Toshkent farmatsevtika instituti tibbiy va biologik fanlar kafedrasi mikrobiologiya, virusologiya va

CHuqur blastomikozlarning qo‘zg‘atuvchilari. 
Vyptococcus neoformaus odamlarda chuqur 
blastimikoz kasalligini chaqiradi. Odamda o‘pka, miya, miya pardasi, ichak, teri, teri osti 
klechatka, limfa bezlari suyak sistemasini shikastlaydi. 
Profilaktikasi. 
Umumiy va shaxsiy gigienaga rioya qilish kerak.
 
 
12. Patogen anaeroblar. Qoqshol, gazli gangrena, botulizm qo’zg’atuvchilari va ularning 
biologik xusu siyatlari. 
 
Qoqshol 
 
Tayanch iboralar:
B.tetani. Kitt-Tarotsi. qattiy anaerob.
 
`Qoqshol –o‘ta og‘ir infeksion kasallik bo‘lib, odam tana muskullarining kuchli tortishib 
qolishi va vaqti vaqti bilan tirishib qolishi ,markaziy nerv sistemasining shikastlanishi natijasida 
bemorda kuchli tirishish xolati o‘limgacha olib kelishi kuzatiladi. 
19 asrda birinchi bulib qoqshol xirurgik kasallik ekanligi aniqlangan.Kasallikning klinik 
belgilarini Gippokrat tomomnidan aniq o‘rganilib tariflab berilgan.Galen,AbuAli Ibn Sino 
tomonidan va1883 yili rus xirurgi N.D.Monastыrskiy qoqshol bilan kasallangan bemorning 
yarasidan tayyoqcha shaklidagi bakteriyalarni topgan.1884 yili yosh olim Nikoloequyon va 
dengiz cho‘chqachalarining terisi ostiga turpoq yuborganida ularda kasallik alomatlarini 
aniklagan.1887 yilda Kitazato uzg‘atuvchining sof kulturasini ajratib oladi va 1890yilda antitoksik 
zardobni quyonlardan eksprement yo‘li orqali oladi.1923-1926 yillarda fransuz olimi Roman 
uzoq izlanishdan sung 39-40 oS da formalin ta’sirida anatoksin ajratib oldi va kasallikni oldini 
olishda ishlatilishini yo‘lga quydi.Qoqshol qo‘zg‘atuvchilari tuproqda xayvon va odam najasi 
tushgan o‘ta iflos yoki unimdor tuproqlarda ko‘p miqdorda topiladi.Tropik va subtropik klimat 
zonalarda quzg‘atuvchilar qo‘pligi aniklangan. CHorvadorlik va dexqonchilik bilan 
shug‘illanuvchi mamlakatlarda ,asosan Uzbekiston, Qirg‘iziston , Todjikiston ,Ukraina va 
Armeniya davlatlarida, saqlanishi va ko‘payishi uchun kulay sharoit tuproqning temperaturasi 
va rN xisoblanadi. 
Etiologiyasi va morfologiyasi.Qo‘zg‘atuvchi anaerob bakteriya bo‘lib,xarakatchan,ingichka uzun 
tayoqcha 4-8 mkm.Kapsula xosil qilmaydi va sporasi subterminal joylashgan grammusbat 
bo‘yaladi.Aerob sharoitda tashqi muxitda qo‘zg‘atuvchi baraban shaklida yoki tenis raketkasiga 
o‘xshash shaklda uchraydi.Bu shakli orkali uzoq saklanishi va tirik qolishi uchun qulay sharoit 
xisoblanadi. 
O‘sishi.Qo‘zg‘atuvchi qattiy anaerob bulib,Kitt-Tarotsi muxitida kuyka xosil kilib usadi.Kandli va 
konli ozik muxitlarida R-shaklidagi kaloniya xosil kiladi.Fermentativ faoliyati jelatinni 
suyultiradi va sutni ivita oladi.Odam tana xaroratida va etarli namlik bulganida,suniy oziq 
muxitlarida bakteriya sporasi vegetativ formaga aylana oladi.Tayoqcha shaklidagi vegetativ 
formasi tashqi muxitga nisbatan chidamsiz.Tayoqcha tanasi xivchin bilan peretrix koplangan bulib 
xarakat qila oladi.Vegetativ shakli qulay sharoitda kuchli ekzotoksin ishlab chikaradi.Toksin uz 
xususiyatiga qarab uch fraksiyaga bo‘linadi: tetonospazmin-(neyrotoksin) asosiy patologik xolatni 
keltirib chiqaradi,tetonogemolizin-qon eritrotsitlarini gemoliz qilish xususiyati, to‘qimalarni 
o‘ldirib nektoz xolatiga keltiruvchi va toksin fagotsitlarning faoliyatini susaytiruvchi 
fraksiyalardir.Toksin protoin oqsil turkumiga kiradi, issiqlik ta’sirida, quyosh nuri ishqorli 
muxitlarda tez inaktivatsiya, ya’ni parchalanib ketadi.Oshqozon ichak trakti fermenti toksini 
parchalab tashlaydi va ichaklarda so‘rilish xususiyatiga ega emas. 
Epidemiologiyasi.B.tetani tabiatda keng tarqalgan.Tuproqda,yovoi va uy xayvonlari(qo‘y,ot,sigir 
quyon,sichqon) va odam (5-40%) ichaklarida doimiy va zararsiz xolatda vegetativ shaklari 
yashaydi.Lekin uning ishlab chiqargan zaxari toksin ichaklarda surilish xususiyatiga ega emas. 

