Toshkent farmatsevtika instituti

Qadimgi Rimda farmasevtikaning rivojlanishi 

---

Dori vositalari ko‘pincha aralashtirmasdan ishlatilgan. Murakkab tarkibli reseptlar 
keyinchalik dastlabki olimlarning ta'limotlari asosida kiritilgan va Rim tibbiyoti va 
dorixonasining  eng  katta  vakili  Klavdiy  Galen  (milodning  131  -  201/210  yillar) 
tomonidan qo‘llaniladi. 
Galen  -  taniqli  rim  shifokori  va  tabiatshunos  olimi.  Pergam  shahridagi  boy 
yunonlik  me'morning  oilasida  tug‘ilgan.  Galenning  birinchi  o‘qituvchisi  uning 
otasi bo‘lib, u o‘g‘linig faylasuf bo‘lishiga intilgan. Galen shifokor kasbini tanladi. 
U  17  yoshdan  boshlab  tibbiyotni  o‘rgana  boshladi.  Tibbiy  bilimlarini  yaxshilash 
uchun  u  sayohatga  chiqdi  va  madaniyat  markazlari  –  Korinf,  Aleksandriya,  Kipr, 
Falastinni  ziyorat  qildi;  shifobaxsh  materiallar,  metallar,  qatronlar  va  ziravorlarni 
o‘rgandi. Uyga qaytib, 6 yil davomida u gladiatorlar orasida tibbiy amaliyot bilan 
shug‘ullangan,  shifo  jarohatlar,  suyak  chiqishlari  va  sinishlarini  davolash  san'ati 
bilan mashhur bo‘lgan. 146-yilda u Rimga ko‘chib, saroy xodimi sifatida xizmatga 
kirdi.  Rimda  Galen  taniqli  shifokor  sifatida  mashhur  bo‘ldi.  U  anatomiyani 
o‘rganib chiqdi, chunki u kasalliklarni o‘rganish va davolash ushbu fan bilimlariga 
asoslanishiga ishongan. 
    Galen  400  ga  yaqin  maqolalar  yozgan,  shu  jumladan  tibbiyot  bo‘yicha  200  ta. 
140  ga  yaqin  tibbiyot  asarlari  bizga  yetib  kelgan;  Rimdagi  Tinchlik 
ibodatxonasidagi  yong‘in  paytida,  uning  kutubxonasida  saqlanayotgan 
yozuvlarning bir  qismi  halok  bo‘ldi.  Xastaliklar  va  ularning  davolanishi  haqidagi 
masalalarda  Galen  Gippokrat  va  uning  izdoshlari  ta'limotlaridan  kelib  chiqqan, 
ularga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritgan. Galen ta'limotiga ko‘ra, kasalliklarni 
davolash, to‘g‘ri ovqatlanish (dieta) va qarshi ta'sirga olib keladigan dori vositalari 
bilan ta'minlanadi, ya'ni quruqlikni namlik va sovuqlikni harorat bilan yo‘qotiladi.  
    Galen dorishunos sifatida tanilgan. U quyidagi qoidalarga amal qilgan. Sog‘likni 
saqlab  qolish  uchun,  "o‘xshashni  o‘xshash  bilan"  (Xitoy  tomonidan  bildirilgan 
fikr)  "qarama-qarshilikni  qarama-qarshi  bilan"  tamoyillarini  (yatrokimyogarlar 
tomonidan  keyinchalik  qabul  qilingan)  qo‘llash  kerak.  Kasalliklarda  shifokor 
tabiatga  yordam  berishi  kerak,  tabiatning  o‘zi  ko‘pincha  shifo  beradi  (birinchi 
bo‘lib Gippokrat tomonidan bildirilgan  fikr). Shu  nuqtai  nazardan, bu qarashlarga 
asosan  qo‘llaniladigan  dori  vositalari  "temperament"lari  bo‘yicha  baholanadi  va 
uchta  sinfga  bo‘linadi:  oddiy;  asosiy  va  nojo‘ya  xususiyatlarning  turli 
kombinasiyasi (achchiq, shirin, nordon va x.k.)ga ko‘ra qarab, sovuq, issiq, namlik 
va quruqlikning harakatchan elementar fazilatli; mahsus, bo‘shatish tarkibli ta'sirga 
ega va hokazo. 
    Galen, tabiatda dori-darmonlar tayyor shaklda va eng maqbul birikma va holatda 
berilganligini  ta'kidlaydigan,  Gippokrat  maktabining  ta'limotiga  shubha  bilan 

