Toshkent farmatsevtika instituti ijtimoiy fanlar kafedrasi

Adabiyotlar

1.Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. Prezident Islom Karimovning 2009 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2010 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi. Xalq so‘zi, 2010 yil 30 yanvar.

2.Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisi to‘g‘risida to‘g‘risida Axborot. 2010 yil 28 yanvar.

3.Mamlakatni modernizatsiya qilish va yangilashni izchil davom ettirish - davr talabi. Prezident Islom Karimovning 2008 yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2009 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dustarning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi // Xalq so‘zi, 2009 yil 14 fevral.

4.Karimov I.A. YUksak ma’naviyat – engilmas kuch. –T., «Ma’naviyat», 2008.

1. 
   Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. -T.: O‘zbekiston, 2009.
   

5.Karimov I.A. O‘zbekistonning 16 yillik mustaqil taraqqiyot yo‘li. T., «O‘zbekiston», 2007.

6.Karimov I.A. O‘zbekiston Islom sivilizatsiyasi rivojiga qo‘shgan xissasi. Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyadagi so‘zi. «Xalq so‘zi», 2007 yil 15 avgust.

7.Ergashev I. va boshq. Milliy istiqlol g‘oyasi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim bakalavriat bosqichi uchun darslik. -T.: Akademiya, 2005, 3-30-betlar.


«Tarix tajribasi shundan dalolat beradiki, inson tabiatidagi insoniylikdan

ko‘ra vahshiylik, ur-yiqit instinktlari, ya’ni xatti-harakatlarini qo‘zg‘atib

yuborish osonroq»

I.A.Karimov

Buzg‘unchi g‘oyalar xalqlar boshiga so‘ngsiz kulfatlar keltiradi. Bunga olis va yaqin tarixdan ko‘plab misollar keltirish mumkin. Inson va jamiyat bor ekan, ezgu g‘oyalarning ziddi bo‘lgan zulm va zo‘ravonlik, qabohat va jaholat yangi-yangi shakllarda namoyon bo‘lishga urinadi. Lekin ular odamzotning adolat, tinchlik va birodarlik, taraqqiyot va farovonlik g‘oyalariga tayanib, oliy maqsadlar sari intilishlarini aslo to‘xtata olmaydi.

Demak, vayronkor g‘oya deb, turli ta’sirchan vositalardan foydalanib, odamlarni soxta va puch maqsadlarga ergashtiruvchi, ularning kuch-qudratini buzg‘unchilik va jinoyatga yo‘naltiradigan, insoniyat uchun faqat kulfat keltiradigan g‘oyaga aytiladi.

SHu bilan birga vayronkor g‘oyalarning mazmun-mohiyatini, maqsad-muddaolarini bilish nihoyatda muhim. Bu fuqarolar, ayniqsa yoshlar uchun buzg‘unchi g‘oyalar xavfini anglash, o‘zlarida mafkuraviy immunitet hosil qilish uchun zarur bilimlarni egallashiga yordam beradi.

XX asr so‘ngida ro‘y bergan ulkan ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlar, ikki qutbli dunyoning barham topishi natijasida nisbiy muvozanatning buzilishi jahonning mafkuraviy manzarasini tubdan o‘zgartirib yubordi.

XX asrda dunyoda g‘oyaviy qarama-qarshiliklar keskin va murakkab tu solgan davr bo‘ldi. XX asr so‘ngida ikki qutbli dunyoning barham topishi, nisbiy muvozanatning buzilishi natijasida jahondagi mafkuraviy manzaralar tubdan o‘zgardi. YUrtboshimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek, «XX asr oxirida dunyoda jo‘g‘rofiy-siyosiy ahamiyati va ko‘lami jihatidan noyob o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Bu o‘zgarishlar betakror. Ular nafaqat mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarda vujudga kelgan qarashlar va ularning mexanizmlarini chuqur o‘ylab ko‘rishni, balki ko‘p jihatdan qayta baholashni ham talab qiladi. «Sovuq urush» davrida xalqaro munosabatlarga asos bo‘lgan ko‘p qoidalar, tamoyillar va g‘oyalarni tubdan qayta ko‘rib chiqish talab qilinmoqda. Butun dunyo yaxlit va bir-biriga bog‘liq tizim bo‘lib bormoqda, unda o‘zi - o‘zidan qanoatlanishga va mahdudlikka o‘rin yo‘q. Bu hol hozirgi xalqaro munosabatlarni shakllantirganda, xalqaro tuzilmalar bilan o‘zaro aloqalarda va ularning faoliyatida ishtirok etganda mutlaqo yangicha yondashuvlarni ishlab chiqishni zarur qilib qo‘ymoqda»¹

Jahon maydonlarini mafkuraviy bo‘lib olishga urinishlar:

1.Siyosiy (buyuk davlatchilik shovinizmi).

2.Diniy (diniy ekstremistik va aqidaparastlik, panislomizm).

3.Badiiy (G‘arb turmush tarzini targ‘ib qiluvchi, Amerikacha turmush tarzini targ‘ib qiluvchi, zo‘ravonlik, yovuzlik va boshqa axloqsizliklarni targ‘ib qiluvchi.

XX asr oxiri va XXI asr boshlariga kelib kommunistik va sotsia-listik partiya ta’siridagi sotsializm lageri parchalandi. Dunyo mamlakatlari rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarga bo‘lindi. Ana shu rivojlangan ba’zi mamlakatlar o‘z milliy mustaqilligini qo‘lga kiritgan, rivojla-nayotgan mamlakatlarni, jahon maydonlarini mafkuraviy jihatdan bo‘lib olishga urinmoqdalar. Bular quyidagi holatlarda ko‘rinadi:
Dunyoni bo‘lib olishga urinayotgan mafkuralarning shakllari:

1. Buyuk davlatchilik mafkurasi.

2. Diniy ekstremistik mafkuralar.

3. Pansovetizm mafkurasi.

4. Panislomizm mafkurasi.

5. G‘arb turmush tarzini ifodalagan mafkuralar.

6. Amerikacha turmush tarzini ifodalagan mafkuralar.

7. Turli diniy sektolarning g‘oyalarni ifodalovchi mafkuralar.

1. Buyuk davlatchilik shovinizmi - (SHovinizm - fran. burjua mil-latchiligining o‘ta reaksion formasi). SHovinizm siyosati boshqa millat va xalqlarga nafrat va dushmanlikni avj oldirishga qaratilgan. SHovinizm go‘yo to‘laqonli bo‘lmagan boshqa millatlar va irqlar ustidan hukmronlik qi-lishga da’vat etilgan bir millatning alohidaligini («mumtozligini») targ‘ib etadi.

SHovinizm ba’zi ko‘p sonli millatlarning nafaqat ko‘p millatli imperiya doirasida, balki uni o‘rab turgan jo‘g‘rofiy - siyosiy makonda ham o‘zining mutlaq hukmronligini o‘rnatish uchun kurashda namoyon bo‘ladi. Davlat etakchi mavqe (davlat)ga ega bo‘lgan, o‘z millatini «oliy» millat deb e’lon qilgan millat hukmron ekspluatator sinflarining ideologiyasi va siyosati bo‘lgan buyuk davlatchilik shovinizm, shovinizm va millatchilikning bir turidir.

Buyuk davlatchilik shovinizmi boshqa millatlar va mamlakatlar bilan o‘zaro madaniyatli hamkorlik qilishga tayyor emaslikdan kelib chiqadi. Uning ifodachilari harbiy imperiyalardir. Bu imperiyalarning iqtisodiyoti bosib olingan hududlarni ekspluatatsiya qilar va hatto ularning hayotiy manbalari hisobiga yashar edi. Ayni chog‘da bo‘ysundirilgan xalqlarga ularga madaniy jihatdan va umuman milliy jihatdan norasoligi haqidagi halokatli g‘oya singdirilar edi.

Buyuk davlatchilik shovinizmi va agressiv millatchilik bir-birini to‘ldiradi, bular o‘z davlati manfaatini ilgari surib, milliy qadriyatlarni tayyorlashda, milliy madaniyatlar va ma’naviy qadriyatlarni oyoq osti qilishda, avtoritar tuzum o‘rnatishda, boshqa mamlakat xalqlarini itoatgo‘y qilib saqlab turishda, hozir esa sobiq Ittifoqni tiklash uchun qilayotgan harakatida, o‘z ta’sir doirasini boshqa mustaqil davlatlarda saqlab qolish uchun intilishda, millatlar o‘rtasida o‘zaro ishonchsizlik tug‘dirishda, xalqaro-huquqiy me’yorlarni inkor etishda, tashqi iqtisodiy aloqalarni to‘sishda, yangi mustamlakachilikni zo‘rlab qabul qildirish harakatida yaqqol namoyon bo‘lmoqda.

Prezident Islom Karimov «O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida...» asarida shovinizmga «SHovinizm ba’zi ko‘p sonli millatlarning nafaqat ko‘p millatli imperiya doirasida, balki uni o‘rab turgan jo‘g‘rofiy-siyosiy makonda ham o‘zining mutlaq hukmronligini o‘rnatish uchun kurashida namoyon bo‘ladi» deb ta’rif bergan (Karimov I.A. Asarlar. T. 6. 65-bet). Bunday davlatlarga ko‘proq iqtisodiy jihatdan zaif, ichki beqaror davlatlar nishon bo‘ladi.

O‘zbekistonni, avvalo Rossiya imperiyasi, keyin sovet imperiyasi yuritgan buyuk davlatchilik shovinizmi jafolarni tortgan hozirgi paytda, XXI asr boshlariga kelib bu davr turlicha talqin etilmoqda. Bu talqinlarning 2 tasi haqida «O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida...» asarida fikr yuritilgan:

1) «Birinchi andozaning» mualliflari, - deyiladi asarda, - ehtimol samimiy tarzda, mintaqa Rossiya imperiyasi tarkibidagi Turkiston muxtoriyati sifatida rivojlanib, o‘z metropoliyasidan zarur rag‘batlarni olib turar edi. CHunki podsho Rossiyasi mahalliy an’analar va asoslarni yo‘q qilmagan va buzmagan holda o‘lkaning burjuacha tadrijiy rivojlanishini rag‘batlantirgan edi, deb hisoblaydilar». Ushbu guruh mualliflari mintaqada o‘tkazilgan bolshevikcha tajriba, shu jumladan, milliy davlat chegaralanishi, iqtisodiyotning haddan tashqari ixtisoslashtirilishini keskin tanqid qiladilar va bularni Markaziy Osiyo mintaqasidagi hozirgi ziddiyatlarning asosiy sabablari, deb hisoblaydilar. SHu bilan birga ular kommunistik tuzumdan keyingi yangi Rossiya Markaziy Osiyo mintaqasida barqarorlashtiruvchi rolni o‘ynash uchun juda mos keladi, degan g‘oyani ilgari suradilar.

2) Boshqa fikrga ko‘ra, mintaqadagi muammolarni o‘lkaning mustamlaka o‘tmishi keltirib chiqargan. Bu fikr tarafdorlari o‘lkani o‘z tarixiy va milliy negizlariga qaytarishni taklif qiladi. Bunga musulmon davlat-larga ergashgan, ular bilan yaqinroq integratsiyaga kirishgan taqdirdagina erishish mumkin, deb hisoblaydilar.

Ikkala nuqtai nazarda ilmiylikka nisbatan siyosat va ehtiroslar ustunligi yaqqol ko‘rinib turibdi. Bu nuqtai nazarlar ayni buyuk davlat-chilik shovinizmi va agressiv millatchilikning hurujlari tufayli kelib chiqqan.

Mustaqillikka erishib, bugungi kunda rivojlanayotgan Markaziy Osiyo respublikalarini asabiylik bilan, alam bilan qarshi olmoqdalar. Bunga Rossiya matbuotida chiqayotgan tahlilliy materiallar yaqqol misol bo‘la oladi. 1997 yil 26 martda «Novaya nezavisimaya gazeta» sonida bosilgan «MDH: tarixining ibtidosimi yoki intihosi» bosh maqolasida «sobiq Sovet respublikalari uchun mustaqil davlatga aylanish imkoniyatini berishdan iborat Rossiyaning xatosi», bu «xato»ni to‘g‘rilash haqidagi imperiyachilik da’volari bilan chiqqan edi.

Maqolada go‘yo Rossiyaga «Janub tahdidi» deb atalgan tahdid vujudga keldi, Rossiya shakllanib borayotgan Markaziy Osiyo hamdo‘stlik blokini parchalab yuborishi zarur, degan agressiv takliflar ilgari suriladi.

Prezident Islom Karimov 2005 yil 14 yanvarda «Nezavisimaya gazeta» (Moskva) muxbirining savollariga javobi «Imperiya davrida bizni ikkinchi darajali odamlar, deb hisoblashar edi» deb nomlanib, mazkur intervyuda bunday holatlarga o‘z vaqtida javob berib, Ukrainadagi «Zarg‘aldoq inqilobi», «Gruziya va Ukrainada so‘nggi paytlarda sodir bo‘lgan voqealarni», O‘zbekiston ijtimoiy-siyosiy jarayonlaridagi o‘zgarishlar bilan chuqur tahlil qilib berdi.¹

Hozirgi kunda buyuk davlatchilik g‘oyalari mazmunan o‘sha-o‘sha bo‘lsada, unga endilikda o‘ta zamonaviy shakl berilmoqda. Mustaqillikning dastlabki yillarida bular rus millatining mumtozligini tiklash, Rossiya tevaragida kuchli jo‘g‘rofiy - siyosiy maydon yaratish, «YAgona va ahil xalqlar oilasi»ni tiklash, yangi mustaqil davlatlarning qaysi biri bilan hamkorlik qilish, qaysilarini ajratib qo‘yish va boshqa sohalarda ko‘rinmoqda.

Mustaqil O‘zbekiston uchun bugungi kunda buyuk davlatchilik shovinizmi va agressiv millatchilik tug‘dirayotgan tahdidlarning real xavfi quyidagilardan iborat:

1)Xalqaro, davlatlararo va elatlararo qarama-qarshilikni kelti-rib chiqarish.

2)Xalqaro-huquqiy va ichki davlat suverenitetimizni ro‘yobga chiqarishga qarshilik ko‘rsatish.

3)O‘zbekistonning tashqi iqtisodiy aloqalarini chegaralashga, ular-ni teng huquqli bo‘lmagan sharoitga solib qo‘yishga urinish.

4)Mamlakatimiz aholisiga elektron, radio-axborot vositalari orqali mafkuraviy yo‘l bilan tazyiq o‘tkazish, jahon afkor ommasida O‘zbekiston haqida noto‘g‘ri tasavvur tug‘dirishga intilish.

5)Millatlar o‘rtasidagi o‘zaro ishonchsizlikni keltirib chiqarish, millatlararo munosabatlarni keskinlashtirish.

6)YAngi mustamlakachilik va yangi imperiyachilik yondashuvlarini zo‘rlab qabul qildirish, hamma sohalardagi o‘zaro manfaatli va teng huquqli hamkorlikni sekinlashtirish xavfi.

2. Panislomizm - XIX asr oxirida O‘rta SHarqdagi musulmon mamlakatlarida vujudga kelgan diniy - siyosiy oqim. Asoschisi - Jamol ad-din al-Afg‘oniy. Panislomizm tarafdorlari musulmonlarnipng «birligi» va ularni xalifa rahbarligidagi yagona musulmon davlatiga birlashtirish zarurligi g‘oyasini ilgari surgan. Ayni vaqtda panislomizm tarafdorlari diniy islohotchilik pozitsiyasida turib, islom dinini davr talablariga muvofiq isloh qilishga intilganlar.

XX asr boshlarida Turkiya sultonlari bu nazariyadan foydalanib, musulmon xalqlarini o‘z qo‘l ostida birlashtirishga uringan. Bu oqim Vah-hobiylar, «Hizbut-tahrir» kabi diniy oqimlarda bugungi kunda O‘zbekis-tonda xalifalik davlatini tiklash uchun urinish bo‘ldi.

«Panislomizm» g‘oyasida hozirgi kunda turli xristian konfessiyalari ham targ‘ibot va tashviqot ishlarini olib bormoqdalar.

XX asr boshlarida quyidagi oqimlar ham mavjud bo‘lgan.

3. Panturkizm - bolshevizmning ashaddiy dushmani edi. I jahon urushi arafasida «YOsh turklar partiyasi», Rossiyaga qarshi urush ochishda yagona tashviqot-targ‘ibot quroli vazifasini o‘tadi, jadidchilik harakatini avj oldirishda bosh rolni o‘ynadi. Panturkizm oqimi, uning siyosati Tatariston va Boshqiriston o‘lkalariga 1912 yilarda kirib keldi. Bolshevizm XX asr 20-30 yillarda ularni «millatchilik»da ayblab, «SHo‘roga qarshi» sifatida bosh liderlarini qirib tashladi.

Panturkistlar - oq va qizil imperiya istibdodiga, adolatsizlik va tengsizlikka qarshi kurashgan, ozodlik va mustaqillik yo‘lida jon fido qilganlar sifatida tarixda qolishdi. Ular qonxo‘rlik, hunrezlik va zulmga qarshi adolat uchun kurashuvchi xalqparvarlar edi.¹

1) Rossiyada bolsheviklar tomonidan «mushtumzo‘r - pomeshnik» hisoblangan Kondratev guruhi «Sanoat partiyasi» yuzaga kelgan.

2) Tataristonda panislomizm va panturkizm oqimlari sifatida «Sulton Alievchilik» qaror topgan edi.

3) Qirimda «Ibrahimovchilik».

4) Ozarbayjonda «Milliy partiya».

5) O‘zbekistonda «Munavarqorichilik» - «Milliy istiqlol» mahfiy partiyasi faoliyat ko‘rsatgan.

4. Pansovetizm. Buyuk davlatchilik shovinizmi bugungi kunda pansove-tizm bilan o‘ziga xos tarzda qo‘shilib ketgan. Pansovetizm tushunchasi uzoq vaqt davomida bir ittifoq doirasida yashash natijasida ijtimoiy-madaniy hayotda yuzaga kelgan muayyan yaqinlik, o‘xshashlik, umumiylik, iqtisodiy aloqadorlik va bog‘liqlikni mutlaqlashtirishga asoslangan.

Ammo, Prezidentimiz o‘rinli ta’kidlaganidek, bunday qarashlar ortida ham sodda kishilarning bosh-ko‘zini aylantirib, o‘z umrini yashab bo‘lgan g‘oyalarini hayotimizga qaytadan tiqishtirishga, shu yo‘l bilan yana eski tuzumni tiklashga, bir so‘z bilan aytganda, milliy o‘zligimizni yo‘qotishga qaratilgan intilish yotganligini yoddan chiqarmaslik zarur.