---

73 
Qo‘zg‘atuvchi odam yoki xayvon organizmiga faqat jaroxat orqali kirganidao‘z xususiyatini 
kursata oladi.SHuni xisobga olib bu kasallikni fakat urish paytida kuzatiladi degan xulosaga 
kelishgan.Xozirgi tinchlik paytida kasallik 80-86% qishloq xo‘jaligida ishlovchilarda ,vaqtida 
meditsina yordamiberilmaganda kuzatiladi.Kasallik asosan baxor va kuz oylarida kup 
uchraydi.SHunday qilib kasallikning manbai sog‘lom odam yoki xayvon va asosan tuproq 
xisoblanadi.
Patogenezi.Qoqsholning kirish darvozasi bo‘lib jaroxat xisoblanadi.Qoqshol bemor travma 
olganida ,ochiq suyak sinishi,kuyish,sovukda qolishi(otmorojeniya),in’eksiyada,tug‘ish 
paytida,operatsiya muolajasida yukishi mumkin,yallig‘lanish orqali ya’ni yotoq yaralar, rak 
kasalliklarida,frunkulda, va oxirgisi kirish darvozasi aniklanmagan.Organizmda vegetativ shakli 
asta sekin o‘z toksinini ajrata boshlaydi va u qon o‘tib pereferik nerv tolalaridan konga suriladi.
Orqa va uzunchoq miyaning retikulyar formatsiya uzagiga boradi,Afferent va efferent 
impulslarning ta’siri oshishi natijasida tanada tirishish kuzatiladi.Asosan uta axamiyatli markaz
nafas markazi vagus yadrosi shikastlanadi.O‘limning asosiy sababi asfeksiya xolati bo‘lib,yurak 
sistemasi parlichi,sepsis va pnevmaniya kuzatiladi. Kasallikni vaqtida davolansa,kasallikdan sung 
immunitet ya’ni ximiya kolmaydi, sababi juda kam miqdordagi toksinlar doza bo‘lgani uchun. 
Klinikasi.Kasallikni borishiga qarab umumiy (generilizovannaya) va maxaliy kurinishga 
ega.YAshirin davri o‘rtacha 5-14 kun bo‘lib, kasllik o‘tkir, to‘satdan boshlanadi.Ba’zida 
prodromal davri qisqa ,umumiy xolsizlanish,jaroxatning sanchib og‘rishi kuzatiladi.Birinchi 
belgilaridan biri trizm ,ya’ni chaynov muskullarinig kuchli qisqarishi kuzatiladi.Bemor og‘zini 
ocha olmaydi , sardonik kulgi bu yolg‘on kulgi deb xalk orasida aytiladigan xolat bilan trizm 
qo‘shilib ketadi.
Disfagiya yutishning kiyinlashuvi bulib bemor yutira olmaydi.Bu 3 ta simptomlar 
kasallikning boshlang‘ich ko‘rinishi xisoblanadi.Asta sekinlik bilan tirishish kurak va qorin 
muskulari tirishishi kuzatiladi, bu xolat bemor yurak to‘xtashi yoki nafas tuxtashiga olib kelishi 
kuzatiladi.Kasallik vaqtida davolansa ko‘pincha asorati pnevmaniya kuzatiladi.Kayta kasallanish 
kamdan kam kuzatiladi.
11
 
Laboratoriya diagnostikasi.Kasallikning klinik simptomlari diagnoz quyishga yordam 
beradi.Bakterioskapik,biologik va bakteriologik tekshirish yaxshi natija beradi.
Profilaktikasida jaroxatga ishlov berilgandan sung, qoqsholga qarshi antitoksik zardob, anatoksin 
yuboriladi.Maxsus immunoglobulin yaxshi natija beradi.Antibiotiklardan foydalaniladi. Maxsus 
profilaktikasida bolalarga AKDS,ADS-m vaksinalari qilinadi.