Toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti

Shaxar  tipidagi  posyolka  -  bu  shaxarga  o‘xshab  ketadigan,  lekin  unga 
nisbatan  kichikroq  miqdordaligi  bilan  farq  qiladigan  aholi  punktidir.  Agar  shaxar 
tipidagi  posyolkalarning  maydoni  kengaytirilsa,  ularni  shaxar  tipidagi  aholi 

---

124 
 
 
punktiga  aylantirish mumkin. Shaxar  tipidagi posyolkalar aholi  punktlari  tizimida 
shaxar  aholi  punkti  bilan  qishloq  aholi  punkti  o‘rtasida  o‘ziga  xos  oraliq  o‘rinni 
egallaydi.  Shaxar  tipidagi  posyolkalarda  shaxar  aholi  punktlariga  ham,  qishloq 
aholi punktlariga ham xos bo‘lgan belgilar uchraydi.  
 
Aholi  punktlarining  shaxar  va  qishloq  aholi  punktlariga  bo‘linishi  tarixan 
ijtimoiy mehnat taqsimoti bilan bog‘liqdir, ya’ni ularni toifalarga chegaralaydigan 
asosiy  belgisi  ular  aholisining  moddiy  ishlab  chiqarishning  turli  sohalaridagi 
ishtiroki  hisoblanadi.  Qishloq  aholi  punktlarida  mehnatga  layoqatli  aholining 
asosiy  qismi  qishloq  xo‘jaligi  ijtimoiy  ishlab  chiqarishida  qatnashadi.  Shuunday 
qishloq  aholi  punktlarida  sanoat,  transport  va  boshqa  korxonalar  joylashgan 
bo‘lishi  mumkin,  ammo  ulardagi  ishchi  va  xizmatchilar  ko‘pchilikni  tashkil 
etmaydilar.  Shaxar  va  shaxar  tipidagi  posyolkalarda  ijtimoiy  qishloq  xo‘jaligi 
ishlab  chiqarishi  bilan  mehnatga  layoqatli  aholining  faqat  kamgina  qismi  band 
bo‘ladi.  Ammo,  aholi  punktlarini  shaxar  yoki  qishloq  aholi  punkti  toifalariga 
kiritish faqat aholining qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishidagi ishtiroki bilan emas, 
shu  bilan  birga  aholining  soniga  qarab  ham  belgilanadi,  yoxud  aholi  punktini 
shaxar toifasiga kiritish uchun qonunchilik ma’lum aholi soni bo‘lishi lozimligini 
ko‘rsatadi. 
 
Shaxar  va  qishloq  aholi  punktlari  huquqiy  holatida  farqlar  mavjud.  Ushbu 
farqlar shundan iboratki, shaxar aholi punktlari mustaqil ma’muriy-xududiy birlik 
hisoblansalar, qishloq aholi punktlari esa mahalliy o‘z-o‘zini boshqarish organlari 
hududining  uncha  katta  bo‘lmagan  qismini  egallaydilar  va  davlat  tuzilishining 
ma’muriy-hududiy tizimida eng quyi birlikni tashkil qiladilar. Shu sababdan shaxar 
aholi  punktlarining  huquqiy  holati  qishloq  aholi  punktlarinikiga  nisbatan  ancha 
kengroq  tartibga  solingan.  Shaxar  aholi  punktlariga  shaxar  yerlari  birkitilgan 
bo‘lib,  ular  shaxar  hokimligi  tomonidan  boshqariladi.    Qishloq  aholi  punktlari 
qishloq xo‘jaligi korxonalari yerlarida joylashgan bo‘ladi. 
 
 Ma’muriy-hududiy  birlik  sifatida  shaxar  aholi  punktlari  o‘z  hokimligi 
timsolida  o‘z  byudjeti,  o‘z  xo‘jaligiga  ega  bo‘lib,  faqat  ma’muriy  emas,  balki  

---

125 
 
 
iqtisodiy  mustaqillikka  ham  ega  bo‘ladilar.  Qishloq  aholi  punktlarining  huquqiy 
holati  butunlay  boshqacha  bo‘lib,  ularning  o‘z  byudjeti  ham,  xo‘jaligi  ham 
bo‘lmasdan  faqat  qishloq  xo‘jalik  korxonalarining  ishlab  chiqarish  markazlari 
rolini  o‘ynaydilar.  Bundan  tashqari,  shaxar  va  qishloq  aholi  punktlari  huquqiy 
holatidagi  tafovutlar  yerdan  foydalanish,  ijtimoiy  ta’minot,  soliq,  kommunal 
xizmat  sohasidagi  munosabatlarni  huquqiy  tartibga  solishning  o‘ziga  xosligida 
ham namoyon bo‘ladi. 
 