5.Xalifalikni tiklash.

6.Islom modernizmi.

7.Islom traditsionalizmi.

8.Islom fundamentalizmi.

Bu oqimlar diniy va dunyoviy hokimiyatni o‘zida mujassamlashtirgan xalifa rahbarligidagi yagona musulmon davlatiga birlashtirishni ko‘zlagan, sog‘lom mantiqqa mutlaqo zid da’vodan iborat. XX asr 80-yillarida «Musulmon birodarlari» tashkilotining fraksiyalarga bo‘linib ketishi natijasida quyidagi diniy tashkilot va partiyalar ham yuzaga kelgan:

1) «Islom ozodlik partiyasi»

2) «Sotsial islohotlar jamiyati»

3) «At - Takfir val - Hijra»

4) «Junud Alloh»

5) «Jihod»

6) «Hizbulloh» kabi.

Bundan boshqa yana quyidagi diniy oqimlar ham mavjud:
7) Vahhobiylik (XVIII asrda paydo bo‘lgan).

8) Ahmadiya (IX asrda Pokistonda).

9) Hizb-at-tahrir (1953 yilda Isroilda - tushuntirish, harakat, to‘ntarish).

10)Tablig‘chilar - etkazish ma’no. XX asr Hindistonda, islomga chorlash.

11)Akromiylar - 1997-1999 yillarda Farg‘onada va 2005 yil 12-13 mayda Andijon

oqim sardoriga bo‘ysunish (Akrom Yo‘ldoshev boshchiligidagi).

12)Nurchilar - Turkiyada, hokimiyat uchun kurashga chorlash.

13)Tavba-ekstremistik ruhdagi harakat. Bokuda va O‘zbekistonga (1991 yil).

14)Islom uyg‘onish partiyasi - 1989-1991 yillarda Tojikistonda.

15)Islom lashkarlari - 1990-1992 yillarda Namanganda «Otavalixon» masjidida.

16)Adolat - 1990-1992 yillarda Namanganda paydo bo‘ldi.
1991 yil 14 iyunda O‘zbekiston Oliy Kengashining 12-chaqiriq 5-sessiyasida «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida»gi qonuni qabul qilingan edi. «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida»gi Qonunning yangi tahriri 1998 yil 1 mayda Oliy Majlisning II-sessiyasida qabul qilindi.

Umuman, Islom ekstremizmi, fundamentalizmi tomonidan O‘zbekiston xavfsizligiga solinayotgan tahdidlar quyidagilardan iborat:

1)Dindor musulmonlarning islohotchi davlatga ishonchini yo‘qotish, demokratik jamiyatni obro‘sizlantirish, barqarorlikni va milliy totuv-likni buzishga urinmoqda.

2)Asossiz da’vatlar orqali yoshlarni mutelik, erksizlik holiga tushirib qo‘yish, aqliga va taqdiriga hukmron bo‘lish.

3) Qarama-qarshilikni keltirib chiqarib mamlakatni parchalab tashlash.

4) Din uchun kurashuvchi jangorilarning yangi avlodini vujudga keltirish.

5) Musulmon va nomusulmon mamlakatlar orasida O‘zbekiston obro‘-sini to‘kish, obro‘sizlantirish.

6) Islom va boshqa sivilizatsiyalar o‘rtasida ziddiyatlarni keltirib chiqarish.

7) Omma ongida soxta tasavvurlarni qaror toptirish.

«Bu radikal guruhlarning barchasini birlashtirib turadigan umumiy bir xususiyat bor. Ular, mohiyat e’tiboriga ko‘ra, biz uchun mutlaqo yot bo‘lgan bir maqsadni - diniy davlat, musulmon xalifaligini o‘rnatishni targ‘ib qilmoqda»¹².

XX asrning oxirgi o‘n yili jahon xaritasini o‘zgartirib yubordi, sobiq ittifoq barham topdi, mustaqil davlatlar shakllandi. O‘tgan o‘n yil O‘zbekiston uchun ham qutlug‘ keldi - mamlakatimiz Islom Karimov rahbarligida mustaqillikka erishdi. Milliy davlatchilik an’analarini tikladi. YAngi Konstitutsiya qabul qilindi, jamiyat hayotining barcha soha-larida tub o‘zgarishlar sodir bo‘ldi, mamlakatimiz o‘ziga xos va mos rivoj-lanish yo‘li - taraqqiyotning o‘zbek modelini amalga oshirishga kirishdi.

SHu bilan birga o‘tish davri - faqat yutuq va muvaffaqiyat emas, balki hayotning barcha sohalarida totalitarizmdan qolgan salbiy oqibatlarga barham berish, fuqarolar ongini o‘zgartirish, iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy sohada tub burilishlar qilish bilan bog‘liq yillari bo‘ldi.

Tarixdan ma’lumki, umrini o‘tab bo‘lgan g‘oya, aqida yoki mafkura taraqqiyot nuqtai nazaridan inkor etilishi natijasida g‘oyaviy bo‘shliq vujudga kelib, turli mafkuraviy tahdidlar kuchayishi mumkin. SHu ma’noda, Prezident Islom Karimovning quyidagi fikrlari katta ahamiyatga ega: «Men ko‘hna bir haqiqatni yana eslatmoqchiman: tabiatda bo‘shliq bo‘lmaganidek, insonning ongu tafakkurida ham bo‘shliq vujudga kelishiga aslo yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. O‘zbekistonning mustaqillikka erishganidan keyingi taraqqiyoti bu fikrni naqadar to‘g‘ri ekanini yaqqol ko‘rsatadi».

Foyaviy, mafkuraviy tahdid kuchaygan joyda aholi keng qatlamlari, xususan, yoshlarning qalbi va ongini egallashga qaratilgan urinishlar kuchayib borishi mumkinligi chuqur anglab olindi. Holbuki, bugungi kunda ayniqsa, dunyoning turli mamlakatlarida joylashgan, katta moliyaviy va mafkuraviy ta’sir kuchiga ega bo‘lgan ba’zi g‘oyaviy markazlar istiqlolning dastlabki yillaridagi vaziyatdan foydalanib, o‘z yovuz niyatlarini amalga oshirish yo‘lida kechayu kunduz harakat qiladilar. Bu masalalar Prezidenti-mizning «O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» asarida atroflicha tahlil qilingan.

O‘zbekistonga xuruj qilayotgan mafkuraviy tahdidlar va ularning turlari:

6. 
   Diniy ekstremizm va fundamentalizm.
   
7. 
   Buyuk davlatchilik va agressiv millatchilik.
   
8. 
   Narkobiznes.
   
9. 
   Xalqaro terrozim.
   
10. 
    Axloqsizlikni targ‘ib qiluvchi ommaviy axborot tizimlari.
    

Tarixiy qonuniyat: bir ijtimoiy tuzumdan ikkinchisiga o‘tish dav-rida g‘oyaviy-mafkuraviy sohada ham muayyan muammolarni hal etish zaruriyati yuzaga keladi.

Buni chizma shaklida quyidagicha izohlash mumkin.

Mamlakatimizdagi barqarorlik va mustaqillikni mustahkamlashga halaqit beruvchilarning niyati istiqlol yo‘lidan borayotgan O‘zbekistondagi g‘oyaviy bo‘shliqni o‘z g‘oyalari bilan to‘ldirib, mamlakatimiz hududidagi beqiyos boyliklarga egalik qilish, xalqimizni o‘z siyosati, o‘z hukmronligiga bo‘ysundirishni, eng yomoni, mana shu muhim geopolitik maydonni o‘z ta’sir doirasiga olishdan iboratdir.

Mustaqillikka erishganidan so‘ng mamlakatimizda eski mafkura asoratlariga, quruq safsatabozlikka, xalqimiz manfaatlariga zid bo‘lgan sobiq siyosiy va mafkuraviy tuzilmalarga barham berildi. Ijtimoiy adolat, xavfsizlik, ijtimoiy muhofaza, millati, dini va e’tiqodidan qat’iy nazar, fuqarolarning huquq va erkinliklari, sha’ni va qadr-qimmatini, qonunning ustuvorligini ta’minlashga qaratilgan zarur chora-tadbirlar ko‘rildi. Jamiyatdagi sog‘lom ijtimoiy-siyosiy muhitni buzadigan, odamlar fikrini chalg‘itadigan noxush holatlarga barham berildi. Mamlakat va xalq manfaatlari yo‘lida birlashish, hamjihat bo‘lish, barcha imkoniyatlardan ehtiroslarga berilmay, aql-idrok bilan foydalanish yo‘li tutildi.

Aslida «fundamentalizm» va «ekstremizm» g‘oyalarining Markaziy Osiyoga kirib kelishidan ko‘zlangan maqsad - dinning qadriyatlarini qaytadan tiklash emas, balki ana shu g‘oyalardan vosita sifatida foydalanish orqali mintaqada beqarorlikni, diniy va millatlararo nizolarni vujudga keltirish, oxir - oqibat esa hokimiyatni qo‘lga kiritishdir. Bu urinishlarda tuzatib bo‘lmas fojialarga olib kelishi mumkin bo‘lgan, tarix sahifasida qolib ketgan xalifalikni tiklash g‘oyasiga ham zo‘r berilishi bilan bog‘liq. Bugun diniy ekstremizm va fundamentalizm oqimlari tomonidan Markaziy Osiyoda olib borilayotgan qo‘poruvchilik va terroristik harakatlar ham ana shunday maqsad, yo‘l va uslublarga tayanmoqda.

O‘zlarini islom dinining «himoyachilari» deb ko‘rsatishga urinayotgan terroristlarning asl niyati chinakam islomiy qadriyatlarni tiklash emas, balki hokimiyatni qo‘lga kiritish, Markaziy Osiyodagi mamlakatlarni o‘zlari tanlagan yo‘ldan qaytarish va butun mintaqada o‘z hukmronligini o‘rnatishdir.

Umuman, XXI asr boshidagi mafkuraviy kurashlarni targ‘ibotlar kurashi davri, deb tavsiflash mumkin. Bizga tahdid solayotgan mafkuralar «maftunkor», «ommabop» bo‘lib ko‘rinsada, puxta, ilmiy texnologik asosga qurilganligi sir emas. CHunki ularning targ‘iboti oldingi va hozirgi zamonaviy mafkuraviy kurash usullariga ega. Faqat g‘oya, maqsad shakli o‘zgargan. Masalan, ana shunday g‘oyalardan biri «Xalifalik davlatini tuzish» g‘oyasidir. «Xalifa» so‘zining lug‘aviy ma’nosi - «o‘rinbosar», terminologik ma’nosi «musulmon jamoasi va musulmon davlatining diniy hamda dunyoviy boshlig‘i» deb talqin etiladi. Xalifalik davlati mutlaq monarxiya tipidagi davlat bo‘lib, davlatni xalifa boshqaradi. Xalifalik davlatining boshqaruv tizimi islom-shariat qonunlari bilan belgilanadi. «Hizbut-tahrir» da’vo qilgan xalifalik davlati esa «Islom Nizomi» nomli kitobida bayon qilingan qonunlarga asosan boshqariladi. Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.)dan rivoyat qilingan ushbu Hadisi sharifda aniq aytilgan: «Xalifalik mendan so‘ng, ummatim ichida 30 yildir, undan keyin podshohlik bo‘ladi». Hozirda «Hizbut-tahrir» tarafdorlari minglab begunoh kishilarning nohaq qoni to‘kilsa-da, xalifalik barpo etilishini majburiy, deb da’vat etmoqdalar.

«Hizbut-tahrir» - sunniylik doirasidagi diniy-siyosiy partiya bo‘lib, 1952 yilda Quddus shahrida tashkil etilgan. Bu partiya falastinlik Taqiyiddin Naboxoniy (1909-1978) tomonidan, «Al-Ixvon al musliman» rahbari Sayid Qutb bilan kelisha olmay qolganlaridan keyin tashkil etilgan. «Hizbut-tahrir» (Ozodlik) partiyasi g‘oyasiga ko‘ra musulmon davlatlarida mavjud bo‘lgan tuzumni o‘zgartirib, «xalifalik» davlatini tuzishlik va bu maqsadni amalga oshirishlik uchun «Islom dini» niqobi ostida «Ozodlik» partiyasiga asos solinib, bu «Hizbut-tahrir» partiya-sining idoraviy to‘plamlari va boshqa qonunlari ishlab chiqilgan¹³...

YOshlar ma’naviyatiga yot tahdidlar va unga qarshi milliy g‘oyaviy tarbiya vositalari.
1. YOshlar ma’naviyatiga tahdidlar va milliy g‘oya. Mustaqillikning dastlabki va eng oliy ne’mati o‘zligimizni anglab etish bo‘ldi. O‘zligini anglab etgan tafakkurning birinchi belgisi milliy g‘oya, milliy mafkuradan bahramand bo‘lishdir. Mamlakatimizdagi tinchlik va barqarorlik milliy mafkura doirasida uchrashi mumkin bo‘lgan ichki ixtiloflarning oldini oldi va uni keng miqyosda yoshlar qalbiga kirib borishiga imkon yaratdi. YOshlar ongi va tafakkurida o‘zgarish kuchayar ekan, ular o‘z hayoti va istiqbolini millat hamda mamlakat istiqboli bilan bog‘liq ekanligini chuqur his qila boshlaganini anglatadi. «Dunyoda yoshlar ongi va qalbini egallashga» urinishlar saqlanib qolmoqda. Ayniqsa, yoshlar tafakkuri, dunyoqarashini shakllantirish masalalariga befarq bo‘lmaslik kerak. Demak, mafkuraviy tahdidning saqlanib qolishi yoshlarni ham o‘ylashga undaydi.

Foyaviy tahdid yuzaki qaraganda birdan va bevosita ko‘zga tashlan-masligi mumkin. CHunki g‘oya inson ongi, tafakkurida shakllanadi. SHunga binoan, ongni, tafakkurni tahlikaga soluvchi har qanday tahdidlarning oldini olish, ularga yo‘l qo‘ymaslik zarur.

Dunyoviy fuqarolik jamiyatida har kim o‘z ishini qilishi, shug‘ul-lanishi, shuningdek, «din dinning ishini, davlat davlatning ishini qilishi kerak. Davlat diniy masalalarga aralashmaganidek, din ham davlat ishlariga, siyosiy jarayonlarga aralashmasligi kerak. Agar yoshlarimiz orasida o‘z mamlakatida diniy qadriyatlarning rivoji, ma’naviy yuksalishning jamolini ko‘rishga xayrixohlar bo‘lar ekan, ular, birinchi navbatda, zamon farzandi, milliy g‘oya va milliy mafkura egasi bo‘lgan bilimdon va ma’rifatli inson bo‘lmog‘i lozim. Ular azaliy va abadiy ma’naviy qadriyatlarimizdan uzilmagan holda zamonaviy tafakkur darajasidagi bilim va idrokka ega bo‘lishlari kerak».

Milliy g‘oya, milliy tafakkur va milliy mafkura yo‘lida yoshlar qanchalik birlashsa, jipslashsa jahon xalqlari ko‘z o‘ngida kuchimiz, mavqeimiz va o‘rnimiz shunchalik baland ko‘tariladi. Biz boshqa davlatlarga suyanib, boshqa davlatlarni panoh tutib, ularning etagidan ushlab yuradigan davlat, xalq emasmiz, mustaqil siyosat, mustaqil tafakkur va mustaqil harakatlargina doimo boshqalarda hurmat va e’tibor uyg‘otgan. Mutelik, tobelik mevasi har qanday sharoitda millatning rivojlanishiga yo‘l bermaydi.

YOshlarda milliy g‘urur, milliy or-nomus va milliy iftixor fazilatlarini shakllantirish.
1) Milliy g‘urur va milliy or-nomus. Milliy g‘urur - shaxs, ijtimoiy guruhning milliy o‘z-o‘zini anglashi asosida shakllanadigan ajdodlari qoldirgan moddiy, ma’naviy merosdan, o‘z xalqining jahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan hissasi, o‘zga millatlar oldidagi qadr-qimmati, obro‘-e’tiboridan faxrlanish hissini ifodalovchi tushuncha.

Bu tuyg‘u quyidagi shakllarda namoyon bo‘ladi: millatning yutuqlari, obro‘-e’tibori bilan faxrlanish, uning muammolariga befarq qarab turmaslik; o‘z eliga, millatiga jonkuyar bo‘lish; o‘z millatining moddiy, ma’naviy merosini asrab-avaylash; xalq odatlari, an’analari, qadriyat-larini hurmat qilish, ularni boyitish va takomillashtirish; o‘z millatiga mehr-muhabbatini amaliy faoliyatda namoyon qilish. Mustaqillik kishilar milliy g‘ururini oshirib, uni xalq, Vatan, ajdodlar xotirasi oldidagi mas’uliyatini his qilishdek, mazmun bilan boyitmoqda.

Muayyan davrdagi milliy g‘oya, milliy mafkura, ya’ni jamiyatning asosiy maqsadini ideallar, demokratik tamoyillar bilan uyg‘unlashtirish masalasi ham juda muhimdir. Bu jarayon millatni o‘z qobig‘ida o‘ralashib qolish xavfidan ozod etadi, unga jahon miqyosida tafakkur yuritish imkoniyatini beradi. Insoniyat uchinchi ming yillik sivilizatsiyasida shunday taraqqiyot yo‘lini qo‘lga kiritdi.

Mustaqillikkacha bo‘lgan tushuncha, tasavvur hamda kechinmalarimizdan bugungi ruhimiz, ma’naviyatimiz naqadar katta farq qilishi hammaga ayon. Buni har kim o‘ziga o‘zi beradigan «Kecha kim edigu, bugun kim bo‘ldik?» degan javobdan, anglab olsa bo‘ladi.

YOshlar ma’naviyatini oshirish masalalarining birlamchi yoki ikkilamchi vazifalari yo‘q. Ularning barchasi bir yo‘la hamda doimiy diqqat-e’tibor markazida turmog‘i kerak. SHuning uchun ta’lim-tarbiya, bilim va dunyoqarashga katta ahamiyat berilmoqda.

Biz bugun fuqarolarning erkinligi va mustaqil tafakkuriga asoslangan jamiyat qurayotgan ekanmiz, yoshlarimizga jamiyatda mutlaq erkinlik bo‘lmasligini, mustaqil fikrlash mas’uliyatsizlik va burchni unutish emasligini tushuntirib borishimiz zarur.