---

qaragan.  U  dorilarda  -  o‘simliklar  va  hayvonlarda  -  ishlatilishi  kerak  bo‘lgan 
foydali  moddalar  va  tashlanishi  kerak  bo‘lgan  zararli  moddalar  borligini 
ta'kidlagan.  Galen  yana  tozalangan  dorilar  berish  uchun  dorivor  moddalarni 
balastdan  ozod  qilishga  harakat qildi,  ya'ni  birinchi  bo‘lib  ta'sir  etuvchi  moddalar 
tushunchasini kiritdi. 
    Galen  tabiiy  materiallardan  ajratmalar  olishni  keng  qo‘llagan.  Ajratmalar  olish 
uchun turli xil usullar (bo‘ktirish, ekstraksiya) ishlatilgan. 
Sharob,  sirka,  siroplar  farmasiya  amaliyotiga  kiritildi  va  ko‘p  asrlardan  keyin 
(Paracelsusda) tinktura va ekstraktlar kiritildi. 
   Galen Rimda o‘zining dorixonasiga ega edi, u yerda kasallarga o‘zi dori-darmon 
tayyorlagan.  Dori-darmonlar  asosan  o‘simlik  manbasidan  bo‘lgan,  ularning 
aksariyati  tarkibi  murakkab  bo‘lgan;  shuning  uchun  ba'zi  plastirlar  23-60 
moddadan  iborat  edi.  Bu  murakkab  dorilar  zahira  uchun  tayyorlangan  va  asosan 
zamonaviy  galen  preparatlardan  farq  qilmagan.  Galen  kukun,  pilyula,  kulcha, 
sovun, surtma, plastir', xantal, yig‘ma, damlama, qaynatma, eritma, yog‘li moylar, 
sharob,  sirka,  loson  va  taryoqlarni  ishlab  chiqarishni  ta'riflagan.  Galen  davrida 
kosmetik  vositalar,  tish  tolqoni,  soch  bo‘yoqlari  va  boshqalar  katta  hajmda 
tayyorlangan. 
 
 
 
 
 
Abu Ali ibn Sino (Avisenna) 
   Avisenna  nomi  bilan  tanilgan,  ensiklopedist-olim,  faylasuf  va  shifokor  Abu  Ali 
al-Husayn ibn Abdulloh ibn Hasson ibn Ali ibn Sino (980-1037) Sharq va Yevropa 
davlatlari olimlari orasida yuksak nufuzga ega bo‘lgan. 
   Avisenna 980 yilda Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog‘ida tug‘ilgan. Buxoroda 
u  madrasaga  o‘qishga  kirdi,  u  yerda  Qur'onni  va  grammatika,  stilistika  va 
she'riyatni  o‘rgandi.  Ibn  Sino  yoshligida  Buxoroning  eng  boy  kutubxonalaridan 
keng  foydalanishi  uning  tibbiy  va  umumilmiy  tayyorgarligi  uchun  muhim 
ahamiyatga ega bo‘ldi. 