Aholi  punkti  yerlari  qishloq  xo‘jaligiga  mo‘ljallangan  yerlar  yer  fondi 
toifasidan  farqli  o‘laroq  ishlab  chiqarish  vositasi  sifatida  emas,  balki  yashash 
uchun  joy,  odamlarning  ishlab  chiqarish  va  boshqa  ijtimoiy  foydali  faoliyatini 
tashkil  etish,  shuningdek  aholining  madaniy-maishiy  va  boshqa  ehtiyojlarini 
qondirish uchun bazis sifatida foydalaniladi. 
 
Aholi  punktlarini  shaxar  toifasiga  o‘tkazish  davlat  hokimiyatining  oliy 
organlari  tomonidan  quyi  hokimiyat  organlarining  taqdimnomasi  asosida 
belgilanadi. 
Viloyat, 
tuman, 
shaxar 
xalq 
deputatlari 
kengashlarining 
taqdimnomasiga  ko‘ra  aholi  punkti  O‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisining 
qaroriga  binoan  shaxar  toifasiga  kiritiladi.  Aholi  punktlarini  posyolkalar  toifasiga 
kiritish  tuman  xalq  deputatlari  kengashlarining  taqdimnomasiga  binoan  viloyat 
hokimligining qarori asosida amalga oshiriladi. Aholi punktlarini qishloq toifasiga 
kiritish tuman hokimining qaroriga asosan amalga oshiriladi. 
 
Aholi  punktlarining  chegarasi  -  shaxar,  posyolka,  qishloq  aholi  punktlari 
yerlarining  tashqi  chegaralari  bo‘lib,  ular  ana  shu  yerlarni  boshqa  toifadagi 
yerlardan  ajratib  turadi.  Aholi  punktlarining  chegaralarini  belgilash  tasdiqlangan 
shaxarsozlik  va  yer  tuzish  hujjatlari  asosida  amalga  oshiriladi.  Masalan, 
shaxarlarning  chegaralari  shaxarsozlik  bosh  rejalari  asosan  belgilansa,  qishloq 
aholi  punktlarining  chegaralari  esa  ichki  xo‘jalik  yer  tuzish  hujjatlariga  asosan 
belgilanadi.  O‘zbekiston  Respublikasi  Yer  kodeksining  60-moddasida 
ko‘rsatilishicha,  aholi  punktlarining  chegarasi  yuridik  va  jismoniy  shaxslar  yer 
uchastkalarining  chegaralari  bo‘yicha  belgilanishi  lozim.  Aholi  punktlarining 

---

126 
 
 
yerlari  chegaralari  tegishli  davlat  hokimiyati  organlarining  qarorlariga  asosan 
o‘zgartirilishi (kengaytirilishi) mumkin. 
 
Shaxar,  posyolka,  qishloq  aholi  punktlari  yerlari  huquqiy  holatidagi 
o‘xshashlik va yaqinlikni ularning umumiy foydalanishdagi yerlaridan foydalanish 
tartibi  va  maqsadlarida  ko‘rish  mumkin.  Avvalo,  aholi  punktlarining  umumiy 
foydalanishdagi  yerlariga  quyidagilar  kiradi:  maydonlar,  ko‘chalar,  tor  ko‘chalar, 
yo‘llar,  sug‘orish  tarmog‘i,  sohil  bo‘yi  yerlari,  aholining  madaniy-maishiy 
ehtiyojlarini  qondirish  va  dam  olish  uchun  foydalaniladigan  yerlar  (daraxtzorlar, 
bog‘lar,  sayilgohlar,  hiyobonlar,  shuningdek  ariq  tarmoqlari  egallagan  yerlar), 
kommunal-maishiy 
ahamiyatga 
molik 
yerlar 
(qabristonlar, 
chiqindilarni 
zararsizlantirish va ulardan foydalanish joylari)
15
. 
 