Fuqaro erkinligi va yangi ijtimoiy tuzum tomonidan kafolatlansa-da, fuqarolarning jamiyat manfaatlariga mos kelmaydigan mutlaqo erkin xatti-harakatlarning kafolati emas. «Men mutlaqo erkin fuqaroman, mustaqil tafakkurli insonma, bilganimni qilaman» qabilida yashash tarzini o‘zgartirish insonning ijtimoiy va milliy mohiyatiga ega aqidadir.

SHu o‘rinda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2004 yil 25 maydagi «O‘zbekiston Xotin-qizlar qo‘mitasi faoliyatini qo‘llab-quvvatlash borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi Farmoni va 21 iyun kuni Oqsaroyda ushbu Farmonda belgilangan vazifalarni hal etish yo‘llariga bag‘ishlangan majlisda ta’kidlanganidek, «YOshlar o‘rtasida diniy ekstremizm, aqidaparastlik, giyohvandlik kabi illatlarning oldini olishda, farzandlarimizni bunday balo-qazolardan asrash uchun kurashda, doimo sezgir va ogoh bo‘lib yashashda hokimliklar, vazirlik va idoralar, xususan, Oliy va o‘rta maxsus, Xalq ta’limi vazirliklari, Din ishlari bo‘yicha qo‘mita, «Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakati, «Oila» markazi, keng jamoatchilik, barchamiz mas’ulmiz»¹.

SHuning uchun yoshlar tarbiyasi va bu tarbiya zaminida ularning ma’naviyatini harakatga keltiruvchi mustaqillik g‘oyalari, milliy qadriyat-larni asrab-avaylash va rivojlantirish tuyg‘usi, Vatan istiqboli yo‘lida halol va pok mehnat qilish singari milliy mafkuraning o‘zak tomirlarini singdirish yotadi.

Bugun yoshlar mustaqillik tufayli «or», «andisha», «nomus», «vij-don», «insof», «g‘urur», kabi tushunchalarning haqiqiy ma’nosini anglab etmoqdalar.

Or. Or - bu nomunosib yoki ep ko‘rilmagan ishdan, narsadan hijolat tortish, uyalish, uyat va nomus qilish tuyg‘usidir. Bundan tashqari, o‘z o‘rnida hazar qilish yoki bo‘lmasa, obro‘-e’tibor, faxrlanish ma’nolarini ham bildirishi mumkin¹⁴.

Andisha. Andisha - bu oqibatini o‘ylab yoki yuz-xotir qilib yuritilgan mulohaza, ehtiyotkorlik hissidir. Andishali odam deganda, oqibatini o‘ylab ish qiladigan, yuz-xotirni biladigan, or-nomusli, sharm-hayoli, iboli insonni tushunamiz. Odatda andishali odam betgachoparlik qilmaydi, farosat bilan ish tutadi.

Nomus. Nomus - bu iffat, bokiralik ma’nolaridan tashqari kishining o‘z mavqeini saqlash, ulug‘lash va ardoqlash, xijolat tortish tuyg‘ularini, oila va ajdodlar sha’niga dog‘ tushirmaslik ma’nosini ham ifodalaydi. Odatda, nomusli odam ma’naviy qadriyatni moddiy boylikka alishishni o‘ziga ep ko‘rmaydi. Qonun taqiqlay olmagan narsalarni goho nomus taqiqlay oladi, degan naql ham bor halqimizda.

Vijdon. Vijdon - bu kishining kundalik faoliyati, qilmishi, fe’l-atvori uchun oila, jamoat, jamiyat va Vatan, millat oldida ma’naviy mas’uliyat his etishidir.

Vijdon tug‘ma hislat deyuvchilar ham bor. Vijdon - kishilarning yashab turgan sharoitiga, olgan ta’lim-tarbiyasiga bog‘liq, deb hisoblovchilar ham mavjud. Vijdon ko‘p yoki oz bilimlilikka, boy yoki kambag‘al bo‘lishlikka, oddiylik yoki mashhurlik bilangina bog‘liq emas.

Insof. Insof - bu adolat va vijdon amri bilan ish tutish tuyg‘usi va qobiliyati, ishda, kishilarga munosabatda halollik, to‘g‘rilik, barobarlik, tenglik, sofdillik va haqiqatgo‘ylikdir. O‘zgani o‘z o‘rniga va shuningdek, o‘z o‘rniga o‘zgani xayolan qo‘yib ko‘rish ham insofga kiradi. To‘q ochni, boy kambag‘alni, baxtli baxtsizni, tolei baland tolei zabunni, omadli omadsizni, sog‘lom bemorni o‘z o‘rniga qo‘yib ko‘rolsa, va aksincha, ham xuddi shunday bo‘lsa, insoflilar safi kengayib boradi.

Insof tushunchasi SHarq falsafasida shunday talqin etiladi. Insof - bu kishining ijtimoiy axloq me’yori nuqtai nazaridan o‘z hulq-odobini tartibga solishi va axloqiy baholashidir. Insof vijdonli odamning yoki ma’lum jamoatning jamiyatga yoki boshqa kishilarga nisbatan o‘z xulq-atvori uchun ma’naviy javobgarlik hissidir. Agar kishi biror ishni to‘g‘ri bajarsa, unda ichki qoniqish paydo bo‘ladi, vijdon pok bo‘ladi, atayin noto‘g‘ri bajarsa, insofdan chiqqan bo‘ladi. Insof kishini biror ishni qilishga undasa yoki qilishdan tortsa, bunda u qalb amri tarzida bo‘ladi.

Xullas, insof kishining jamiyat oldida, tevarak-atrofidagi kishilar oldida o‘z xatti-harakati bilan ma’naviy mas’uliyatini his etishining ifodasidir.

Furur. Ona tilimiz asrlar bo‘yi xalqimiz tomonidan zargarona sayqal berilib, shunday mukammal qilib yaratilganki, u orqali har qanday ma’no va tushunchalarni, ularning eng nozik va harir jihatlarigacha aniq va tiniq ifodalash mumkin. YA’ni necha ming yillar davomida xalqimiz ongi to‘lishib boravergan, unda hosil bo‘lgan tushunchalarni o‘z tub so‘zlarimiz bilan ham, o‘rnida jahon tillariga oid so‘zlar bilan ham, yangi-yangi so‘zlar yaratish vositasi bilan ham ifodalangan.

SHu tariqa til bisoti boyib kelgan. Tilimizdagi g‘urur, faxr va iftixor so‘zlarini olib ko‘raylik. Bular bir-biriga yaqin ma’nolarni anglatsa-da, ayni bir paytda, bir-biridan muayayn darajada farqlanuvchi tushunchalarni ham bildiradi.

SHaxs g‘ururi - bu faxrdir. Har bir shaxs o‘zining yutuqlaridan mamnuniyat hissini tuyadi. Ota-ona qobil farzandlaridan, ustoz iste’dodli shogirdidan, yozuvchi yaxshi asaridan, bog‘bon so‘lim bog‘idan, millat o‘z merosi, iste’dodli farzandlari bilan faxrlanadi va hokazo.

Inson o‘z kuchiga ishongan va bu bilan faxrlana olgan taqdiridagina biror narsaga erisha oladi. O‘z qadr-qimmatini anglash aqlli odamni yanada kamtarin, yanada sabotli qiladi. Kishi uchun o‘z qobiliyatidan ortiq darajada g‘ururlanishi ham, o‘z-o‘zini erga urishi ham yaramaydi. O‘z-o‘zligicha qola bilgan odamning g‘ururi bus-butundir.

O‘ziga ortiqcha bino qo‘ymoq, gerdaymoq, kekkaymoq, dimog‘dorlik - bular takabburlikka kiradi.

2) YOshlar ruhiyatida milliy g‘urur va milliy iftixor fazilatlarining zarurligi. Milliy g‘urur - bu milliy iftixordir. Milliy iftixor millat o‘zini yaxlit ijtimoiy birlik ekanligini ongli ravishda his qilishidir. Bu shunday bir kuchli ruhiy holatki, u tufayli tarixiy birlik, qon-qarindoshlik, til, madaniyat, ma’naviyat, iqtisodiy hayot va kelajak birligi millat vakillarining qalbidan chuqur o‘rin oladi.

Milliy birdamlik tuyg‘usi milliy ongning negizidir. Milliy birdamlik etuk va mukammal ma’naviy fazilat sifatida, milliy ongi rivojlangan millatlarda to‘laroq namoyon bo‘ladi. Mahalliychilik va guruhbozliklar milliy birdamlik hissiyotining kuchsizlanishiga olib keladi. Milliy iftixor millat ma’naviy kamolotining barcha jihatlarini, merosi va bugungi qadriyatlarni o‘z ichiga oladi.

Milliy istiqlol natijasida erishilgan va erishilayotgan iqtisodiy va ma’naviy yutuqlar ko‘paygani sari O‘zbekiston bilan faxrlanish hissi kuchayib boraveradi. Milliy iftixor mamlakatimizning barcha fuqarolari uchun birdek tegishli va uning yuksala borishi uchun barcha fuqarolar barobar mas’uldirlar.

Xulosa qilib aytganda, imonli odam risoladagi fuqarodir. Bu O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga, Parlamentimiz tomonidan qabul qilingan fuqarolikka doir qonun-qoidalarga ham mos keladi. Biz kelajagimiz taqdirini ana shunday fidoyi insonlar, o‘z ehtiyojlarini tafakkur tarozusida, imon ko‘zgusida idrok etadigan, nafs balosidan forig‘ yoshlar qo‘liga topshirishimiz lozim. Bu yoshlar har qancha g‘ururlansa, faxrlansa arziydigan tarixi va qadriyatlari bor halqga, millatga, Vataniga xizmat qilishni o‘zlarining burchi deb qarashlari, shunday e’tiqodga ega bo‘lishlari zarur. SHuning uchun yoshlarimizda milliy g‘ururni tarbiyalash ishlarini har kuni va muntazam olib borish ular ma’naviyati yuksalishining garovidir. YOshlarimizning har biri milliy g‘urur va milliy iftixor tuyg‘ularini o‘zlari ham shakllantira oladilar.

Milliy g‘urur, avvalambor, har bir millat vakilining o‘z xalqi tarixini, ma’naviy, axloqiy qadriyatlari, istiqbolini bilishi va qadrlashi, shu bilan birgalikda, boshqa xalqlar va millatlarning ham milliy qadr-qimmatini, udumlari, tarixi, adabiyoti, san’ati va madaniyatini adolatli ravishda himoya qilish, chuqur his etish va o‘rganish, hurmat qilish bilan bog‘liq faxrlanish tuyg‘usi bo‘lgan millatning insoniy fazilatidir.

Milliy g‘urur yoshlarni o‘z kuchi, qobiliyati va iste’dodini milliy va umuminsoniy manfaatlar yo‘lida safarbar qilishga chaqiradi. O‘zbek xalqining yuksak milliy qadr-qimmati, or-nomusi va shon-sharafi uning o‘ta mehribonligi va sof vijdonligiga asoslangandir.

Milliy iftixor, eng avvalo, o‘zligini anglash, milliy ravnaqni ta’minlash yo‘lidagi hatti-harakat, o‘z millati istiqboli oldida mas’ul-likning beqiyos namunasidir. Milliy o‘tmishini yaxshi bilgan, uni qadrlay oladigan va ayni paytda, uni yangicha sharoitlar va holatlarda boyitib boradigan komil insondir.

Aks holda, milliy iftixor hissi shunchaki maqtanchoqlik vositasiga aylanib qolishi mumkin. Dunyoda 200 dan ortiq millatlar bo‘lsa, har bir millat o‘ziga xos fe’l-atvoriga egadir. SHuning uchun ham turli mintaqada yashayotgan xalqlar turlicha yashash tarziga, bir-biriga o‘xshamagan urf-odatlarga ega bo‘lishadi.

Jumladan, o‘zbeklar diyonat, or-nomus, sharm-hayoni ijtimoiy hayot-ning hamma jabhalarida muhim fazilat deb qabul qilishgan. SHunday hislatlarga egalarki, ba’zan bu faqat «o‘zbekona fazilat» deb yuritiladi.

Milliy iftixor tuyg‘usining yana bir jihati shundaki, u yoshlarning, eng avvalo, qaysidir millatga mansubligi, uning keng imkoniyatlaridan quvona olish fazilatigina emas, balki yashab turgan zaminga, fuqaroligiga daxldor bo‘lgan mamlakatga munosabat belgisi hamdir. Milliy iftixori kuchli bo‘lgan yoshlar o‘z mamlakati bilan faxrlana oladi va uning taqdiriga befarq qaray olmaydi. Demak, bunday xalq o‘z istiqbolini chuqurroq anglaydi va unga sidqidildan xizmat qiladi.

Milliy g‘urur, milliy o‘z-o‘zini anglash mazmun va mohiyat jihatidan o‘zaro aloqadorlikda bo‘lib, bir-birini boyitadi, to‘ldiradi, biri ikkinchisisiz mavjud bo‘lmaydi.

«Biz sharq farzandi ekanligimizdan, o‘zimizning urf-odatlarimizdan faxrlanamiz. Milliy qadriyatlarimizni asrash va hech qachon unutmaslik haqida ota-bobolarimizdan tarbiya olganmiz. Endi esa buni bolalarimizga ham o‘rgatayapmiz»¹.

O‘tmishini bilmagan va e’zozlamagan xalqning kelajagi yo‘q. O‘tmish bizlar uchun ham, boshqa xalqlar uchun ham allaqachon qaytmas bo‘lib ketgan, ko‘z o‘ngimizdan olislashgan, tarix mulkiga aylangan davrdangina iborat emas, balki ahamiyati hech qachon yo‘qolmaydigan tag zamin, o‘q ildizimizdir. O‘tmish bizning tayanch nuqtamiz ekaniga shubha yo‘q.

SHu bilan birga, siyosiy globallashuv hamda fan, madaniyat, ta’lim va axloq sohasidagi jarayonlarni ifodalovchi ijtimoiy-madaniy globallashuv ham sodir bo‘layotganini yoddan chiqarmaslik zarur. Globallashuv jarayonining yana bir o‘ziga xos jihati uning mafkuraviy ta’sir o‘tkazish ko‘lamini haddan ziyod kengaytirib, beqiyos darajada tezlatib yuborganida ham ko‘rinadi. “Mana shunday vaziyatda,-deb yozadi I.Karimov,- odam o‘z mustaqil fikriga, zamonlar sinovidan o‘tgan hayotiy-milliy qadriyatlarga, sog‘lom negizda shakllangan dunyoqarash va mustahkam irodaga ega bo‘lmasa, har turli ma’naviy tahdidlarga, ularning goh oshkora, goh pinhona ko‘rinishdagi ta’siriga bardosh berishi amrimahol”.

Mafkuraviy globallashuv axborot vositalarining rivoji va bu sohada sodir bo‘layotgan inqilob bilan bog‘liq. Mutaxassislar fikricha, insoniyat bugungi kunda yangi axborot inqilobini boshdan kechirmoqda va u kishilik jamiyati tarixidagi birinchi inqilob emas. Nutqning shakllanishi axborot uzatish imkoniyatlarini kengaytirgan bo‘lsa, yozuvning paydo bo‘lishi uni uzoq vaqt davomida saqlash va axborotni uning yaratuvchisidan ajratgan holda ulkan masofalarga etkazish, hatto zamonlararo olib o‘tishga yo‘l ochdi. Gazeta va jurnallarni nashr etishning yo‘lga qo‘yilishi yozma axborotni uzatishdagi tezkorlik va qamrovlilikni yanada kengaytirdi. Radio va televidenie esa axborotni ovoz va tasvir orqali uzatishni ta’minlab, uni yangi sifatiy bosqichga ko‘tardi.

Hozirgi axborot inqilobi oldingi davrlarda paydo bo‘lgan axborot uzatish usullarining ko‘pgina tomonlarini o‘zida sintez qilgan zamonaviy kompyuter texnologiyalariga asoslangan Internet kabi hodisalarning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq.

Axborotni keng jamoatchilikka etkazib beruvchi matbuot, radio, televidenie kabi hodisalarni o‘zida birlashtiruvchi ommaviy axborot vositalari (OAV) jamiyat hayotiga ulkan ta’sir o‘tkazish quvvatiga ega. Qanday katta kuchga ega ekanini ularga nisbatan «to‘rtinchi hokimiyat» atamasi qo‘llanilishida ham ko‘rish mumkin.

OAVning ta’sir kuchi beriladigan materiallarning tezkorligi, ko‘tarilayotgan masalalarning dolzarbligi hamda tahliliylik darajasi va mavjud muammolarning samarali echimlarini taklif etishiga ko‘p darajada bog‘liq. I.Karimov ta’kidlaganlaridek, “Bugungi kunda zamonaviy axborot maydonidagi harakatlar shu qadar tig‘iz, shu qadar tezkorki, endi ilgarigidek, ha, bu voqea bizdan juda olisda yuz beribdi, uning bizga aloqasi yo‘q, deb beparvo qarab bo‘lmaydi. Ana shunday kayfiyatga berilgan xalq yoki millat taraqqiyotdan yuz yillar orqada qolib ketishi hech gap emas”.

OAVning ta’sir kuchi uning materiallari muayyan auditoriyaga mo‘ljallangani bilan ham belgilanadi. Masalan, ichki auditoriyaga mo‘ljallangan materiallarni yoshi, jinsi, ijtimoiy maqomi (kasb-kori), milliy, diniy mansublik kabi belgilarga ko‘ra farqlash mumkin.

OAV ijtimoiy hayotdagi muayyan voqea, hodisa yoki muammo yuzasidan axborotni etkazib berish orqali, uning jamiyat uchun ahamiyati, keng aholi qatlamlari uchun dolzarbligini ta’kidlaydi. Axborot oqimi hajman keng, mazmunan rang-barang, uzatilishga ko‘ra tezkor bo‘lgan bugungi kunda bu jarayon yanada chuqurlashib bormoqda.

OAV muayyan xabarni uzatish yoki biror bir g‘oyaning mohiyatini ochib berish orqali uning o‘zlashtirilishiga, kishilar ongida barqaror tasavvurlar, obrazlar, qadriyatlarning shakllanishiga ham ko‘maklashadi. Sodda qilib aytganda, u ijtimoiy fikrga doimiy va izchil ta’sir o‘tkazish, uni shakllantira olish imkoniyatiga egadir.

