatlarga ega bo‘ladi. Bularni quyidagilarda ko‘rish mumkin: 
1.  Qishloq  aholi  punkti  doirasidagi  yerlarning  ma’lum  qismi  qishloq  xo‘jalik 
mahsulotlarini  (poliz,  meva,  uzum  va  b.q.)  etishtirishga  mo‘ljallangan.  Bu 
yerlarning  huquqiy  holati  qishloq  xo‘jaligiga  mo‘ljallangan  yerlarning  huquqiy 
maqomiga o‘xshash bo‘ladi yoki unga yaqinlashtirilgan bo‘ladi. 
2.  Qishloq  aholi  punktlarida  fuqarolarga  beriladigan  yer  uchastkalarining  miqdori 
shaxar aholi punktlaridagiga nisbatan ancha ko‘p bo‘ladi. Bundan tashqari, qishloq 
aholi punktlarida yer uchastkalari ikkita joyda ajratib berilishi,  ya’ni uy oldida va 
aholi punkti uy-joyidan chetda berilishi mumkin. 

---

135 
 
 
3. Aholi punkti yerlari huquqiy holatida yer va boshqa mulkiy munosabatlar o‘zviy 
aloqalik  xususiyatiga  ega  bo‘ladi.  Ammo,  bu  munosabatlar  nisbati  shaxar  va 
qishloq  joylarda  tamomila  bir  biridan  farq  qiladi.  Asosiy  farq  shundaki,  shaxar 
aholi  punktida  yer  uchastkasidagi  qurilishdan  foydalanish  avtomatik  ravishda  shu 
qurilishlarga  egalik  huquqini  keltirib  chiqaradi,  qishloq  aholi  punktida  esa 
qurilishga  mulk  huquqini  qo‘lga  kiritish  uchun  avval  yer  uchastkasidan 
foydalanish huquqiga  ega bo‘lish  kerak. Shunday  qilib,  qishloq  aholi punktlarida 
birinchi  navbatda  yerdan  foydalanish  huquqini  qo‘lga  kiritish  asosiy  rol  o‘ynasa, 
shaxar aholi punktlarida esa asosiy rolni uy-joyga mulkchilik huquqiga ega bo‘lish 
o‘ynaydi. 
 
O‘zbekiston  Respublikasi  Yer  kodeksida
18
  ko‘rsatilishicha,  qishloq  aholi 
punkti yerlari quyidagilardan iborat bo‘ladi:  
1) qishloq aholi punktlarining qishloqlar va ovullar hududidagi yerlari; 
 2)  qishloq  aholi  punktlarining  qishloq  xo‘jaligi  hamda  o‘rmon  xo‘jaligi 
korxonalari, muassasalari va tashkilotlari hududidagi yerlar. 
 
Qishloq  aholi  punkti  yerlari  uy-joylar,  madaniy-maishiy,  savdo,  xizmat 
ko‘rsatish  va  boshqa  inshoot  va  binolar  qurish,  yo‘llar  o‘tkazish,  dam  olish 
maskanlarini  joylashtirish,  hovuzlar  qurish  va  boshqa  maqsadlarda  foydalanilishi 
mumkin. 
 
Qishloq  aholi  punktlari  yerlarini  kelgusi  taraqqiyot  istiqboliga  ega  bo‘lgan 
va istiqboli bo‘lmagan yerlarga bo‘lish mumkin. Kelgusi taraqqiyot istiqboliga ega 
bo‘lgan  aholi  punktlari  qatoriga  kiritilgan  qishloq  aholi  punktlarining  yerlari 
tumanlarning  davlat  hokimiyati  organlari  tomonidan  shu  aholi  punktlarining 
rejalashtirish  va  qurilish  loyihalariga  muvofiq  ravishda  foydalaniladi.  Kelgusi 
taraqqiyot istiqboli bo‘lmagan qishloq aholi punktlari yerlaridan xo‘jalikning ichki 
yer  tuzish  loyihasiga  muvofiq  ravishda  foydalaniladi.  Ularni  sun’iy  ravishda 
kelgusi  taraqqiyot  istiqboliga  ega  bo‘lgan  aholi  punktlariga  o‘tkazish  maqsadga 
muvofiq  emas.  Chunki,  qishloqlarni  yangidan  planlashtirib,  qaytadan  qurish 
                                                           
18
 O
‘
zbekiston Respublikasi Yer kodeksining  68-moddasi 

---

136 
 
 
natijasida  ko‘pchilik  bog‘-rog‘lar  payhon  bo‘lib,  yo‘q  bo‘lib,  qaytadan  uy-joylar 
qurish katta harajatlarni talab etadi. Shu maqsadda eski qishloqlarni saqlab qolish 
maqsadga muvofiqdir. 
 