Yer 
qonunchiligida 
belgilanishicha, 
aholi 
punktlarining 
umumiy 
foydalanishdagi  yerlari  yuridik  va  jismoniy  shaxslarga  biriktirib  qo‘yilmaydi,  bu 
yerlar  bevosita  shaxar,  tuman  davlat  hokimiyati  organlarining  ixtiyorida  bo‘ladi. 
Umumiy  foydalanishdagi  yerlarda  bu  yer  qaysi  maqsadga  xizmat  qilsa,  faqat 
shunga  mos  keladigan  imorat  va  inshootlar  qurishga  ruxsat  beriladi.  Shuningdek, 
bu  yerlardan  tuman  yoki  shaxar  hokimining  qaroriga  asosan  yuridik  shaxslar  va 
fuqarolarga  engil  imoratlar,  ya’ni  savdo  chodirlari,  do‘konchalar,  reklama 
inshootlari  qurish  uchun  vaqtincha  foydalanishga  ijara  shartlari  asosida  yer 
uchastkalari berilishi mumkin. 
 
Aholi  punkti  yerlarining  huquqiy  holati  bir  xil    bo‘lmaydi.  Bir  qator 
umumiylik shaxar va posyolka yerlari huquqiy holatida bo‘lishi mumkin. Qishloq 
aholi  punktlari    yerlari  aksincha  o‘ziga  xos  xususiyatga  ega  bo‘lib,  ular  qishloq 
xo‘jaligi ishlab chiqarishi bilan yaqindan bog‘liq bo‘ladi. 
 
Aholi  punktlari  chegarasi  doirasidagi  ayrim  uchastkalar  belgilangan 
maqsadga  ko‘ra  quyidagi  yerlarga  bo‘linadi:  shaxar  (qishloq)  qurilishi  yerlari; 
umumiy  foydalanishdagi  yerlar;  qishloq  xo‘jaligida  foydalanadigan  yerlar; 
daraxtzorlar  egallagan  yerlar;  sanoat,  transport,  aloqa,  mudofaa  yerlari;  alohida 
                                                           
15
 
 
O
‘
zbekiston Respublikasi Yer kodeksining  64-moddasi 

---

127 
 
 
muhofaza etiladigan hududlarning yerlari; suv fondi yerlari; zaxira yerlar. Demak, 
bu  yerlar  turlari  barcha  turdagi  aholi  punkti  yerlarida  uchraydi.  Belgilangan 
maqsadidagi  tafovutlar  munosabati  tufayli  sanab  o‘tilgan  yerlar  turlari  holatida 
ham  ma’lum  farqlar  bo‘ladi.  Alohida  muhofaza  etiladigan  hududlar  yerlarida 
qurilish maqsadlarida yer ucastkalari berish, ekologiyaga ta’sir etuvchi ob’ektlarni 
joylashtirish  yoki  barpo  etish,  xo‘jalik  maqsadlarida  foydalanishga  yo‘l 
qo‘yilmaydi.  Qonunchilik  umumiy  foydalanishdagi  yerlarni  biror-bir  yuridik  va 
jismoniy shaxslarga berib qo‘yishni taqiqlaydi. 
 
Aholi punktlari yerlarining huquqiy holatida boshqaruv jihatdan ham farqlar 
bo‘ladi.  Shaxar  aholi  punktlarining  yerlari  tuman,  shaxar  hokimligi  tomonidan 
boshqarilsa,  qishloq  aholi  punktlarining  yerlari  tuman  hokimligi  tomonidan  ham, 
qishloq xo‘jalik korxonalari boshqaruv organlari tomonidan ham boshqariladi. 
 