OAV va kommunikatsiya texnologiyalari rivoji hozirgi davrdagi g‘oyaviy kurashga o‘ziga xoslik bag‘ishlamoqda. Bu jumladan, ma’lumotlar oqimi manfaatdorlik nuqtai nazaridan etkazilishida yoki ataylab qarama-qarshi xarakterdagi ma’lumotlarni poyma-poy berish orqali oxir-oqibatda odamlarning idrokini susayishtirishga intilishida yaqqol namoyon bo‘ladi. Bu o‘ziga xoslik jamiyat a’zolaridan tizimli ravishda axborotning muayyan qatlamini yashirish, ularni muhokama ob’ektiga aylantirmaslikka intilishda ham yaqqol ko‘rinadi.

O‘tgan asrning 40-yillarida “Reyter” agentligini boshqargan Kristofer CHansellor “YAngilikni targ‘ibotdan farqlash zarur. Targ‘ibot boshqa narsa, yangilik esa mutlaqo boshqa narsa. Inglizcha yoki amerikacha yangiliklar bo‘lmaydi, u xalqaro tovardir”,- deb yozgan edi. Bugun mutlaqo boshqacha sifatiy holat yuzaga keldi.

Har kuni dunyoda millionlab voqealar sodir bo‘ladi. Ammo kishilar diqqatiga OAV muayyan ijtimoiy-siyosiy kuchlar manfaatidan kelib chiqib e’tibor qaratgan masalalargina havola etiladi. Bu ularning hodisalarni yoritishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilab berishini, muayyan ma’lumotlarni olish, talqin qilish, baholash va tarqatish orqali fuqarolarda tegishli fikr va xulosalar shakllanishiga xizmat qilishini ko‘rsatadi. Bu OAV ning ijtimoiy fikrni kerak bo‘lgan shaklga yo‘naltira olishi, u bilan manipulyasiya qila olishidan dalolat beradi. Mazkur jarayonda soxta, to‘qib chiqarilgan axborotni xaqiqat sifatida taqdim etish, voqelikni biryoqlama taqdim etish yoki buzib ko‘rsatish, reallikni adekvat qabul qilishga yordam beradigan muhim, kerak elementlarni yashirishga alohida e’tibor berilishini ta’kidlash zarur.

I.Karimov ta’kidlaganlaridek, “hozirgi paytda hayotimizni elektron axborot vositalari, xususan, televidenie va radiosiz umuman tasavvur etib bo‘lmaydi. Bugungi kunda ular bir vaqtning o‘zida ham axborot maydoni, ham ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy minbar, shu bilan birga, insonga madaniy, badiiy-estetik oziq beradigan va hordiq chiqaradigan makon vazifasini bajarmoqda”. Bunday imkoniyatlar televideniening aniq maqsadlarga qaratilgan g‘oyaviy targ‘ibotni amalga oshirishning muhim bo‘g‘iniga aylanishiga olib keldi.

OAV muayyan axborotni etkazish, u yoki bu masalaga diqqatni qaratish orqali fuqarolarni uning atrofida birlashishlariga xizmat qiladi, turli ijtimoiy guruh vakillariga o‘z fikrlarini ifoda etish, fikrdoshlarni topish, yagona maqsad va e’tiqod yo‘lida yakdillik bilan harakat qilishga zamin yaratadi.

Afsuski, zamonaviy voqelik OAVning bu funksiyasi faqat ijobiy mohiyatga emasligini ko‘rsatmoqda. OAV g‘araz maqsadlarga xizmat qilganda bu yaqqol ko‘rinadi. SHu nuqtai nazardan qaraganda, nemis olimlarining “Muhim axborotga ega bo‘lish hokimiyatga ega bo‘lish; muhim axborotni nomuhimidan ajrata bilish yanada ko‘proq hokimiyatga ega bo‘lish; muhim axborotni o‘ziga ma’qul bo‘lgan ruhda tarqata olish imkoniyatiga ega bo‘lish yoki u haqida ko‘pchilikka hech narsa ma’lum bo‘lmasligiga erishish ikki karra hokimiyatga ega bo‘lishni anglatadi”,-degan fikrlari diqqatga sazovordir.

Ma’lumotlarga ko‘ra, 30 minutdan keyin axborotning 60 foizi, kun oxiriga kelib 40 foizi, hafta oxiriga kelib bor yo‘g‘i 10 foizi esda qoladi. SHundan kelib chiqib, ijtimoiy fikrga ta’sir o‘tkazishga qaratilgan, turli g‘oyaviy mazmun bilan sug‘orilgan axborotlarni vaqti-vaqti bilan takrorlab turishga ham alohida e’tibor berilayotganini ta’kidlash zarur.

OAV bu so‘z, obrazlar, musiqa va shu kabi shakllarda axborotlarning tezlikda uzatilishi va ommaviy tarqatilishini ta’minlashga xizmat qiladi. Bunday vositalarga ommaviylik, davriylik, tinglovchi yoki o‘quvchilar auditoriyasining kengligi kabi xususiyatlar xosdir. SHu nuqtai nazardan qaraganda, hozirgi davrda OAV imkoniyati va qamrovining keskin darajada o‘sganini qayd etish lozim.

OAVning qamrov darajasi, boshqacha aytganda, mahalliy, umummilliy, mintaqaviy yoki xalqaro (global) miqyosda faoliyat ko‘rsatishi ham uning ta’sir doirasini ko‘rsatuvchi omillardan biri hisoblanadi.

1980 yilda tuzilgan CNN (The Cable News Network) kompaniyasi bugungi kunda 24 soat davomida axborot uzatish bilan shug‘ullanadi. Hozirda CNN tarkibida yangilik tarqatish bilan shug‘ullanadigan 14 kabel va sputnik kanallari, 2 ta radiostansiya, 6 ta internet sayti va xorijiy mamlakatlardagi 37 ta byuro faoliyat ko‘rsatmoqda. CNN yangiliklari 38 ta kosmik yo‘ldosh signallari yordamida uzatiladi, uni 212 mamlakat va hududdagi 1,5 milliard odam bir vaqtning o‘zida ko‘rish imkoniga ega. 1991 yilning yanvarida aynan CNN yordamida Fors ko‘rfazida olib borilgan harbiy harakatlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri teleefirga olib berildi. 2001 yilning 11 sentyabridagi terrorchilik amaliyoti haqidagi telesyujetlar ham shu kompaniya harakati tufayli butun dunyoga voqea sodir etilgan joydan to‘g‘ridan-to‘g‘ri uzatib turildi.

Bi-bi-si eshittirishlar korporatsiyasiga (British Broadcasting Corporation, BBC) esa 20 dan ortiq telekanal va 14 ta radiokanal, bir qator saytlar va 40 yaqin jurnallar tegishlidir. VVS 40 dan ortiq tillarda eshittirishlar olib boradi.

Reyter axborot agentligida dunyoning 91 mamlakatida 14 000 xodim, shu jumladan, 2300 jurnalist, fotomuxbir va videooperatorlar ishlaydi. Reyter agentligi dunyoning turli mamlakatlarida 197 ta byurosiga ega. Agentlik xabarlari bilan har kuni 1 milliard odam tanishadi.

Ushbu misollar ham bugungi kunda OAV qamrov doirasining naqadar kengligini muayyan darajada tasavvur qilish imkonini beradi.

Axborot inqilobining hosilasini juda katta axborotni qayta ishlash, xohlagan mamlakat kutubxonasida saqlanayotgan kitoblardan foydalanish imkoniyatining mavjudligida ham ko‘rish mumkin. Radio, televidenie, internet eng so‘nggi ilmiy yangiliklarni qisqa vaqtda butun dunyoga ma’lum qilish, ilm-fan, madaniyat, adabiyot va san’at yutuqlaridan har bir odam foydalana olishiga zamin yaratmoqda.

Global miqyosdagi ijtimoiy va madaniy-ma’naviy maydon shakllanayotgani madaniyatlararo va sivilizatsiyalararo aloqalarning mustahkamlanishiga yo‘l ochmoqda.

YUqoridagi mulohazalar bugungi kunda turli shakl va mazmundagi axborotlar inson va jamiyat hayoti, taraqqiyoti va kamolotining zaruriy shartiga, OAV esa uni tarqatishning muhim bo‘g‘iniga aylanganini ko‘rsatadi. Xususan, radio, televidenie, gazeta va jurnallarsiz har qanday ma’lumotli kishi ham murakkab ijtimoiy-siyosiy va madaniy jarayonlarda to‘g‘ri yo‘l topa olishi qiyin. OAV esa, kishilarga o‘zining individual tajribasi doirasidan chiqishga va keng qamrovli jarayonlar mohiyatini his qilishga yordam beradi.

OAV odamlar ongi va hissiyotlariga, tafakkur tarziga, xulq atvorlariga ta’sir ko‘rsatishda katta imkoniyatlarga ega. OAVning bugungi kundagi rivoji g‘oyaviy ta’sir o‘tkazishning miqyosi va ko‘lamining keskin darajada o‘sishiga olib keldi.

OAV orqali amalga oshiriladigan va katta mablag‘ talab qilmaydigan g‘oyaviy ta’sir va tazyiqning o‘ziga xosligi shundaki u o‘quvchi, tinglovchi yoki tomoshabinga sezdirilmasdan amalga oshiriladi va bevosita qurbonlarni keltirib chiqarmaydi. Axborot dushmanni yo‘q qilmagan, katta xarajatni talab qilmagan holda yuqori samara beradi. Bunda g‘oyaviy ta’sir yo‘naltirilgan mamlakatlar aholisining xohish-istaklari, mentaliteti, mavjud muammolari jiddiy o‘rganilgan holda asosiy diqqat kishilar ongi va dunyoqarashiga ta’sir ko‘rsatishga, shakllangan qadriyatlarni o‘zgartirishga, ularning regulyatorlik rolini kamaytirishga yoki butunlay yo‘qqa chiqarishga qaratiladi. Bunday ta’sir o‘tkazishda davriy nashrlar tadrijiylik, radio va televidenie fragmentli uzatish usullaridan ustalik bilan foydalanishmoqda.

Internet bugungi axborot makonining muhim bo‘g‘iniga aylandi. Hozirda internetdan nafaqat kompyuter tarmog‘i, balki kosmik aloqa yo‘ldoshlari, radiosignal, kabel televideniesi, telefon, uyali aloqa orqali ham foydalanish mumkin. Internet kishilar hayotining ajralmas qismiga aylanib bormoqda. Bugungi kunda 1 milliard 250 million kishi u yoki bu darajada undan foydalanishi ham mazkur fikrlarning to‘g‘riligini tasdiqlaydi.

Ana shunday vaziyatda I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek, shuni unutmaslik kerakki, “bugungi kunda inson ma’naviyatiga qarshi yo‘naltirilgan, bir qarashda arzimas bo‘lib tuyuladigan kichkina xabar ham axborot olamidagi globallashuv shiddatidan kuch olib, ko‘zga ko‘rinmaydigan, lekin zararini hech narsa bilan qoplab bo‘lmaydigan ulkan ziyon etkazishi mumkin”.

Mamlakatimiz Prezidentining bunday ogohlantirishlari jiddiy asosga ega ekanini internet keltirib chiqarayotgan bir qator salbiy jihatlarda ham yaqqol ko‘rinadi. Unda o‘z-o‘zini o‘ldirishning oson yo‘llarini targ‘ib qiluvchi 9 mingdan, erotik mazmunga ega 4 mingdan ziyod saytlarning mavjudligi ham buning isboti bo‘la oladi. Mutaxassislar o‘tkazgan maxsus tadqiqotlar mavjud saytlarning taxminan 12 foizi pornografik xarakterga egaligini ko‘rsatadi. Mavjud maxsus dasturlar internet tarmog‘idagi pornografiyaning faqat 90 foizinigina filtrlaydi, ya’ni komyuterdan foydalanuvchining ixtiyoridan tashqarida ekranda paydo bo‘lishi yo‘liga to‘siq qo‘ya oladi. Demak, qanchalik harakat qilinmasin pornografik mazmunga ega saytlar internetdan foydalanuvchilarning xohish-istagidan qat’i nazar, ularning diqqatini torta oladi. Jumladan, tadqiqotlarda 42 foiz bolalar va o‘smirlar onlayn pornografiya ta’siriga tushishi qayd qilinadi.

SHuningdek, mutaxassislar ma’lumotlariga ko‘ra, internet orqali tarqatiladigan komyuter o‘yinlarining 49 foizi sezilarli darajada zo‘ravonlik va yovuzlik ko‘rinishiga ega, 41 foiz jangari (turli otishmalar va portlashlarga asoslangan) o‘yinlarda esa o‘yin qahramoni o‘z maqsadiga etishish uchun shunday zo‘ravonlik va yovuzlik sodir etadi. 17 foiz o‘yinlarda ana shu zo‘ravonlik va yovuzlikning o‘zi bosh maqsad hisoblanadi.

Internet rivoji, u berayotgan imkoniyatlar o‘ziga xos qaramlikni ham keltirib chiqarmoqda. Ma’lumotlarga ko‘ra, dunyo bo‘yicha internetdan foydalanuvchilarning taxminan 10 foizi unga mustahkam bog‘lanib qolgan.

Manfaatdor ijtimoiy-siyosiy kuchlar internetdan g‘araz maqsadlarda ham ustalik bilan foydalanilayotganini ta’kidlash zarur. Mazkur masalaga to‘xtalib YUrtboshimiz “axloqiy buzuqlik va zo‘ravonlik, individualizm, egotsentrizm g‘oyalarini tarqatish, kerak bo‘lsa, shuning hisobidan boylik orttirish, boshqa xalqlarning necha ming yillik an’ana va qadriyatlari, turmush tarzining ma’naviy negizlariga bepisandlik, ularni qo‘porishga qaratilgan xatarli tahdidlar odamni tashvishga solmay qo‘ymaydi, -deb yozadi.

Bu inson hayoti va yoshlar tarbiyasiga katta xavf solayotgan va butun jahonda bamisoli balo-qazodek tarqalib borayotgan bunday xurujlarga qarshi kurashish hayotiy-amaliy ahamiyatga egaligini ko‘rsatadi. Ammo Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, bizning milliy ruhimiz va tabiatimizga yot va begona bo‘lgan ana shunday hodisalarni faqat tanqid va inkor qilish yoki ularni taqiqlashning o‘zi etarli emas. Bunday xatarlardan hayotimizni asrash, ma’naviy bo‘shliqqa yo‘l qo‘ymaslik uchun avvalambor ezgu insoniy g‘oyalar bilan xalqimizning ongu tafakkurini va saviyasini yuksaltirish, jahon maydonida yuz berayotgan keskin aql-zakovat va iste’dod musobaqasida bellashuvga qodir bo‘lishimiz shart.

OAVning mafkuraviy jarayonlar rivojiga o‘ziga xos va kuchli ta’sir o‘tkazayotganini quyidagi misolda ham ko‘rish mumkin. Ma’lumki, bugungi kunda internet ommaviy axborot va kommunikatsiya tizimining eng tez rivojlanib borayotgan bo‘g‘ini hisoblanadi. Uning g‘oyaviy kurash va targ‘ibotning asosiy maydoniga aylanganini ekstremistik, shu jumladan, diniy ekstremistik qarashlarni targ‘ib qilishdagi o‘rni misolida ham ko‘rish mumkin.

Diniy ekstremistlar va terrorchilarning internetdagi saytlarida tashkilotning maqsadi, tarixi hamda ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy mazmundagi ma’lumotlarga keng o‘rin beriladi. Jumladan, terrorchilar kuch ishlatish yo‘liga o‘tishga go‘yoki majbur bo‘lganlarini asoslashga, terror va qo‘poruvchilik harakatlarini ma’naviy va axloqiy jihatdan oqlashga intilishadi, Bunda o‘zlarini “ozodlik kurashchilari”, “partizanlar”, “qarshilik ko‘rsatuvchilar” deb atagan holda tinchlik tarafdori qilib ko‘rsatishga va ular bilan kurashda hukumat tinch yo‘l bilan harakat qilish lozimligini asoslashga intilish keng tarqalgan. Ular o‘z saytlarida hukumat tarafidan qo‘llanilayotgan usullarning “vahshiyligini” yoritishga ham alohida e’tibor beradilar.

Tezkor axborotlar, yangiliklarning bir vaqtning o‘zida bir necha tilda va terrorchilar uchun foydali bo‘lgan yo‘nalishda berib borilishi, ularning faoliyatni oqlovchi, “qahramonligini” kuylovchi qo‘shiqlar, kliplar berilishi bunday saytlarning mafkuraviy hamda emotsional ta’sir quvvatini oshirishga xizmat qiladi.

Bunday saytlar, bir tomondan, terrorchilik tashkilotining faol a’zolariga, ikkinchi tomondan, terrorchilarning asl maqsad muddaolarini bilmaydigan, ularni “kurashchilar”, “oppozitsiya” va shu kabi ijobiy maqom hamda sifatda qabul qilishga o‘rgangan odamlarga mo‘ljallangan bo‘ladi. Ulardan jamiyatda tegishli ijtimoiy fikrni shakllantirish va qarma-qarshi (dushman) tomonga psixologik ta’sir ko‘rsatish, qo‘rquv, vahima tarqatish orqali ichki ikkilanishni keltirib chiqarishdek maqsadlar ko‘zlanadi.

YUrtboshimiz ta’kidlaganlaridek “tobora kuchayib borayotgan bunday xatarlarga qarshi doimo sergak, ogoh va hushyor bo‘lib yashashimiz zarur. Bunday tahdidlarga qarshi har tomonlama chuqur o‘ylangan, puxta ilmiy asosda tashkil etilgan, muntazam va uzluksiz ravishda olib boriladigan ma’naviy tarbiya bilan javob berish mumkin”.

Ana shunday sharoitda axborot xavfsizligini ta’minlash uchun virtual olamda ham faol harakatlar olib borish zarur. SHundan kelib chiqib, ko‘pgina mamlakatlar axborot sohasida ustuvorlikni ta’minlashni strategik maqsadlarga erishish, milliy xavfsizlik va barqaror taraqqiyotni ta’minlashning asosiy yo‘llaridan biri sifatida e’tirof etmoqdalar.