Qishloq  aholi  punkti  yerlari  asosan  qishloq  xo‘jalik  korxonalari  egallab 
turgan  yerlarda  joylashgan  bo‘lib,  ular  ushbu  korxonalarning  jamoat  (asosiy) 
yerlaridan natura tarzida ajratib qo‘yiladi. Lekin shuni aytish kerakki, bu ikkala yer 
fondi o‘rtasida o‘tib bo‘lmaydigan chegara yo‘q emas. Aholining o‘sib borayotgan 
ehtiyojlarini e’tiborga olib aholi punktlari yerlarini jamoa yerlari hisobiga tegishli 
organlar qaroriga muvofiq kengaytirish mumkin. 
 
Qishloq  aholi  punkti  yerlari  o‘z  tarkibiga  ko‘ra  bir  xil  emas.  Ular  qishloq 
xo‘jaligiga  mo‘ljallangan  va  qishloq  xo‘jaligiga  mo‘ljallangan  yerlardan  tashkil 
topadi.  Bundan  tashqari,  ushbu  yerlarni  kimning  egaligidaligiga  qarab  mahalliy 
hokimiyat organlari ixtiyoridagi yerlar va qishloq xo‘jalik hamda o‘rmon xo‘jaligi 
korxonalari,  muassasalari  va  tashkilotlari  ixtiyoridagi  yerlariga  turkumlash 
mumkin..  Shuningdek,  qishloq  aholi  punktlari  yerlari  kellajakda  istiqboliga  ega 
bo‘lgan va kellajakda taraqqiyot istiqboli bo‘lmagan yerlarga bo‘linadi. 
 
Mahalliy  hokimiyat  organlari  ixtiyorida  bo‘lgan  qishloq  aholi  punkti 
yerlaridan  maydonlar,  ko‘chalar,  sohil  bo‘ylari,  bog‘lar,  parklar,  hiyobonlar, 
daraxtzorlar  barpo  qilish,  shuningdek  madaniy-maishiy,  uy-joy  ehtiyojlari  uchun 
foydalaniladi. 
 
Qishloq aholi punkti yerlari doirasida qishloq xo‘jalik korxonalari o‘zlariga 
berilgan    yer  uchastkalaridan  uy-joy  binolari,  madaniy-maishiy  binolar,  ishlab-
chiqarish  binolari  va  inshootlari  qurish  hamda  qonunda  belgilangan  fuqarolarga 
dehqon xo‘jaligi yuritish uchun yer uchastkalari berish maqsadida foydalaniladi. 
 
Qishloq  aholi  punktlarining  yer  doiralari,  chegaralari  mazkur  tumanning 
tasdiqlangan  rejalashtirish,  qurish  loyihalariga  muvofiq  belgilanadi.  Bu  yerlardan 
foydalanish  esa  qonunda  belgilangan  tartibda  amalga  oshiriladi.  Mahalliy 
hokimiyat organlari ixtiyorida bo‘lgan qishloq aholi punktlari yerlarini berish shu 

---

137 
 
 
idoralar  tomonidan  amalga  oshiriladi.  SHirkat  xo‘jaligi  egallab  turgan  yerlarni 
berish ularning yuqori organlari qarorlariga asosan amalga oshiriladi.  
 
Qishloq  aholi  punktlarining  yerlari  shaxar  yerlari  doirasiga  faqat 
O‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining  qaroriga  muvofiq  ravishda 
o‘tkazilishi mumkin. Bunday hollarda ushbu yer maydonlari qishloq aholi punkti 
yerlari  tarkibidan  chiqarilib,  shaxar  yerlari  tarkibiga  kiritiladi.  Shaxar  tarkibiga 
kirgan  yer  uchastkalarida  shirkatlarning  bino  va  inshootlari  uchun  haq  mahalliy 
byudjet hisobidan to‘lanadi. 
 
Yuqorida  aytilganlaridan  kelib  chiqib,  qishloq  aholi  punkti  yerlari  deganda 
tuman davlat hokimiyati organlari tomonidan rejalashtirish, qurish va ichki xo‘jalik 
yer  tuzilishi  rejalariga  muvofiq  ravishda  tasdiqlangan  va  belgilangan  chegara 
doiralarida  joylashgan,  aholining  turar-joy,  boshqa  madaniy-maishiy  ehtiyojlariga 
kerakli  binolar,  shuningdek  dehqon  xo‘jaligi  uchun  beriladigan  yer  uchastkalari 
tushuniladi.