---

Ibn Sino o‘sha paytda Sharqning eng ilg‘or madaniy  markazi bo‘lgan Somoniylar 
davlatining  iqtisodiy  va  madaniy  gullab-yashnashi  davrida  olim  sifatida 
shakllangan va rivojlangan. Siyosiy voqealar tufayli XI asrga kelib ushbu madaniy 
markaz  qo‘shni  Xorazmga  ko‘chib  o‘tganda,  Ibn  Sino  bu  yerda  tashkil  etilgan 
olimlarning  birlashmasiga,  ya'ni  Ma'mun  akademiyasiga  a'zo  bo‘ldi.  Avisenna 
ushbu  "akademiyada"  eng  taniqli  olim  Al-Beruniy,  taniqli  shifokor  Abul-Hasan-
Xammar  bilan  birga  ko‘rsatgan  faoliyati  uning  ijodiy  va  ilmiy  faoliyatining  eng 
samarali  davriga  to‘g‘ri  kelgan.  1017  yildagi  yangi  siyosiy  voqealar  tufayli  Ibn 
Sino Xorazmdan qochadi. Keyinchalik uning ilmiy va amaliy tibbiyotdagi faoliyati 
va  hayoti  Eronning  Hamadon  va  Isfaxon  shaxarlarida  kechdi.  Bu  yerda  u 
kasalxonaga  asos  soldi.  Bir  muncha  vaqt  mobaynida  u  davlat  ishlari  bilan  ham 
mashg‘ul bo‘lgan. 
    Ibn  Sino  falsafa,  matematika,  fizika,  astronomiya,  kimyo  va  boshqa  ko‘plab 
sohalarda  ko‘plab  ishlarni  qoldirdi.  Ammo  tibbiyot  va  dorishunoslik  sohasida, 
birinchi  navbatda,  dunyoga  mashhur  "Tib  qonunlari"  ularning  eng  sarasi 
hisoblanadi. Ko‘p asrlar  (600  yil)  mobaynida bu asarning arab,  fors, turk tillarida 
Sharq  mamlakatlarida,  lotin  tilida  barcha  G‘arbiy  Yevropa  universitetlarida 
tibbiyotni  o‘rganishda  majburiy  qo‘llanma  bo‘lib  xizmat  qilgan.  "Tib 
qonunlari"ning  lotin  tilidagi  eng  ishonchli  tarjimasi  Plempiyga  tegishli  bo‘lib,  u 
1658 yilda L'vovda nashr etilgan. 
   "Tib  qonunlari"  1019-1020  yillarda  yozilgan.  Unda  Ibn  Sino  20  yil  davomida 
to‘plangan  va  tizimlangan  barcha  ma'lumotlar  aks  ettirilgan.  "Tib  qonunlari" 
beshta  kitobdan  iborat  bo‘lib,  anatomiya,  fiziologiya,  patologiya,  terapiya, 
jarrohlik, gigiena, ovqatlanish masalalarini qamrab oladi. 
    Asosiy  reseptlar  tahlili  shuni  aniq  ko‘rsatadiki,  Ibn  Sino  o‘zining  salafiy 
merosxo‘ri  va  davrining  tibbiyot  darajasini  bilgan.  Masalan,  murakkab  dorilar 
uchun  resept  alifbo  tartibida  emas,  balki  70  dan  ortiq  komponentlardan  tashkil 
topgan  eng  murakkab  preparatlarni  yozishdan  boshlangan.  Keyinchalik  oddiy 
reseptlar va ularning tayyorlash usullari izchil ta'rifi kelgan. 
    Beshinchi  kitobning  birinchi  qismida  "Farmakopeyada  joylashgan  murakkab 
dorilar to‘g‘risida" deb nomlangan. Bu eng keng hajmli va X asrgacha qo‘llanilgan 
barcha  murakkab  dorilarni  (katta  taryoqlar  va  taryoq  uchun  kulchalar,  katta  va 
kichik  bo‘tqalar,  kukunlar,  yalash  uchun  dorilar,  siroplar  va  quyultirilgan 
sharbatlar,  pilyulalar,  moylar,  plastirlar  va  boshqalar)  tavsiflovchi  12  ta  mustaqil 
maqolalardan  iborat.  Jami  508  murakkab  dorilarni  tarkibi  va  tayyorlash  usullari 
jamlangan. 

---

   Ibn Sino qaynash, kuydirish, sovutish,  yuvish, ratifikasiya qilish  va aralashtirish 
kabi texnologik jarayonlarni  dori  vositalari “kuchi” (terapevtik  faolligiga) ta'sirini 
o‘rganib chiqdi. U kimyoga qiziqqan va bu sohada ko‘p ishlagan. U fermentasiya, 
koagulyasiya, erish, sublimasiya kabi kimyoviy jarayonlar bilan tanish edi. 
    Dori  saqlash  muddati  aniqlashga  katta  e'tibor  berdi.  U  uzoq  muddatli  saqlashni 
dori  vositasi  samaradorligini  pasaytirishiga  haqli  ravishda  ishongan.  Ibn  Sinoning 
aytishicha,  "issiq  iqlim  sharoitida  dorilar  sovuqdan  ko‘ra  qisqa  muddatda  o‘z 
hususiyatlarini saqlab qoladi". 
   "Tib  qonunlari"ning  muallifi  og‘riqni  yengillashtiradigan  yoki  kamaytiruvchi 
dorivor  moddalarning  tibbiy  amaliyotida  o‘rganish  va  tatbiq  etishda  katta 
ahamiyatga  ega.  Bu  anesteziologiyaning  dastlabki  bosqichlari  edi.  U  dori 
vositalarining  giyohvandlik  va  og‘riqsizlantiruvchi  xususiyatlariga  ega  bo‘lishini 
bilgan  va  ulardan  foydalangan.  Masalan,  belladonna,  dolchin,  mandragora,  afyun, 
sovuq, qorni og‘riqsizlantiruvchi vosita sifatida qo‘llagan. 
   Shunday  qilib,  Ibn  Sino  mashhur  O‘rta  Osiyo  olimi  bo‘lib,  uning  asarlari  uzoq 
asrlar davomida tibbiyot fanining nazariy va amaliy asoslari sifatida xizmat qilgan. 
Uning  "Tib  qonunlari"  ko‘p  marta  qayta  nashr  etilgan  va  XVII  asrga  qadar 
Yevropa  va  Sharq  mamlakatlaridagi  oliy  o‘quv  yurtlarida  o‘ta  muhim  qo‘llanma 
bo‘lib kelgan.