Globallashuv sharoitida ommaviy axborot vositalarining o‘rni haqida gap ketar ekan, masalaning yana bir muhim jihatiga e’tibor qaratish lozim. I. Karimov ta’kidlaganlaridek, “Bugungi kunda yoshlarimiz nafaqat o‘quv dargohlarida, balki radio-televidenie, matbuot, Internet kabi vositalar orqali ham rang-barang axborot va ma’lumotlarni olmoqda. Jahon axborot maydoni tobora kengayib borayotgan shunday bir sharoitda bolalarimizning ongini faqat o‘rab-chirmab, uni o‘qima, buni ko‘rma, deb bir tomonlama tarbiya berish, ularning atrofini temir devor bilan o‘rab olish, hech shubhasiz, zamonning talabiga ham, bizning ezgu maqsad-muddaolarimizga ham to‘g‘ri kelmaydi. Nega deganda, biz yurtimizda ochiq va erkin demokratik jamiyat qurish vazifasini o‘z oldimizga qat’iy maqsad qilib qo‘yganmiz va bu yo‘ldan hech qachon qaytmaymiz”.

“Kimki axborotga ega bo‘lsa, u, dunyoga egalik qiladi”,- degan fikr bugungi kunda barcha tomonidan e’tirof etilgan. SHunday ekan, bugungi kunda har bir fuqaromizda axborot olami imkoniyatlaridan oqilona foydalanish malakasini shakllantirish hayotiy-amaliy ahamiyatga ega.

Ana shunday yondashuvdan kelib chiqib, mamlakatimizda mustaqillik yillarida zamonaviy texnik uskunalarga, keng va chuqur fikrlovchi kadrlarga ega bo‘lgan, yangicha mazmun-mohiyat kasb etadigan ommaviy axborot vositalari faoliyati uchun hamma sharoitlar yaratildi.

1991 yilda respublikamizda bor-yo‘g‘i 1 ta teleradiokompaniya mavjud edi. Ma’lumotlarga ko‘ra, hozirda mamlakatimizda 70 dan ziyod teleradio studiya, 29 ta kabel televideniesi faoliyat ko‘rsatmoqda.

O‘zbekiston matbuotining 40 foizdan ortig‘i nodavlat nashrlaridir. Jami 612 ta gazetadan 11 tasi, 165 jurnaldan 2 tasi xususiy sektorga tegishlidir.

Ommaviy axborot vositalari va ma’naviy-g‘oyaviy tahdidlar haqida gap ketar ekan, eng avvalo g‘araz maqsadlarda amalga oshirilayotgan tashqi g‘oyaviy ta’sirlar, mamlakatimiz hayotida sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarga xolis yondashuv bayrog‘i ostida berilayotgan bir yoqlama axborotlar va baholarning oldini olish, ularga qarshi ob’ektiv ma’lumotlarni kishilarga tezkor, tizimli va tadrijiy etkazib berish masalasi dolzarb bo‘lib turganini alohida qayd etish zarur. SHunday vaziyatda har xil shaklu shamoyilda chiqayotgan bunday urinishlarga qarshi xalqimiz hayotida sodir bo‘layotgan ijobiy o‘zgarishlar haqida hikoya qiluvchi chuqur tahliliy ma’lumotlarni muntazam berib borish, fuqarolarimizning ijtimoiy faolligini kuchaytirish, turli ijtimoiy toifa va guruhlarning qiziqish va intilishlari, hayotiy manfaatlarini yoritish, fikrga qarshi fikr, g‘oyaga qarshi g‘oya, jaholatga qarshi ma’rifat bilan kurashish har qachongidan ham hayotiy-amaliy ahamiyat kasb etadi.

SHu bilan birga, ommaviy axborot vositalari oldida O‘zbekistondagi vaziyat, turli sohalarda erishilgan yutuqlar bo‘yicha ob’ektiv axborotlarni jahon jamoatchiligiga vaqtida etkazib berish hamda mamlakatdagi real voqelikning undan tashqarida ham to‘g‘ri va o‘rinli qabul qilishlariga erishishdek muhim vazifa borligini ham ta’kidlash zarur. Prezidentimiz so‘zlari bilan aytganda, insonning qalbi va tafakkuriga bevosita ta’sir o‘tkazadigan bu sohadagi faoliyatimizni xalqimizning ma’naviy ehtiyojlari, zamon talablari asosida yanada kuchaytirishimiz, yangi bosqichga ko‘tarishimiz zarur.

Aholining xolis va haqqoniy axborotga ega bo‘lishini ta’minlash, yurtdoshlarimizning madaniy saviyasi, bilim va dunyoqarashini oshirish, qadimiy an’analarimiz, tarixiy merosimizni asrab-avaylash va rivojlantirish, shu bilan birga, fuqarolarimiz ongida demokratik qadriyatlar, grajdanlik pozitsiyasini shakllantirish, yosh avlodni vatanparvarlik va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat ruhida tarbiyalashni ommaviy axborot vositalari oldida turgan yana bir muhim vazifa sifatida qayd etish mumkin.

Inson kundalik hayotida turli narsalardan foydalanadi. Inson ularni iste’mol qilar ekan har gal muayyan tartib-qoidalar, sodda qilib aytganda, madaniyatga rioya qiladi. Aytaylik, kiyim-bosh kiyish yoki oziq-ovqat iste’mol qilishning o‘ziga xos madaniyati bor. Bugungi kunda axborot ham iste’mol qilinadigan tovarga aylangan ekan, har bir inson yoki alohida olingan jamiyat o‘zida uni iste’mol qilish madaniyatini tarbiyalashi lozim.

Xo‘sh, axborot iste’moli madaniyati deganda nimani tushunish kerak? Axborot iste’moli madaniyati, eng umumiy ma’noda, axborot oqimidan inson manfaatlari, kamoloti hamda jamiyat taraqqiyotiga xizmat qiluvchi ma’lumotlarni qabul qilish, saralash, tushunish va talqin etish xizmat qiladigan bilimlar, qobiliyat va malaka tizimini anglatadi.

Inson o‘zida bunday madaniyatni tarbiyalashi uchun nima qilishi zarur? Buning uchun u yoki bu axborotni eshitar ekan, har bir inson hech bo‘lmaganda “Bu axborotni kim uzatayapti?”, “Nima uchun uzatayapti?” va “Qanday maqsadda uzatayapti?” degan savollarni o‘z-o‘ziga berishi, unga asosli javob topishga harakat qilishi kerak bo‘ladi. Ana shundagina turli g‘oyalar ta’siriga tushib qolish, taqdim etilayotgan ma’lumotlarga ko‘r-ko‘rona ergashishning oldi olinadi. SHakllangan axborot iste’moli madaniyati milliy manfaatlarimiz va qadriyatlarimizga zid bo‘lgan xabar, ma’lumotlarga nisbatan o‘ziga xos qalqon rolini o‘taydi, shaxs dunyoqarashi va xulqidagi sobitlikni ta’minlashga xizmat qiladi.

Ommaviy axborot vositalari va g‘oyaviy ta’sir ko‘rsatish mexanizmlari (OAV). OAV - eng asosiy, qudratli va ta’sirchan mafkura vositasidir. Ommaviy axborot vositalari - axborotni keng jamoatchilikka etkazib beruvchi matbuot, radio, televidenie kabi vositalarga nisbatan ishlatuvchi tushuncha. Ommaviy axborot vositalarining jamiyat hayoti, fuqarolar faoliyatiga ta’siri nihoyatda kuchliligidan ularga nisbatan «to‘rtinchi hokimiyat» atamasi ham qo‘llanadi.

Ommaviy axborot vositalari ommaning o‘ziga xos tarbiyachisi, muhim tadbirlarning tashkilotchisi, dolzarb muammolarni hal qilishning ta’sirchan quroli bo‘lib xizmat qiladi. Aynan ommaviy axborot vositalari orqali milliy qadriyatlarimiz va umuminsoniy qadriyatlar, milliy g‘oya va demokratik tamoyillar targ‘ib-tashviq qilinadi. Ommaviy axborot vositalari doimo demokratiya va so‘z erkinligining o‘ziga xos o‘lchovi, ko‘rsatkichi bo‘lib kelgan. Erkin va mustaqil ommaviy axborot vositalari demokratik taraqqiyotni rag‘batlantiradi va mustahkamlaydi.

OAVlarning ta’sir kuchi unda beriladigan materiallarning xarakteriga bog‘liq bo‘ladi. SHu nuqtai nazardan qaraganda, berilayotgan materiallarning tezkorligiga, tahliliylik darajasiga alohida e’tibor beriladi.

Ommaviy axborot vositalarida materiallar ayni paytda qanday auditoriyaga mo‘ljallangani bilan ham ajralib turadi hamda iste’molchining yoshi, jinsi, bilim darajasi, dunyoqarashi, milliy diniy mansubligi kabi omillarini hisobga olgan holda tuziladi.

Q.Nazarovning fikricha, tarqalganlik doirasi, qamrov darajasiga qarab mahalliy, umummilliy, mintaqaviy ommaviy axborot vositalarini farqlash lozim bo‘ladi. Ayni paytda bugungi kunda global miqyosda faoliyat ko‘rsatayotgan va ta’sir doirasi katta bo‘lgan telekanallar va axborot agentliklari borligini ham ta’kidlash zarur¹⁵.

Ijtimoiy hayotga ta’siri haqida gap ketganda, ommaviy axborot vositalari kuchi jamiyat hayotidagi dolzarb masalalarni ko‘tarib chiqishida, uning samarali echimlarini topishga urinishida, mavjud muammolarga jamiyat a’zolari diqqatini jalb qilishida, davlat organlari faoliyatini nazorat qilib borishida ko‘rinadi. SHu ma’noda u xalqni hokimiyat bilan bog‘lovchi vosita, mexanizm sifatida chiqadi.

Mamlakatimizda mustaqillik yillarida zamonaviy texnik uskunalar, keng va chuqur fikrlovchi kadrlarga ega bo‘lgan, yangicha mazmun-mohiyat kasb etadigan ommaviy axborot vositalari faoliyati uchun hamma sharoitlar yaratildi. O‘zbekistonda ommaviy axborot vositalarining huquqiy poydevori barpo etildi. O‘zbekiston Konstitutsiyasida ommaviy axborot vositalarining erkinligi, qonunga muvofiq ish yuritishi, senzuraga yo‘l qo‘ymasligi (67-modda) belgilab qo‘yildi. Bugungi kunda mamlakatimizda xususiy ommaviy axborot vositalari faoliyat yurita boshladi. Dunyoning turli mamlakat-laridan mustaqil ravishda axborotlar olish imkoniyati yuzaga keldi. OAV faoliyatini tartibga soluvchi bir qator qonunlar qabul qilindi.

1996 yil 26 avgustda Oliy Majlis tomonidan «Noshirlik faoliyati to‘g‘risida», «Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida» qonunlar qabul qilindi. 1997 yil 24 aprelda «Axborot olish kafolatlari va erkinligi to‘g‘risida», 1997 yil 26 dekabrda «Ommaviy axborot vositalari to‘g‘risida» qonunlar qabul qilindi. Bu qonunlar O‘zbekiston Respublikasi ommaviy axborot vositalarining demokratik jamiyatga xos huquqiy asoslarini belgilab berdi. Bugungi kunda mamlakatimizda 490 ta gazeta va 138 ta jurnal ro‘yxatga olingan. 1996 yil may oyida O‘zbekiston ommaviy axborot vositalarini demokratlashtirish va qo‘llab-quvvatlash ijtimoiy-siyosiy jamg‘armasi ham tashkil qilindi.

1996 yilning may oyidan boshlab respublikamizda AQSHda joylashgan jahondagi yirik kompyuter tizimi «Internet» bilan aloqa o‘rnatib, undan eng muhim yangiliklarni qabul qilib olishning yo‘lga qo‘yilgani O‘zbekiston axborot vositalari tarixida ulkan yangilik bo‘ldi. «Internet»ning 50 million abonenti bo‘lib, jahondagi eng yirik axborot markazlari unga a’zo bo‘lishgan. U butun dunyo bo‘yicha turli sohalardagi yangiliklar qabul qilib oladi hamda ana shu yangiliklarni o‘z abonentlariga tez va aniq etkazib beradi... 1996 yil 7 mayda «O‘zbekistonning ijtimoiy taraqqiyotida televidenie va radioning rolini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» farmon qabul qilindi.

Unda O‘zbekiston Davlat televidenie va radioeshittirish Qo‘mitasi O‘zteleradiokompaniyaga aylantirildi. Umuman, OAV mustaqillikni mustah-kamlash, xalqqa tezkor va ob’ektiv xarakterdagi axborotlarni etkazib berish minbariga aylandi.

Ommaviy axborot vositalari jamoatchilik fikrini shakllantirish, milliy istiqlol mafkurasini xalqimiz, avvalo yosh avlod ongiga singdirishda alohida o‘rin tutadi. Ular Ma’naviy-ma’rifiy islohotlar jarayoni, bu boradagi muammolarni, jamiyat hayotining turli qirralarini tezkorlik bilan aks ettiradigan eng samarali vositadir. «To‘rtinchi hokimiyat» hisoblangan OAVlari turli xil fikrlar, rang-barang qarash va yondashuvlarga keng yo‘l ochib berishi, hayotimizda yuz berayotgan yangilanish va o‘zgarishlarga odamlarning ongli munosabatini uyg‘otishi, xolislik va haqqoniyat tamoyillariga tayanib faoliyat yuritishi lozim.

Prezident Islom Karimov 2002 yil 29 avgustda Oliy Majlis 9-sessiyasidagi «O‘zbekistonda demokratik o‘zgarishlari yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo‘nalishlari» ma’ruzasida belgilab berilgan 7 ta ustuvor yo‘nalishlardan biri, to‘rtinchi yo‘nalishda bevosita inson huquqlari va erkinliklarini, so‘z va matbuot erkinligini, shuningdek, oshkoralikni, jamiyatda o‘tkazilayotgan islohotlar-ning ochiqligini ta’minlaydigan demokratik tamoyillarni so‘zda yoki qog‘ozda emas, amaliy hayotda joriy qilish zarurligini belgilab berdi.

Bunda axborot sohasini jadal rivojlantirish, ommaviy axborot vositalari - matbuot, radio - televidenie faoliyatini erkinlashtirish fuqarolik jamiyati asoslarini barpo etish jarayonining uzviy tarkibiy qismiga aylanishi zarurligi aytib o‘tildi. Bunda Prezidentimiz tomonidan «Ommaviy axborot vositalari sohasida iqtisodiy munosabatlarning asoslari to‘g‘risida», «Teleradio faoliyati to‘g‘risida»gi qonunlarni qabul qilish zaruriyati haqida ham fikr yuritdi.¹

Ommaviy axborot vositalari jamiyatda yuz berayotgan voqea-hodisa-larni haqqoniy yoritish talab etiladi. Negaki, bordiyu berilayotgan xabarlar, ayniqsa xorijiy mamlakat xususiy teleradiokompaniyalari tomonidan uzatilayotgan noxolis ko‘rsatuv va eshittirishlar fuqarolar siyosiy ongiga boshqacha ta’sir etishi mumkin. SHu boisdan ham Prezidentimiz Islom Karimov 2005 yil 12-13 may kunlari Andijon shahrida ro‘y bergan voqealar munosabati bilan 14 may kuni Oqsaroy qarorgohida, 17 may kuni O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasida mamlakatimiz va chet el jurnalistlari hamda diplomatik korpus vakillari uchun o‘tkazilgan matbuot anjumanlaridagi bayonotlar va muxbirlarning savollariga javoblari har qanday insonni befarq qoldirmaydi¹⁶. SHuningdek, davlatimiz rahbari 2005 yil 25 may kuni Xitoy Xalq Respublikasiga davlat tashrifi bilan jo‘nab ketish oldidan Toshkent aeroportida ommaviy axborot vositalari uchun bergan intervyusi Andijondagi bo‘lib o‘tgan voqea-hodisalarga ob’ektiv baho berdi. Albatta buni talaba-yoshlar siyosiy ongiga etkazish bugungi kunning talabidir.

Hayotiylik - bugungi kunda ommaviy axborot vositalarining faoliya-tiga qo‘yilayotgan asosiy talab. Berilayotgan axborotlarning asosan yutuq-larni ko‘rsatish, maqtovlardan iborat bo‘lishi targ‘ibotga qanchalik foydali yoki zararli ekanini chamalab ko‘rish lozim. Hayot bor ekan, muammolar, kamchiliklar, nuqsonlar bo‘laverishi tabiiy. Bu - isbot talab qilmaydigan aksioma. SHunday ekan, muammolarning mavjudligiga fojea sifatida emas, odatdagi narsa deb qarashga o‘rganish kerak. Ularning borligini ko‘rib, o‘zini ko‘rmaganlikka olish bilan faqat zarar keltirishi mumkin. Demak, muammolarni o‘z vaqtida tan olish, ularni hal qilishga kirishish lozim¹⁷.

Targ‘ibotning negizida faqatgina g‘oyaga ishonch emas, g‘oyani targ‘ib qilayotgan insonga ishonch ham yotadi. SHu bois, maqtash targ‘ibotning yagona va hatto eng to‘g‘ri usuli ham emas. Demak, mafkuraviy hayotni faqat maqtash, uni benuqson tasvirlash orqali targ‘ib qilish mumkin emas.

Masalan, bir vaqtlar AQSH fuqarolarida demokratik tamoyillar-ning bir oz qadrsizlanishi kuzatilgan edi. Mutaxassislar tomnidan bu muammoning turli echimlari taklif qilindi, lekin targ‘ibotning bir oz noan’anaviy usuli tanlab olindi: demokratiya kamchiliklari oshkora aytildi, uning ba’zan «ishlamayotgani» ochiq tanqid qilindi va unga muqobillar sifatida kommunizm va monarxiya targ‘ib etildi. Targ‘ibotning bu usuli kutilgan samarani berdi: odamlar «yomon bo‘lsa ham, demokratiyadan qo‘ymasin» degan fikrga keldilar va demokratiyaning ashaddiy himoyachilariga aylandilar.

Bugungi kunda O‘zbekistonda ommaviy axborot vositalarini haqiqiy «to‘rtinchi hokimiyat»ga aylantirish muammosi o‘ta dolzarb bo‘lib turmoqda. Ularni mustaqil ijtimoiy kuchga, siyosiy tizimning to‘laqonli bo‘g‘iniga va jamoatchilik fikrini shakllantiruvchi ta’sirchan vositaga aylantirish vazifasi shuni talab etmoqda. Ommaviy axborot vositalarining erkin va mustaqil faoliyat yuritishlari uchun mustahkam huquqiy asos yaratilgan, jurnalistlarni tayyorlash masalasiga davlat darajasida e’tibor berilmoqda, jurnalist-kadrlarni o‘zimizda tayyorlash bilan qanoatlanmay, bu soha mutaxassislarining xorijda ta’lim olishlaridan mablag‘ ayalmayotir.

