Toshkent farmatsevtika instituti tibbiy va biologik fanlar kafedrasi mikrobiologiya, virusologiya va

Vaksinalar ma’lum bir talablarga javob 
berishlari kerak: 
1. YUqori immunogenlik xususiyatiga ega bo‘lishi kerak, ya’ni mustahkam va uzoq saqlanuvchi 
maxsus immunitet hosil qilishi kerak. 
2. Organizmga umuman xavfsiz bo‘lishi. 
3. Salbiy ta’siri bo‘lmasligi karak. 
4. To‘g‘ri saqlanganda o‘zinig immunogenlik xususiyatini mustahkam saqlashi kerak. 
5. Xalqaro standart talablarga javob berishi kerak. 
Vaksinalar maxsus tanlab olingan mikroorganizmlarni shtammlaridan tayyorlanadi, 
bunday shtammlardan avirulentligi va yuqori darajada immunogenligi bilan farq qiladi. Bunday
shtammlar maxsus oziq muhitlarda qulay sharoitda bir necha marotaba qayta ekilib o‘stiriladi va 
doimo nazorat qilib turiladi. Masalan, bakteriyalar selektiv oziq muxitlarida o‘stirilsa, rikketsiya 
va viruslar tovuq embrionida va hujayra kulturasida ko‘paytiriladi. Ko‘pgina vaksinalar maxsus 
apparat yordamida liofil usul bilan quritiladi, bunday quritilgan vaksinalarni asosiy biologik 
xususiyatlari tiklanib qolgan holda uzoq muddatgacha xona haroratida saqlash mumkin. 
Vaksinalar tarkibi va tayyorlanish texnologiyasi bo‘yicha bo‘linadi. 
1. Tirik vaksinalar-mikroorganizmlarni avirulent shtammlaridan tayyorlanadi. 
2. O‘ldirilgan vaksinalar yoki korpuskulyar vaksinalar. 
3. Kimyoviy vaksinalar. 
4. Anatoksinlar. 
5. Sun’iy vaksinalar. 
6. Gen injeneriyasi bilan tayyorlangan vaksinalar. 
7. Autovaksinalar. 
Bu vaksinalarni virulentligi kamaytirilgan yoki to‘liq yo‘qotilgan bakteriyalar va 
viruslardan tayyorlanadi. Tirik vaksinalar tarkibidagi tirik mikroorganizmlar emlangandan keyin 

---

52 
organizmda ko‘payadi, simptomsiz (latent) infeksiya keltirib chikaradi. Bularga qarshi hosil 
bo‘lgan sun’iy aktiv immunitet tabiiy aktiv immunitetdan farq qilmaydi. Bular mustahkam, 
davomiy ya’ni uzoq davom etadi, ba’zida umrboqiy immunitetni keltirib chiqaradi. 
Poliomilit, qizamiq, sariq lixaradka, tulyaremiya, brutsellyoz, epidemik parotit, sil va 
boshqa kasalliklarda qo‘llanadi. Ingliz vrachi E.Djenner 1796 yilda birinchi bo‘lib tirik vaksinani 
kashf etdi va uni odamlarni chin chechak qo‘zgatuvchisidan himoya qilish uchun foydalandi. 
Emlash uchun sut sog‘uvchi ayollarni qo‘lidagi pufakchalar ichidagi yiringdan oldi. Sigirlar 
chechagi virusi odam chin chechak virusi bilan bir xil antigenlarga ega bo‘lgan, lekin sigir 
chechagi virusini virulentligi past. Tirik vaksinalarni olishda yana boshqa usullar ko‘llaniladi, 
ya’ni patogen bakteriya va viruslarni nokulay sharotlarda o‘stirishdir. Noqulay sharoitlarga 
tushgan mikroorganizmlarda spontan mutatsiyalar boshlanadi. Populyasiyadagi mutantlar ichidan 
avirulent turlari ajratib olinib alohida ko‘paytiriladi, lekin bu shtammlarni antigenlik va 
immunogenlik xossalari saqanib qolishi kerak. SHu usul bilan L.Paster qutirishga, Kal’met va 
Geren silga, Smorodinsev va CHumakovlar poliomielitga qarshi tirik vaksinalar tayyorlagan. 
1. Ular organizmni sensibilizatsiyasini oshirib yuboradi. 
2. Katta to‘plamdagi antigen tutuadi. 
3. Organizmni immun sistemasiga katta nagruzka chaqiradi. 
4. Ba’zi bir viruslarni tirik vaksinali shtammlari og‘ir persistent infeksiyalarni keltirib 
chiqarishga sabab bo‘ladi, bunda xujayrani genetik apparatini shikastlaydi. 
5. Vaksinani qisqa vaqt saqlanishi. 
6. Immun tankislik kasalliklari bilan kasallangan odamlarda har xil asoratlar berish 
mumkin. 
YUqori immunogenlik, past virulentlik xususiyatiga ega bo‘lgan shtammlar tanlab olinib 
fizik va ximik omillar yordamida o‘ldirilib vaksina olinadi. Agar suspenziya yuqori xarorat 
ta’sirida olinsa, uni «qizdirilgan vaksina», spirt ta’sirida «spirtli», fenol ta’sirida «fenolli vaksina» 
deyiladi.
1. bir necha antigenlardan foydalaniladi. 
2. xafsizligi. 
3. tez tayyorlash mumkinligi. 
4. uzoq vaqt saqlanishi mumkinligi. 
 