Aholi punktlari yerlari huquqiy holati o‘ziga xos-xususiyatlarga egaligi bilan 
ajralib turadi. Ya‘ni, aholi punkti yerlari tarkibida yer fondining barcha toifalarini, 
ya’ni  qishloq  xo‘jaligiga  mo‘ljallangan  yerlar;  sanoat,  transport,  aloqa,  mudofaa 
yerlari;  alohida  muhofaza  etiladigan  tabiiy  hududlarning  yerlari;  o‘rmon  fondi 
yerlari;  suv  fondi  yerlari;  zaxira  yerlarni  uchratish  mumkin.  Shu  sababli,  aholi 
punkti yerlari huquqiy holatini belgilashda ushbu toifa tarkibiga kiruvchi yerlardan 
foydalanishning o‘ziga xos jihatlari e’tiborga olinishi kerak. Masalan, aholi punkti 
yerlaridan  foydalanishning  o‘ziga  xos  tartiblari  O‘zbekiston  respublikasi  Yer 
kodeksining  tegishli  moddalarida,  hamda  shaxar,  posyolka,  qishloqlarni 
rivojlantirish  rejalarida  belgilangan  bo‘lsa,  aholi  punktida  joylashgan  alohida 
muhofaza  etiladigan  hududlar  yerlarining  huquqiy  holati  aholi  punkti  yerlariga 
belgilangan qoidalar bilan bir qatorda ular to‘g‘risidagi qonunda ham belgilangan 
bo‘ladi  va  hokazo.  Yuqoridagilardan  kelib  chiqib  aytish  mumkinki,  aholi  punkti 
yerlari  turli  soha  qonunchiligi  normalari  bilan  tartibga  solinib,  kompleks 
(majmualashgan)  huquq  qoidalari  ularning  huquqiy  holatini  belgilaydi.  Shu  bilan 
birga,  aholi  punkti  yerlarining  huquqiy  holatidagi  umumiylikni  bu  yerlarni 

---

128 
 
 
boshqarish,  foydalanish  uchun  berish,  qaytarib  olish  kabi  holatlardagi 
mushtaraklikda ko‘rish mumkin. 
 
Aholi  punktlari  yerlari  huquqiy  holatining  o‘ziga  xos  jihatlari  binolar  va 
inshootlar  qurilishi  uchun  berilgan  yer  uchastkalaridan  foydalanish  huquqi 
turlarida o‘z ifodasini topadi. Qurilish uchastkalari yerlaridan foydalanish huquqi 
shu  yer  uchastkasida  joylashgan  bino  va  inshootlarga  mulkchilik  huquqi  bilan 
o‘zaro bog‘liq holda bo‘ladi. Yerdan foydalanish huquqi bilan bino va inshootlarga 
bo‘lgan  mulk  huquqining  o‘zaro bog‘liqligini  yerdan  foydalanish  huquqini  bekor 
qilinishi  bilan  bino  va  inshootlarga  bo‘lgan  huquq  ham  tugatilishi,  yoki  bino  va 
inshootlarga bo‘lgan huquq qonunda belgilangan tartibda bekor qilinganda yerdan 
foydalanish  huquqi  ham  bekor  qilinishida  ko‘rish  mumkin.  O‘zbekiston 
Respublikasi  Yer  kodeksining  22-moddasida  ko‘rsatilishicha,  korxona,  bino, 
inshoot yoki boshqa ko‘chmas mol-mulkka nisbatan mulk huquqi, xo‘jalik yuritish 
huquqi  yoki  ularni  opyerativ  boshqarish  huquqi  boshqa  shaxsga  o‘tgan  taqdirda, 
ana  shu  ob’ektlar  bilan  birgalikda  mazkur  ob’ektlar  joylashgan  hamda  ulardan 
foydalanish  uchun  zarur  bo‘lgan  yer  uchastkasiga  egalik  qilish  va  undan  doimiy 
foydalanish huquqi ham o‘tadi. 
 
Aholi  punkti  yerlaridan  foydalanish  huquqi  uchun  shunday  huquqqa  ega 
bo‘lgan  turli  xil  sub’ektlarning  ko‘pligi  xaraktyerlidir.  Ularga  qishloq  xo‘jalik 
korxonalari,  noqishloq  xo‘jalik  korxonalari,  fuqarolar  kiradi.  Ayniqsa  fuqarolar 
aholi  punktlari  yerlaridan  foydalanuvchi  asosiy  sub’ektlar  hisoblanadilar.  Ular 
aholi punkti yerlaridan dehqon xo‘jaligi yuritish, yoki turar-joy qurish maqsadida 
foydalanishdan  tashqari,  garaj,  bog‘dorchilik,  polizchilik,  fyermalar  maqsadida 
ham aholi punkti yerlaridan foydalanadilar. 
 
Aholi  punkti  yerlaridan  foydalanish  huquqi  mazmuni  ham  o‘ziga  xos 
jihatlari  bilan  ajralib  turadi.  Aholining  zich  joylashganligi,  bu  yerlarda  turli  xil 
ob’ektlarning  ko‘pligi  bu  yerdan  foydalanuvchilarga  atrof  tabiiy  muhitni  himoya 
etish bo‘yicha alohida majburiyatlar yuklaydi.