Etuk demokratik davlatlarda OAVlar jamiyatning «ko‘zlari», «quloqlari» vazifasini bajaradilar. Ogohlantiruvchi tizim sifatida ular jamiyatdagi illatlardan xabar beruvchi, muammolarni dadil ko‘tarib chiqib, ularning turli echimlarini taklif qiluvchi qudratli kuchga aylangan.

Ommaviy axborot vositalari faoliyatining plyuralizm tamoyili asosiga qurilishi demokratiyaning taraqqiyotiga xizmat qiladi.

Ommaviy axborot vositalari orqali milliy istiqlol g‘oyasini singdirishning yana bir muhim jihati mavjud. Bu jihat - axborot terroriga, mafkuraviy tahdidlarga munosib javob berish, ma’naviy-mafkuraviy jihatdan xalqimizni tobe etishga intilishlarning payini kesish va O‘zbekiston fuqarolarida mafkuraviy immunitetni shakllantirish bilan bog‘liq. Ommaviy axborot vositalarining ta’sir kuchini ko‘rsatadigan shunday bir gap bor: «Har qanday puch g‘oya, uydirma haftasiga uch martadan to‘rt yil davomida takrorlansa - «haqiqat» tayyor bo‘ladi, odamlar unga chippa-chin ishonadilar».

Oxirgi paytlarda informatsion xurujlarning tez-tez uyushtirilayot-gani aslida urushga munosabatning o‘zgarganligidan, qurolning yangi turi kashf qilinganidan darak beradi. Bu qurol - axborotdir. Bunday qurol yordamida olib boriladigan informatsion urushlarda insonning ongi va qalbi nishonga olinadi.

Aslida, axborot maqsadga erishishning eng arzon vositasi ham sanaladi. Haqiqatan ham, informatsion hurujlar uyushtirish uchun u qadar ko‘p mehnat, u qadar ko‘p harakat, u qadar ko‘p xarajat talab etilmaydi. Garchi bunday mafkuraviy ekspansiya otishmalar va qon to‘kishlarni keltirib chiqarmasa-da, milliy o‘zlikni anglashni zaiflashtirish evaziga tanazzulga olib keladi.

Prezidentimiz ta’biri bilan aytganda, bunday informatsion qo‘po-ruvchilikdan maqsad - mamlakatimiz aholisiga axborot orqali va mafkuraviy yo‘l bilan tazyiq o‘tkazish, jahon afkor ommasida O‘zbekiston haqida noto‘g‘ri tasavvur tug‘dirishga intilishdan iborat. «Milliy g‘oya: asosiy tushuncha va tamoyillar» risolasidagi ba’zi fikrlar ham bugungi xurujlarning maqsadini oydinlashtiradi.

Yirik siyosatchilardan biri Buyuk Britaniya sobiq Bosh vaziri Margaret Tetcher: «Ommaviy axborot vositalari - terrorchilar uchun kislorod vazifasini o‘taydi», degan. Bu gapning mag‘zini chaqqan odam «ommaviy axborot vositalari terrorchilar uchun havodek zarur ekan», degan xulosaga keladi.

Demak, ularning maqsadlari - o‘ldirish emas, jamoatchilikka kuchli ta’sir qilishdir. Taassufki, ba’zi ommaviy axborot vositalari o‘zlari bilmagan holda terrorizmning buzg‘unchilik, ko‘poruvchilik ta’sirini yanada oshirishga «xizmat» qilib qo‘yadilar. Ularning terror oqibatlari haqidagi vahimali axborotlari insonlardagi qo‘rquvni, dahshatni, himoyasizlik hissini yanada kuchaytirib yuboradi. Bu kabi axborotlarga qarshi aksiltarg‘ibotni uyushtirish zarurati tug‘iladi.

Aksiltarg‘ibot «g‘oyaga qarshi g‘oya bilan kurashish» tamoyiliga mos ravishda olib borilishi kerak. Bunda davlatimiz siyosatiga qarshi kuchlarning g‘oyaviy hujumlarini qaytarish talab etiladi. Xususan:

1) xorijiy xurnalistlarning hukumat siyosatini buzib talqin qiluv-chi chiqishlariga;

2) diniy aqidaparastlarning tanlagan yo‘limizga qarshi mafkuraviy qo‘poruvchilik harakatlariga;

3) rivojlangan davlatlarning o‘z mafkurasi hukmronligini o‘rnatish yo‘lidagi urinishlariga;

4) axborot xilma-xilligi sharoitidagi informatsion tajovuzlarga;

5) odamlar ongida saqlanib qolgan kommunistik mafkuraning asorat-lariga qarshi faol kurashish zarur.

Aksiltarg‘ibotni tashkil etishda tezkorlik, qat’iyatlilik, hujum-korlik, murosasizlik talab qilinadi. Bu borada tayyorlangan materiallar dalillar bilan isbotlangan, haqqoniy, ommabop va barcha uchun tushunarli bo‘lishi shart.

Aksiltarg‘ibot salbiy ta’sirning oldini oluvchi va fosh etuvchi shakllarda amalga oshiriladi. Oldini oluvchi yo‘nalish asosan tarbiyaviy xarakterga ega bo‘ladi. Bunda:

1) fuqarolarning pozitsiyalarini shakllantirishda g‘oyaviy raqiblar-dan o‘zib ketish;

2) insonlarni begona g‘oyalarning noto‘g‘riligini fosh etishga va ularning dalillarini rad etishga o‘rgatish;

3) pinhona ko‘rinishdagi mafkuraviy tazyiqlarga nisbatan xushyor-likni oshirish;

4) yot mafkuraviy ta’sirlarga qarshi immunitetni shakllantirish asosiy maqsad qilib qo‘yiladi.

Aksiltarg‘ibotning fosh etuvchi yo‘nalishida:

1) g‘oyaviy dushmanlar tomonidan e’lon qilingan fikrlar va baho-larni rad etish;

2) «mafkuraviy urush» olib borayotgan taraf tashviqotining mohiya-tini ochib berish;

3) mafkuraviy tazyiq ko‘rsatuvchi guruh etakchilarini obro‘sizlan-tirish;

4) raqiblarning ruhini susaytirish orqali ularning harakatlarini kuchsizlantirish asosiy maqsad qilib qo‘yiladi.

Aksiltarg‘ibotning har ikkala ko‘rinishi o‘zaro bog‘liqlikda olib boriladi. Insonning ongi va qalbi uchun shiddatli kurash ketayotgan hozirgi paytda aksiltarg‘ibot bilan maxsus shug‘ullanish zarurligi, shak-shubhasizdir. SHu boisdan ham Prezidentimiz Islom Karimov 2005 yil 28 yanvarda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi ma’ruzasida bu masalaga alohida etibor bergan edi. «Xalqimiz ommaviy axborot vositalaridan mamlakatimiz va xorijda sodir bo‘layotgan voqealar to‘g‘risida xolis va tezkor axborotlar olishni, shu bilan birga, birinchi navbatda, hokimiyat organlari va boshqaruv tuzulmalari faoliyati haqidagi tanqidiy fikrlarni, islohotlar va yangilanishlar yo‘lidagi ilgari borishimizga to‘siq bo‘lib turgan nuqsonlar, hayotdagi dolzarb muammolar hususida oshkora, professional tahliliy materiallarni kutadi»¹⁸.

Mafkuraviy tarbiya samarali tashkil etish imkoniyatlari. Bugungi voqelik milliy istiqlol g‘oyasi targ‘iboti masalasiga alohida e’tibor berishni talab qilmoqda. CHunki «Endilikda yadro maydonlarida emas, - degan edi I.A.Karimov, mafkura maydonlarida bo‘layotgan kurashlar ko‘p narsani hal qiladi». Hozirgi vaqtda qudratli davlatlar va muayyan siyosiy markazlar o‘z maqsadlariga erishish uchun avvalo zabt etmoqchi, o‘z ta’sir doirasiga olmoqchi bo‘lgan mamlakatlarning aholisi ongini o‘ziga qaram qilishga intilayotganligini ham unutmaslik kerak. SHu boisdan mafkura dunyosida bo‘shliqqa yo‘l qo‘yib bo‘lmasligini, shunday holat yuz bergan taqdirda bo‘sh qolgan mafkura maydonida bizga begona, orzu-intilishlarimizga mutlaqo yot g‘oyalar o‘rin egallashga urinishi shubhasiz. Negaki hozirgi paytda ro‘y berayotgan ayrim salbiy holatlar, nojo‘ya xatti-harakatlar, yovuz ishlar, avvalo, mafkuraviy bo‘shliq tufayli sodir bo‘lmoqda.

SHu boisdan ham mafkuraviy tarbiyaning maqsadi haqida 1999 yil iyun oyida «Hushyorlikka da’vat» mavzuidagi O‘zbekiston milliy axborot agentligi muxbirining savollariga javoblarida, YUrtboshimiz I.A.Karimov: «Hozirgi eng muhim, eng dolzarb vazifamiz - jamiyatimiz a’zolarini, avvalambor, voyaga etib kelayotgan yosh avlodni kamol toptirish, ularning qalbida milliy g‘oya, milliy mafkura, o‘z Vataniga mehr-sadoqat tuyg‘usini uyg‘otish, o‘zligini anglash, milliy va umumbashariy qadriyatlar ruhida tarbiyalashdan iboratdir»¹, degan edi.

Har qanday yangi g‘oya singari mafkura ham ommaning ongiga chuqur singsa, hayotda chuqur ildiz otsa, amaliyotda o‘zini to‘la oqlasagina real voqelikka, katta ijtimoiy kuchga aylanadi.

Milliy mafkuramizni hayotga tez va keng yoyish uchun, dastavval uning mohiyatini chuqur o‘rganish, maqsadlari, asosiy yo‘nalishlari, o‘ziga xos xususiyatlarini bilib, o‘zlashtirib olish, xalq o‘rtasida keng targ‘ib-tashviq etish, turli vosita va shakllardan foydalanish talab etiladi.

Endi ijtimoiy soha olimlari, mutaxassislar, ilg‘or fikrli ziyoli-lar bu boradagi izlanishlarni chuqurlashtirib, umumlashgan nazariy xulosa-larni ishlab chiqishlari, qisqacha aytganda, mafkuramizning asosiy maqsad-larini xalqqa sodda, haqqoniy, tushunarli tarzda ifodalab berishlari lozim^2.

Bizning milliy xususiyatlarimiz umuminsoniy qadriyatlar bilan bog‘lanib ketgan. Asrlar davomida xalqimiz umumbashariy, umuminsoniy qadriyatlar takomiliga ulkan hissa qo‘shgan. Turli millat vakillariga hurmat, ular bilan bahamjihat yashash, diniy bag‘rikenglik, dunyoviy bilimlarga intilish, o‘zga xalqlarning ilg‘or tajribalari va madaniyatini o‘rganish kabi xususiyatlar ham xalqimizda azaldan mujassam¹⁹. SHu bilan birga, milliy tabiatimizga xos bo‘lgan mehr-oqibat, muruvvat, andisha, or-nomus, sharmu hayo, ibo-iffat kabi betakror fazilatlar va xalqimizni ko‘p jihatdan ajratib turadigan bag‘rikenglik, mehmondo‘stlik, oqko‘ngillik xususiyatlari haqida ham uzoq gapirish mumkin.

Mana shu yuqoridagi holatlarni nazarda tutish, mamlakatimizdagi mafkuraviy jarayonlarga ham shu nuqtai nazardan yondashish, milliy istiqlol g‘oyasi va milliy mafkuramizni targ‘ib qilishda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish zarurligini ko‘rsatadi. Milliy istiqlol g‘oyasini yosh avlod ongiga singdirish muayyan uslublar asosida olib borilgandagina yaxshi natija berishi mumkin.

Bu texnologik uslub tadbirlarning ketma-ketligi, miqyosi va me’yori, davomiyligi va tamoyillari singari jihatlarini qamrab oladi. Bu masalaning muhimligi yana shunda ko‘rinadiki, targ‘ibotda me’yorning buzilishi, miliy mafkura to‘g‘risida hadeb va noo‘rin gapiraverish teskari samara berishi mumkin. Targ‘ibot texnologiyasi milliy g‘oya va milliy mafkura mazmun-mohiyatiga mos bo‘lgan taqdirdagina kutilgan natijaga erishish mumkin.

O‘zbekistonning mustaqil taraqqiyot strategiyasini, o‘zbek xalqining buyuk davlat barpo etish borasidagi maqsad-muddaolarini, milliy istiqlol mafkurasining mohiyatini keng jamoatchilikka har tomonlama tushuntirish dolzarb vazifalardan biridir.

Mafkura targ‘ibotining bizda keng rasm bo‘lgan turi voizlarning faoliyati bilan bog‘liq. Targ‘ibotning bu shakli samaradorligini oshirish alohida e’tibor talab qiladi. CHunki birinchi, voizlar nutq so‘zlaydigan auditoriyalarga odamlarni to‘plash ba’zida majburiy tus oladi. Auditoriyaga ixtiyoridan qarshi boshlab kelingan insonda esa hali va’zni eshitmayoq, ichki qarshilik paydo bo‘ladi. Demak, hali targ‘ibot boshlanmasidanoq u teskari samara berishi ehtimoli kuchayadi. Ikkinchidan, bunday norozi auditoriyani o‘zi tomoniga og‘dirish, unga ta’sir ko‘rsatish, uni ilhomlantirish voizdan juda katta mahorat talab etadi.

Milliy g‘oya targ‘ibotining ta’sirchanligini oshirishdagi eng asosiy shartlardan biri - zimdan targ‘ibot qilishdir. Inson unga ta’sir o‘tkazilayotganini sezmasligi lozim. Aslida, targ‘ibot davomida mafkura so‘zining ishlatilishi ham shart emas. Umuman, targ‘ibot-tashviqot ishlarida masalaning quyidagi jihatlariga e’tibor qaratish lozim:

10. 
    oldimizga qo‘yilgan maqsadlarga erishishdan har birimiz shaxsan manfaatdor ekanligimizga kishilarni ishontirish;
    
11. 
    kelajagimizni ko‘z oldimizga keltirish imkonini beradigan, ertangi kunimiz qanday bo‘lishini ko‘rsatadigan materiallar tayyorlash;
    
12. 
    dolzarb qadriyatlarni singdirish maqsadida jamoatchilik fikriga shu qadriyatlarni jozibali qilib etkazish;
    
13. 
    ommaviy axborot vositalaridan maorif tarqatish tizimidan insonlarni aqliy jihatdan boyitish quroli sifatida mohirona foydalanish;
    
14. 
    insonlarning erkin fikrlashini rag‘batlantirish, ularni o‘z fikrlarini himoya qilishga o‘rgatish orqali mustaqil fikrlovchi insonni tarbiyalash;
    
15. 
    taraqqiyotimiz yo‘lida g‘ov bo‘layotgan illatlarni fosh etish va tanqid qilish yo‘li bilan ularni samarali «davolash»;
    
16. 
    ommaviy axborot vositalaridan haqiqat ko‘zgusi sifatida foydalanish orqali insonlarning ularga ishonchini kuchaytirish;
    
17. 
    yaqin o‘tmishimizda sodir bo‘lgan yorqin voqealarga bag‘ishlangan xronikal filmlarni yaratish yo‘li bilan yaxshi va yomon kunlarimizni bot-bot eslatib turish;
    
18. 
    insonlarda chuqur taassurot qoldirish maqsadida badiiy obrazlar orqali milliy mafkurani singdirish.
    

Mafkuraning targ‘ibotiga aynan shunday yondashish ko‘proq samara beradi. SHundagina insonlarning salohiyati, mehnati, vaqti, mulki va mablag‘larini tanlangan maqsad sari yo‘naltirish mumkin. Bu esa mafkuraviy siyosatning natijasini moddiy narsalarda - yuqori sifatli mahsulotlarda, badavlat turmushimizda, bunyodkorlik ishlarida, erkin va farovon hayotda, iqtisodiy o‘sishda «o‘lchash» imkonini beradi.

Mafkuraviy tarbiya ishlari samaradorligini baholash mezonlari. Mafkuralar kurashining jahonshumul jarayonini o‘rganish, uning monito-ringi, bu kurashning umumbashariy va mintaqaviy muammolarini aniqlashga asosiy e’tiborni qaratish zarur.

Kadrlar tayyorlash milliy dasturini ro‘yobga chiqarish uchun Milliy dasturning monitoringi va bajarilishini ekspertiza qilish asosida uning ayrim qoidalari va tadbirlariga tuzatishlar kiritilishi ko‘zda tutilgan.

Mafkuraviy monitoring: - Monitoring - inglizcha so‘z bo‘lib tekshirib turish, nazorat ma’nosini bildiradi. Demak, mafkuraviy monitoring - bu insonning g‘oyaviy, mafkuraviy, xususan milliy mafkuraviy faoliyati orqali jamiyat ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy, ya’ni g‘oyaviy holatini kuzatish, baholash va oldindan aytib berish - prognozlashdir.

Milliy istiqlol g‘oya va milliy mafkura milliy va umuminsoniy g‘oyalarning yaxlit tizimi sifatida xalqimizni g‘oyaviy jihatdan mushtarak maqsad yo‘lida birlashtiruvchi kuch bo‘lib quyidagi vazifalarni amalga oshirishga xizmat qiladi. Demak, mafkuraviy monitoring tufayli:

7. 
   O‘zligimizni anglash, milliy, diniy, ma’naviy qadriyatlarimizni joyiga qo‘yib, ularni yangi sifat bosqichiga ko‘tarib, ta’sirchanligini oshiradi.
   
8. 
   Milliy maqsadlarimizni hozirgi zamon umumbashariy talablar bilan uyg‘unlashtiradi.
   
9. 
   Islom dini iymon, e’tiqod, axloq va ma’rifat aqidasi ekanligidan kelib chiqib, «Olloh qalbimizda, yuragimizda» tamoyiliga safarbar etadi.
   
10. 
    Milliy g‘oya va e’tiqodimiz dushmanlariga qarshi mafkuraviy kurashish, fuqaroda Vatan tuyg‘usi - «Men O‘zbekistonlikman» degan iftixor tushunchasini shakllantiradi.
    
11. 
    Jismoniy sog‘lom, zamonaviy tafakkurga ega bo‘lgan avlodni tarbiyalaydi.
    
12. 
    Milliy qadriyatlarimizni, urf-odat, an’analarimiz mohiyatini oshirib, millatlararo totuvlik, hamjihatlik va siyosiy-g‘oyaviy barqarorlikni ta’minlaydi.
    