1. Mikroorganizmlarning to‘liq o‘lganligini nazorat qilish. 
2. Immun sistemaga katta nagruzka. 
3. Organizm sensibilizatsiyasini oshiradi. 
4. Tarkibidagi lipidlar va boshqa ximiyaviy qo‘shilmalar hisobiga toksigenlik xususiyatiga ega 
bo‘lishi. 
5. Immuniteti past organizmda har xil asoratlar berishi. 
Ximiyaviy usullar yordamida bakteriya xujayrasidan yuqori darajadagi immunogenlik 
xususiyatiga ega bo‘lgan antigenlarni ajratib olib tayyorlanadi. Patogen mikroorganizmlarni 
protektiv va virulent antigenlardan foydalaniladi. Masalan: qorin tifi Vi va O antigenlaridan va 
qoqkshol anatoksini adsorbsiya qilingan vaksina. Bunda bakteriya antigenlari va qoqshol 
anatoksini alyumin gidrooksidiga adsorbsiya qilinadi. Kimyoviy vaksinalarni immunogenlik 
xususiyatini oshirish uchun ad’yuvant, ya’ni yordam beruvchi moddalar qo‘shiladi. Masalan: 
alyumin gidrooksidi, alyumin fosfat iva boshqalar. 
 
1. Uzoq muddat saqlanadi. 
2. Organizmni sensibilizatsiya qilish xususiyatiga ega. 
3. Asoratlari qolmaydi. 
4. Bir necha antigenlarni birlashtirib assotsiatsiya qilingan vaksina tayyorlash mumkin. Toshmali 
tifda, vaboda, qorin tifida, grippda qo‘llaniladi. 
Anatoksinlar. 
Kasallik patogenezida ekzotoksinlar asosiy rol o‘ynaydigan mikroblar ko‘paytiriladi va 
ularni ekzotoksinlari sof holda ajratib olinadi. Ushbu ekzotoksinlarga 0,3-0,5 % li formalin 

---

53 
qo‘shib 38-40 
o
S da 30 kun davomida termastatada saqlanadi. Buni natijasida toksin o‘zini 
zaxarlik xususiyatini yo‘qotadi, ammo antigenlik va immunogenlik xossalari saqlanib qoladi. 
Anatoksinlarni 1923 yilda fransuz olimi Roman ximiyaviy yo‘l bilan formalin ta’sirida oladi. 
Anatoksinlar oziq muhit tarkibidagi oqsillardan tozalanadi. Anatoksinlar bilan emlanganda 
patogen mikroorganizmlarga qarshi emas, balki toksinlarga qarshi immunitet xhosil bo‘ladi. Hosil 
bo‘lgan antitelalar ekzotoksinlarni neytrallaydi. Stafilokokklarga, difteriya, qokshol, botulizm kabi 
kasalliklarga qarshi qo‘llaniladi.