Mafkuraviy monitoring asosida Milliy g‘oyaningshakl-lanishini nazorat, kuzatish natijasida milliy mafkuramiz quyidagi omil-larga bog‘liqligi ma’lum bo‘ladi:

5. 
   Aholi munosabatlarining tig‘izligi va dinamikasiga, ya’ni aholi zich joylashgan joylarda bunga katta e’tibor zarurligi ayon bo‘lmoqda.
   
6. 
   Odatlarning shakllanishining muddati va bartaraf etish vositalariga bog‘liq bo‘lishi kuzatilmoqda. Masalan, vahhobiylik yoki hizbut-tahrir-likka moyil odamlar to‘plangan joylardagilarning odat, ko‘nikmalarini bilish zarur bo‘ladi.
   
7. 
   YAngi odatlarning odamlar hayot sharoitlari va turmush darajasiga mosligiga bog‘liqligi sezilmoqda.
   
8. 
   YAngi g‘oyalarning odamlar tabiati va ruhiyatiga mosligiga bog‘liq bo‘layot-ganligi bilinadi.
   

Umuman, mafkuraviy tarbiya ishlari samaradorligini baholash mezon-lari ko‘pincha milliy istiqlol g‘oya va milliy mafkuraning tarbiyaviy tamoyillariga bog‘liq bo‘ladi. Bu tamoyillarga quyidagi jarayonlarni kiritish mumkin:

1) Tushuntirishda va bayon etishda oddiylik va lo‘ndalik mavzuni yanada oydinlashtiradi.

2) Talab va taklifni doimiy nazorat ostiga olish.

3) Ongga ta’sir etishning yangi texnologiyalarini ishlab chiqish.

4) Ziyolilar mavqeini oshirish.

5) Turli bilimlarga ega bo‘lgan ishtiyoqni qo‘llab-quvvatlash.

6) Ommaviy axborot vositalarida xalq ruhiyatiga yaqinlashtirilgan yangi mafkuraviy materiallarni ko‘paytirish, doimiy «aks ta’sir» tamoyiliga amal qilish. («Ta’lim va tarbiya» jurnali. 2000. № 1-2, 40-bet).

Adabiyotlar

1.Karimov I.A. YUksak ma’naviyat – engilmas kuch. –T., «Ma’naviyat», 2008.

2. 
   Karimov I.A. Asarlar to‘plami 1-23 tomlar.. T., «O‘zbekiston», 2007.
   

3.Karimov I.A. O‘zbekistonni Islom sivilizatsiyasi rivojiga qo‘shgan xissasi. Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyadagi so‘zi. «Xalq so‘zi», 2007 yil 15 avgust.

4.Ergashev I. va boshq. Milliy istiqlol g‘oyasi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim bakalavriat bosqichi uchun darslik. -T.: Akademiya, 2005, 3-30-betlar.

5. Diniy ekstremizm va fundamentalizm: tarixi, moxiyati, bugungi xavfi. – T., G‘ofur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1999 yil
5 - Mavzu: Mafkuraviy tajovuz va axborot xavfsizligi.
REJA:

1. Mafkuraviy tajovuz va unga qarshi mafkuraviy xavfsizlikni ta’minlash zarurati.

2. Mafkuraviy gegemonizmning vujudga kelishi.

3. Manipulyasiya va g‘oyaviy manipulyasiyaning zararli oqibatlari.

4. “Axborot xuruji” va “ommaviy madaniyat” - mafkuraviy tahdid shakli.

5. Geosiyosiy manfaatlar va axborot xavfsizligi

Tayanch tushunchalar

Mafkuraviy tajovuz, mafkuraviy xavfsizlik, mafkura yakkahokimligi, mafkuraviy manipulyasi, “ommaviy madaniyat”.

Mafkuraviy tajovuz – muayyan millat, jamiyat, davlatning tinchligi vabarqarorligiga qarshi qaratilgan, siyosiy va konstitutsiyaon tuzumni zaiflashtirish va buzishga yo‘naltirilgan, fuqaro va jamiyat xavfsizligiga tahdid soluvchi g‘oyaviy nazariy qarashlar va unga asoslangan amaliyot majmui.

Mafkuraviy tajovvuz yovuz kuchlar va har xil markazlar tomonidan biron bir mamlakatga nisbatan ichkaridan yoki tashqaridan turibbevosita amalga oshiriladigan g‘oyaviy buzg‘unchilikning bir shaklidir. Ular o‘zjirkanch maqsadlariga erishish uchun har qandayusullardan, odamlarningdiniy,milliy hissiyotlari,hayotda mavjud bo‘lgan ijtimoiy iqtisodiy qiyinchiliklardan, shuningdek zamonaviy texnika, telekommunikatsiya vositalaridan ustalik bilan foydalanishga harakat qiladilar.

Bugungi kunda mafkuraviy tajovvuz deganda , aholining ma’lumbir qatlamlari, ayniqsa yoshlarning qarashlarini o‘zlariga ma’qul bo‘lgan yo‘nalishlarda o‘zgartirish,buzg‘unchi g‘oyalar, diniy ekstremizm, axloqsizlik g‘oyalarini singdirish kabi g‘arazli maqsadlar tushuniladi.

Mafkuraviy xavfsizlik – shaxs, millat, jamiyat, davlatning xilma-xil shakllardanamoyon bo‘ladigan mafkuraviy tajovvuzlar, turli mafkuraviy markazlarinng buzg‘unchilik ta’siridan himoya qilinganlik darajasi.

Mafkuraviy xavfsizlikni ta’minlash deganda, jamiyat ma’naviy hayotida bo‘shliq paydo bo‘lishining oldini olish, o‘zinnig pirovard maqsadlariga mos va unga xizmat qiladigan g‘oyalar tizimini shakllantirish, uni mutassil mustahkamlab borish, fuqarolarda mafkuraviy immunitetni shakllantirishdek jarayonlar nazarda tutiladi.

Mafkuraviy xavfsizlikka tashqi va ichki omillar o‘z ta’sirinio‘tkazib turadi. Bugungi kunda, turli xil mafkura markazlari va poligonlarining O‘zbekistonda yangi jamiyat qurishga to‘sqinlik qilish uchun g‘arazli niyatlariga erishishda mamlakatimiz fuqarolaridan “qurol” sifatida foydalinishga intilishalrida mafkuraviy xavfsizlik uchun real tashqi tahdidlar mafjudligini ko‘ramiz. SHuningdek, qo‘shni davlatlardagi terrorizm diniy ekstremizm va mavjud siyosiy beqarorlik mamlakatimiz mafkuraviy xavfsizligiga o‘zta’sirini o‘tkazadi.

O‘zbekiston respublikasida milliy xavfsizlikni ta’minlovchi ichki omil –jamiyatning siyosiy, ijtimoiy, axloqiy va ma’naviy salohiyatidir. Bundan tashqari mafkuraviy xavfsizlik xalqimizning asriy an’analari, tili, dini, ma’naviyati va milliy rivojlanishiga xizmat qiluvchi umuminsoniy qadriyatlarga asoslanadi. SHuningdek, davlat idoralari, jamoat tashkilotlari va uyushmalari, madaniy ma’rifiy muassasalar tomonidan amalga oshirilayotgan tarbiyaviy ishlar, ma’naviyma’rifiy tadbirlar tizimi mafkuraviy xavfsizlikni ta’minlashning zaruriy shartidir. Mamlakatimiz mafkuraviy xavfsizligi ilmiy asoslangan ijtimoiy siyosatga, huquqiy madaniyatga, jamiyatning ma’naviyetukligi va demokratiyalashuviga uzviy ravishda amalga oshiriladigan g‘oyaviy tarbiyaga tayanadi. Jamiyat, davlat va shaxs mafkuraviy xavfsizlikni ta’minlash – davlat siyosatining tarkibiy qismi hisoblanadi.

Mafkura yakkahokimligi – muayyan davlat, jamiyat yoki bir guruh davlatlarda yagona mafkuraning to‘la hukmronligini unga xos tamoyillarning o‘zgarmas aqidalar tarzida jamiyat hayotida qat’iy va mutlaq tartibda o‘rnatilishini ifodalaydigan tushuncha.

Mafkura yakkahokimligining mohiyati shundaki, bunda bironbir mafkuraviy tizim yagona ilmiy, eng adolatli, jamiyatdagi barchaqatlamlar manfaatlarini ifoda etuvchi mafkura deb e’lon qilinadi. O‘zinnig mohiyati yoki biron birjihati bilan undan farq qiluvchi g‘oyalar, qarashlar, mafkuralar yot va dushman mafkuralar sifatida qaraladi. Oqibatda millionlar kishilardamutelik, loqaydlik, boqimandalik, mahdudlik, o‘zga g‘oyalargahadiksirab qarash ruhiyati shakllanadi, jamiyatning ma’naviy rivojiga, ilm fan ravnaqiga jiddiy zarar etkaziladi. (G‘arbdagi aqidaparastlik mafkurasi, kommunistik mafkura, fshizm mafkurasi)

SHo‘rolar davrida kommunistik mafkura insonlar ongi va qalbini egallagan edi.

XX1 asr boshida mafkuraviy kurashlarning SHo‘ro davrida ko‘rilmagan, yangi tahdidlar bilan va ilmiy texnologik asosga qurilgan targ‘ibotlar kurashi davri, deb ham tavsiflash mumkin.CHunki SHo‘rolar davridagi targ‘ibot-tashviqot usuli hozir ishlamaydi. Bizga tahdid solayotgan mafkuralar «maftunkor» ko‘rinsa-da, va «ommabop» bo‘lsa-da, puxta, ilmiy texnologik asosga qurilganligi sir emas. CHunki ularning targ‘iboti oldingi va hozirgi zamonaviy mafkuraviy kurash usullariga ega. Faqat g‘oya, maqsadning shakli o‘zgargan. Masalan, ana shunday g‘oyalardan biri «xalifalik davlatini tuzish» g‘oyasidir. Bu g‘oyaning mazmun va mohiyat jihatdan zararli ekanligi hammamizga ma’lum. «Hizb ut-tahrir» da’vo qilgan xalifalik davlatini barpo etishdan ko‘zlagan maqsadi aslida konstitutsiyaviy tuzumni zo‘rlik bilan ag‘darib tashlashdir.

Hozirgi Fan va texnologiyalar ravnaqi davrida boshqa kishilarning ongi va qalbiga yashirin, g‘araz maqsad bilan ta’sir ko‘rsatishni ifodalashda manipulyasiya (manus-qo‘l) so‘zi, ya’ni «ob’ekt ustidan biror maqsada ish olib borish» ma’nosida ishlatilmoqda. Bunda chaqqonlik, mahorat talab qilinishi ko‘zda tutiladi. SHu sababli, «manipulyasiya»ni ko‘chma ma’noda «odamlar bilan ob’ekt sifatida munosabatga kirishish» deb ham tushunish mumkin. 1969 yil Nyu Yorkda CHop qilingan «Zamonaviy sotsiologiya lug‘ati»da bu haqda «boshqalarga bildirmasdan, asl maqsadni yashirin tutgan holda boshqalar ustidan hukmronlik qilib, o‘zi istagan xulq-atvorni shakllantirish» deyiladi.

Biz uchun muhim jihati shundaki, Ushbu vaziyatda shaxs va uning mafkuraviy immunitetiga ta’sir ko‘rsatish jarayoni manipulyasiya tushunchasida aks etadi. CHunki, «da’vatchi»ning ta’siri birinchi shaxsga nisbatan zo‘rlik, kuch ishlatmaydi, balki ma’naviy, psixologik xususiyatga ega; ikkinchidan, bu ta’sirda asl maqsad yashirin qoladi. SHuning uchun ham «islom dini niqobida» degan ibora ishlatiladi; uchinchidan, g‘oyaviy manipulyasiya, zimdan ta’sir ko‘rsatuvchidan mahorat va bilimni talab qiladi. SHunday ekan, g‘oyaviy manipulyasiyani mafkuraviy kurash, yot mafkuralar tomonidan qo‘llanilayotgan ta’sir texnologiyasining tarkibiy qismi, deb atash mumkin. YA’ni manipulyasiya odamni u yoki bu ishni qilishga emas (targ‘ibot va tashviqotdan farqli o‘laroq), balki shu ishni qilishga xohish, istak uyg‘otishga xizmat qiladi.

G‘oyaviy manipulyasiya jarayonlari qanday kechadi? Avvalo, g‘oyaviy manipulyator (da’vatchi) ta’sir o‘tkazmoqchi bo‘lgan odam tasavvurlarini o‘zgartirishga olib keluvchi bilmlar bera boshlaydi. Natijada, ob’ekt (shaxs)ning Duneqarashida qadriyatlari tizimida da’vatchi – manipulyator kutayotgan tartib paydo bo‘ladi va etakchilik qila boshlaydi. Bu esa shaxsning xulq-atvoriga ta’sir ko‘rsatadi, shaxs o‘z xarakteridagi o‘zgarishlarni sezmaydi va «men to‘g‘ri yo‘l tutayapman, chunki..», degan asosga ega bo‘lib qoladi²⁰

Bugungi kunda axborotning jamiyat hayotidagi ahamiyati shu qadar ortib ketdiki, ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy-siyosiy aloqalar, xalqaro munosabatlarning YAngi shakllarini vujudga keltirdi. Ayni paytda u salbiy mazmundagi aloqalar – siyosiy, iqtisodiy, mafkuraviy va madaniy ekspansiyani (Ekspansiya – lot.expansio-kengaytirish, yoyish, tarqatish. kuchli davlatlarning diplomatik iqtisodiy va harbiy usullar bilan o‘z ta’sir doirasini boshqa mamlakatlarga yoyishga qaratilgan siyosat. Ko‘p hollarda ta’sir doirasini kuchaytirish davlat siyosati darajasiga ko‘tariladi) ham kuchaytirmoqda.

“O‘rgamchak to‘ri” deb ataluvchi Internet tarmog‘idagi qo‘poruvchilik harakatlari, avvalo, yoshlarning ongini egallashga yo‘naltirilgan tuban va makkaor usuldir. Mafkuraviy jarayonlar globallashib borayotgan bugungi kunda ohangrabo singari o‘iga rom etayotgan va kishini chalg‘itayotgan axborot xurujidan himoyalanishning eng maqbul yo‘li - `yoshlarimiz tafakkur madaniyati, dunyoqarashini shakllantirishdir. Fikrlash madaniyatidan mahrum bo‘lish, manqurtga aylanish demakdir. Tafakkur - insonning eng katta boyligi. Tafakkurdan mahrum bo‘lish insoniy qiyofadan mahrum bo‘lish bilan barobardir.

AQSH, Norvegiya, SHvetsiya, Kanada, Singapur kabi mamlakatlarning 50 foizga yaqin aholisi shaxsiy kompyuterlardan internetga bog‘lanish imkoniyatiga ega. Finlandiya, Daniya, Avstraliya, YAngi Zenlandiya mamlakatlarida bu ko‘rsatkich 30-40 foizni buyuk Britaniya, Gollandiya, SHvetsariya, Avstriada 20 foizdan ortig‘rog‘ini tashkil etmoqda.

Axborot xurujining eng beozor bo‘lib ko‘ringan ko‘rinishlaridan biri – bu odob- axloq, sharm-hayo kabi qadiyatlarga qaratilgan tajovvuzdir. “Amerika psixiatrlari assotsiatsiyasi bergan ma’lumotga ko‘ra, elektron savdoning 20 foizi pornorafiyaga aloqador bo‘lib, o‘zini “seks- eldikts” deb atavchi 2 million kishi har kuni bir necha soatlab vaqtini shunga sarflaydi. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, elektron pornografiya reklama uchun eng kam mehnat va mablag‘ sarflab katta foyda beruvchi (30 foiz) soha hisoblanadi. YAngi elektron bozorning 70 foizini pornografiya, 4 foizini video o‘yinlar, 2 foizini esa sport tashkil etmoqda ²¹.

Milliy g‘urur va milliy qadriyatlarimizi saqlagan holda zamonaviy reklama va kliplarni ko‘paytirish bilan g‘arbning mafkuramizga qarshi g‘oyalari kirib kelishining olidni olishimiz mumkin. Bunda Prezidentimiz tomonidan ilgari surilgan “G‘oyaga qarshi faqat g‘oya, fikrga qarshi faqat fikr, jaholatga qarshi faqat ma’rifat bilan bahsgag kirishish, olishish mumkin”, degan shiori bizga dasturilamal vazifasini bajaradi.

Darhaqiqat,“G‘oyaga qarshi faqat g‘oya, fikrga qarshi faqat fikr, jaholatga qarshi faqat ma’rifat bilan bahsgag kirishish, olishish mumkin”, degan shior bejiz o‘rtaga tashlanmagan. Oldimizda turgan eng muhim masalalardan biri – bu odamlar o‘z fikrini aytishga, erkin fikrlashga o‘rganishi zarur. YA’ni, fikrga qarshi fikr bo‘lishi kerak. Buning uchun yurtimiz yoshlari, fuqarolari o‘z bilim va malakalari ustida ko‘proq ishlashlari, mamlakatimiz va dunyo xabarlari bilan muntazam tanishib borish, ularni mustaqil tahlil qilish, ilmiy, badiiy va siyosiy adabitlarni o‘qib borishlari maqsadga muvofiqdir.

Axborot xuruji orqali jahon jamoatchiligining ongu tafakkurini boshqarishga urunish siyosiy kurashning asosiy usuliga aylanib bormoqda. Ayniqsa “rangli inqilob”lar orqali turli mamlakatlarda g‘arbparast hukumatlarni shakllantirish, vaqti-vaqti bilan har xil mishmishlar tarqatish vositasida ularni cho‘chitib olib, jilovda ushlab turish, demokratiya va fuqarolik jamiyatini mustahkamlash niqobi ostida turli xalqaro fondlar orqali qarama-qarshi kuchlarni rag‘batlantirib, bar-biriga va hukumatga qarshi gixgixlash – bularning barchasi xalqaro munosabatlarda qo‘llanayotgan yangi siyosiy ekspansiya texnologiyasidir. Bu texnologiya axloqiy me’yorlarga, ba’zi hollarda hatto xalqaro huquq me’yorlariga ham bepisand qaraydi. SHunday qilib, axborot xuruji nafaqat siyosiy kurash, balki siyosiy ekspansiya vositalaridan biriga ham aylandi.

YUrtboshimiz globallashuv ayni paytda ziddiyatli hodisa ekanini ham haqqoniy qayd etadi. Buni avvalo globallashuv natijasida ommaviy madaniyat niqobidagi noxush hodisalarning, aksilmadaniyatning tarqalish xavfi hamda xalqlarning rang-barang, boy ma’naviy hayotining birxillashuvi, milliy o‘zlik tuyg‘usining susayishi, egoizm va nigilizm (Nigilizm – lot.nihil – hech nima, hech qanday. 1. Ijtimoiy hayotda shakllangan, odat tusiga kirgan har qanday qoida, tamoyil va qonunlarni inkor qiluvchi nuqtai nazar. 2. O‘tmish davrlardagi madaniy merosni inkor etish) kabi xatarlarning kuchayishida ko‘rish mumkin.

Ma’naviyat va iqtisodiyotni mushtarak rivojlantirish axborot xuruji o‘ta kuchayib ketgan globallashuv sharoitida ayniqsa dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. CHunki bunday vaziyatda har qanday ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, madaniy-ma’naviy muammo haqidagi axborot aholi o‘rtasida juda tez tarqalib, turli keskin holatlar kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Bunday muammolarga esa ichki va tashqi kuchlar o‘z manfaati nuqtai nazaridan munosabat bildiradi. Ba’zilari ulardan g‘arazli maqsadlarda foydalanishga urinadi.

“Ommaviy madaniyat” va uning yuzaga kelish sabablari.

Bugungi kunda globallashuv ta’sirida ma’naviy ehtiyojlarni qondirishda ham standartlashuv qaror topa boshladi. Bu jarayon butun rok va pop musiqa, video hamda turli janrlardagi arzon-garov filmlar, seriallar, rang-barang ko‘ngilochar shou-tomoshalar, o‘yinlarni qamrab olmoqda. Ommaviy madaniyat niqobidagi aksilmadaniyat paydo bo‘lib, tobora keng yoyilib bormoqda.

Prezidentimiz bu borada katta tashvish bilan ogohlantirishi bejiz emas: «Tabiiyki, “Ommaviy madaniyat” degan niqob ostida axloqiy buzuq va zo‘ravonlik, induvidualizm, egotsentrizm g‘oyalarini tarqatish, kerak bo‘lsa shuning hisobidan boylik ortirish, boshqa xalqlarning necha ming yillik an’ana va qadriyatlari, turmush tarzining ma’naviy negizlariga bepisandlik, ularni qo‘porishga qaratilgan xatarli tahdidlar odamni tashvishga solmay qo‘ymaydi. (YUksak ma’naviyat-engilmas kuch. 117 b.)

Ushbu fikrdan kelib chiqadigan xulosa shuki, ommaviy madaniyatni niqob qilib olib buzuqlik va zo‘ravonlik singari inson shaxsini ruhan emiradigan g‘oyalarni targ‘ib etadigan asarlarning haqiqiy madaniyatga hech qanday aloqasi yo‘q.

Ma’lumki, madaniyat «Elita madaniyat” xos madaniyat va ommaviy madaniyatga bo‘linadi. O‘tmishda ommaviy madaniyat xalq baxshilari kuylaydigan dostonlar, sayllarda, to‘ylarda ommaga ko‘rsatiladigan tomoshalar – dorbozlik, askiyabozlik va masxarabozlik, xalq ashulalari kabi ko‘rinishlarda mavjud bo‘lgan. SHu bois u o‘zining xalqchilligi, ezgulik va insonparvarlik ruhi bilan ajralib turgan. Lekin bugun unga ommaviy madaniyatning tarkibiy qismi emas, balki folklor yoki an’anaviy xalq madaniyati deb qaralmoqda. G‘arbda uni kundalik hayotgan etnografik muzeylar yoki ahyon-ahyonda o‘tkaziladigan xalq sayllari va festivallari tomon siqib chiqarishga urinish kuchli.

Zamonaviy ommaviy madaniyat esa XX-XX1 asrlar sivilizatsiyasi mahsuli o‘laroq standartlashgan iste’mol mahsulotlari va «erkin” xulq-atvor namunalari yig‘indisi sifatida tor mazmunda tushunilayotir.

XX asrda maishiy texnikaning rivojlanishi ommaviy madaniyat shakllarini boyitdi-dastlab potefon va gramplastinkalar, magnitofonlar, ixtisoslashgan estrada janrlari, ansambllari singari yangiliklar paydo bo‘ldi.

Keyinchalik turmush farovonligi o‘sishi bilan iste’molchilik psixologiyasining yanada kuchayishi adabiyotda ko‘ngilochar, mazmunan sayoz sarguzasht va detektiv asarlarning “erkin muhabbat” mavzuidagi kitoblar, kino va tv.da “bemaza opera”deb atalmish seriallar, turli audio va video disklar, shou tadbirlarning, ularni ommaviy tarzda ishlab chiqaradigan industriyaning vujudga kelishiga sabab bo‘ldi. Tabiiyki bunday «mahsulotlar”da xalqchillik, milliylik nihoyatda zaif, ular faqat dekoratsiya va mahalliy kolorit sifatidagina qo‘llanadi. Lekin, afsuski, qattiq raqobat sharoitida ba’zi korchalonlar mo‘may daromad ilinjida insonda tubar hirslarni qo‘zg‘aydigan mavzularni ko‘paytirib, asta-sekin zamonaviy aksilmadaniyatni yaratdi.

Ommaviy madaniyatni niqob qilib olgan aksilmadaniyatga, uning didsizligi va axloqsizligiga, insonni haqoratlovchi, tubanlashtiruvchi mahsulotlarga qarshi kurashish kerak.

Ommaviy madaniyatning jozibasi nimada? Nega unga intilish kuchli? Tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, hatto bir xalqqa mansub yoshlar ham, ular har xil ijtimoiy qatlamdan bo‘lishiga qaramay, ommaviy madaniyatga birday moyillik ko‘rsatadi. Bu holat birinchi navbatda urbanizatsiya va globallashuv sharoitida turli xalqlar turmush tarzining, hayotiy qarash va mezonlarining yaqinlashuvi, hordiq va iste’molning standartlashuvi oqibatidir.

Buning yana bir sababi, ommaviy madaniyat sari intilishga inson zotiga xos bo‘lgan azaliy ishtiyoqlar, uning shuurida asrlar osha yashab kelayotgan tabiiy-ijtimoiy tenglik mayllari, shuningdek, jamoaviylik psixologiyasi bilan bog‘liq arxiteplar ham sabab bo‘ladi. Ular millati, tili, dini va madaniyatidan qat’iy nazar, barcha odamlarning ijobiy yoki salbiy narsalarga instinktiv intilishini ma’lum darajada belgilaydi.

Ommaviy madaniyatga shaklan va mazmunan oddiylikning xosligi go‘yoki unga egalitar (tenglik, tekischilik) va demokratik tus berganidek bo‘ladi. m asalan, klassik uslubda kiyinish (kostyum va galastuk) o‘rniga jinsi va futbolka yoki svitir va krasovka kiyish bamisoli kamtarlik, liberallik ifodasi bo‘lib ko‘rinadi. Bunday holat timsolida go‘yoki adolatli tenglik (egalitarizm) namoyon bo‘ladi. Bular ommaviy madaniyatning tarqalishiga ta’sir ko‘rsatgan psixologik sababdir. Ommaviy madaniyat tarqalishining asosiy ijtimoiy sababi esa G‘arbdagi an’anaviy qadriyat va ma’naviyatning inqiroz sari yuz tutishidir.

XX asrda sobir bo‘lgan jahon urushlari g‘arb qadriyatlari tizimida parokandalikni kuchaytirdi. SHu tariqa ikkiyuzlamachilikka asoslangan g‘arb axloqiy me’yorlari ham yosh avlodni qanoatlantirmmay qo‘ydi. Ular «seksual inqilob”, turmush hamda muloqot erkinligi va shu kabi boshqa huquqlarni talab qilib chiqdi. Natijada o‘tgan asrning 60 yillari ikkinchi yarmida G‘arb davlatlarida yoshlarning ommaviy noroziliklari yuz bera boshladi. G‘arbda axloqiy qadriyatlar ma’lum darajada qayta baholandi. Behayolikni ochiq tasvirlaydigan san’at asarlariga nisbatan taqiqlar ancha yumshadi. Bunday o‘zgarishlar natijasida Germaniya va Italiya kabi davlatlarda yoshlarning «qizil brigadalari” deb atalmish terrorchilik to‘dalari, G‘arbning deyarli barcha mamlakatlarida o‘zlarini “Xippi” deb ataydigan guruhlar paydo bo‘ldi. Xippilar ochiqchasiga an’anaviy odob-axloq qoidalarini inkor qilib, erkin jinsiy aloqalarni yoqlab chiqdi. Ular yaxshi kiyinishni, ayniqsa bezaklarni, shuningdek oilaviy turmush qoidalarini shaxsning tabiiy intilishini cheklaydigan ikkiyuzlamachi burjua axloqining sarqitlari, deb e’lon qildi.

70-yillarning ikkinchi yarmi va 80-yillarda xippilar o‘rnida “pank”lar harakati paydo bo‘ldi. Panklar-aksilmadaniyat ruhida tarbiya ko‘rgan yoshlarning lyumpen tubanlashgan qatlamidir. Ular aksilmadaniyatning asosiy tayanchi, iste’molchisi va targ‘ibotchisiga aylandi. Tan olish kerakki, qisqa muddat davom etgan xippi va panklar harakati ommaviy tus olmadi. Ammo 60-70 – yillardagi yoshlar harakati G‘arb dunyosida jamiyatning madaniy hayotida sezilarli salbiy iz qoldirdi, aksilmadaniyatni qonuniylashtirdi, ommaviy madaniyatni sayozlashuviga katta hissa qo‘shdi. Ommaviy madaniyatning tarqalishi sabablari orasida ba’zi ijtimoiy qatlamlarning rivojlanmagan didiga mazmunan sayoz, siyqa va jo‘n mahsulotlarning mos kelishi mavjudligini ham inkor etib bo‘lmaydi.

Ommaviy madaniyatning tarqalishiga turtki bo‘lgan yana bir sabab shundaki, u ba’zi jihatlari bilan kompensatorlik vazifasini bajaradi., odamlarni turmush muammolaridan, turli qiyinchiliklardan, shaxsiy nomukammallik tuyg‘usidan vaqtinchalik xalos qiladi. Odamlar xayolan o‘zlarini ermak teleseriallar qahramoniga o‘xshatadi, to‘kis hayotga real dunyoda etisha olmagan kishi filmlar va seriallar orqali virtual (xayolan) tarzda farovonlikdan, go‘zal turmushdan go‘yoki bahramand bo‘ladi. Ommaviy madaniyatning aynan shunday kompensptorlik xususiyati uni avomga jozibador qilib ko‘rsatadi.Bunday asarlar oddiy odamga xush kayfiyat bag‘ishlasa, uning kompyuter o‘yinlari kabi eng zamonaviy shakllari kishini monitorga, aniqrog‘i undagi o‘yinga ruhan tobe qilib qo‘ymoqda.

«Geosiyosat» - («geo» «er» va «siyosat» – «davlatni boshqarish san’ati»,) muayyan hududiy-mintaqaviy tamoyil asosida siyosatda, iqtisodiy va siyosiy geografiyada ko‘proq ishlatiladigan atama. Hozirgi davrga kelib u xalqaro, siyosiy va davlatlararo munosabatlarga nisbatan ham qo‘llanilmoqda.

«Geosiyosat» atamasida geosiyosiy muddaolar, ularning ko‘rinishlari, turli xil davlat va xalqlarning manfaatlari tizimi, unga bo‘lgan yondashuv uslublari, vositalari u yoki bu davlatning hududiy joylashuvi, salohiyatiga bo‘lgan munosabatda ifodalangan maqsadlar o‘z ifodasini topgan.

«Geosiyosat» uzoq tarixga ega bo‘lsada, lekin tushuncha sifatida XX asrning boshlarida shakllangan. Bu atama R.CHellen tomonidan muomalaga kiritilgan bo‘lib, hozirgi davrda davlatlar va dunyo mamlakatlari xalqlari siyosatida, falsafada, siyosat falsafasi va fanlarida keng qo‘llanilmoqda. Geosiyosat ko‘p qirrali tushuncha sifatida turli manfaatlarni o‘zida mujassam etadi.

Hozirgi davrda geosiyosiy maqsadlar ko‘proq mafkuraviy siyosat bilan hamohangligini alohida ta’kidlash zarur. Bunda mafkuraviy ta’sir ko‘rsatish geosiyosatning eng ta’sirchan vositasi sifatida namoyon bo‘lmoqda. YA’ni turli davlatlarning maqsadlari xalqning turli qatlamlari, xususan yoshlar ongi va qalbiga mafkuraviy ta’sir ko‘rsatish orqali, ularning faoliyatini o‘z ta’siriga, ya’ni manfaatlariga yo‘naltirilganmafkuraviy muhitni yaratishni ko‘zlagan holda amalga oshirilmoqda. Ushbu jarayonni to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rish, uning qanday amalga oshishini aniq bilish murakkabdir. SHuning uchun ham Prezidentimiz mafkuraviy poligonlar yadro poligonlariga qaraganda xavfliroq bo‘lib qolganligini alohida ta’kidlaganlar.

O‘zbekistonning geosiyosiy omillari haqida Prezident I.Karimov o‘z asarlarida batafsil to‘xtalib o‘tgan.

O‘zbekiston jug‘rofiy-siyosiy jihatdan ancha murakkab va shu bilan birga qulay ahvolda. YA’ni u Markaziy Osiyo mintaqasining transport, kuchli avtonom energetika va suv tizimlari markazida joylashgan.

O‘zbekiston aholi soni jihatdan, ilmiy-texnikaviy va boshqa imkoniyatlari jihatdan mintaqadagi qo‘shinlaridan ma’lum darajada ustun turadi.

O‘zbekiston qulay tabiiy iqlim sharoitiga ega. Bizda qadimiy dehqonchilik madaniyati va boy mineral xom-ashyo resurslari bor. Respublika oziq-ovqat bilan o‘zini-o‘zi ta’minlashga, texnika ekanlarining eng qimmatli turlarini, paxta tolasi etishtirish va eksport qilishga, shuningdek, jahon bozoriga yuqori sifatli, ekologik jihatdan sof, raqobatga bardoshli meva-sabzavot mahsulotlarini chiqarishga hamda ularni qayta ishlagan holda etkazib berishga qodir.

Davlatimiz nafaqat o‘zini-o‘zi ta’minlaydigan, balki chetga chiqarishga neft mahsulotlari, gaz va umuman, iqtisodiyotning asosi bo‘lmish tarmoqlarga ega.

O‘zbekistonning insoniyat sivilizatsiyasida salmoqli o‘rni bor. YUrtimiz ma’naviy meros bilan boy, u nafaqat mintaqada, balki dunyoda ham turli ma’naviy va siyosiy jarayonlarga kuchli ta’sir o‘tkazib kelgan.

Hozirgi zamon g‘oyaviy-mafkuraviy geosiyosatini demokratik va gumanistik tamoyillar asosida tashkil qilish dolzarb muammolardan biriga aylanib bormoqda. Er kurrasini asrab qolish, insoniyatning kelajak hayotini saqlab qolish, barcha xalqlarning ozod va teng yashashi uchun bevosita demokratik va gumanistik tamoyillar asosidagi g‘oyalarga amal qilish tarixiy zaruriyatdir. Biz demokratik va gumanistik tamoyillar deganda nimani tushunamiz? Bu xalqlarning erkinligi, ozodligi, hur fikrliligi, qonun oldida tengligi, inson hayotini hamma narsadan ustunligi, inson qadr-qimmatining yuqoriligi, barcha olib borilayotgan jarayonlarning inson hayotini yaxshilashga qaratilganligi demakdir.

Buning uchun har bir mamlakat yoki davlatning mustaqilligini tan olish, millati, dini va qadriyatlarini hurmatlash, ichki ishlariga aralashmaslik, tashqi siyosatda o‘zaro manfaatdorlik, ijtimoiy, siyosiy va madaniy hamkorlikda o‘zaro hurmat kabi umuminsoniy qadriyatlarga rioya qilish muhim ahamiyat kasb etadi. SHuningdek, mamlakatda ilg‘or g‘oyalar, mafkuralar qancha ko‘p bo‘lsa, ya’ni mafkuraviy plyuralizm hukmron bo‘lsa taraqqiyotning samarali yo‘lini tanlab olish uchun imkoniyat shunchalik keng bo‘ladi. Fikriy kurash mafkuralarning ma’no va mazmun jihatidan boyishiga, bir-birini to‘ldirishiga xizmat qiladi.

Bunda mamlakatlar o‘rtasidagi integratsiyalashuvning roli ortib boradi. Mamalkat va davlatlarning xavfsizlik darajasi ularning integratsiya jarayonlarida qatnashish darajasiga bevosita bog‘liq bo‘lib bormoqda. SHu o‘rinda aytish mumkinki, O‘zbekiston yuqorida qayd etilgan geosiyosiy omillarri jihatdan jahondagi madaniy, ilmiy, texnologiya va iqtisodiy yuksaklikka erishib, bemalol Markaziy Osiyoda integratsiya markaziga aylanishi mumkin. Mamlakatlar o‘rtasida integratsiyalashuv jarayoni haqida Prezident I.Karimovning quyidagi fikri diqqatga sazovordir «XXI asr shubhasiz , xalqaro munosabatlarda butun dunyo qamrab olinadigan asr bo‘ladi. Bunday sharoitda integratsiya jarayonini, xalqaro institutlar va tashkilotlarda suveren davlatlarning ishtirok etishini kengaytirish jarayonini faqat tarix taqozosi deb emas, balki ayrim mintaqalar ko‘lamida ham, shuningdek, umuman-butun sayyoramiz ko‘lamida ham sobitqadamlik, barqarorlikning qudratli omili deb hisoblamoq zarur. Biz jahon hamjamiyatidagi integratsiyalashuv haqida gapirganimizda, eng avvalo, Birlashgan Millatlar Tashkiloti faoliyatida ishtirok etishimizni nazarda tutamiz»²².

Darhaqiqat davlatlar o‘rtasidagi integratsiya jarayonida BMTning o‘rni kattadir. CHunki ushbu tashkilot umumiy xavfsizlik muammosiga aloqador bo‘lgan asosiy tashkilotilardan biri bo‘lib, xavfsizlikni saqlash va ta’minlashga xizmat qiladigan-oldini olishga qaratilgan diplomatiyadan tortib to tinchlik o‘rnatishga qaratilgan operatsiyalarda qatnashishgacha bo‘lgan vositalarning hammasiga ushbu tashkilot egadir. O‘zbekiston BMT ga 1992 yil 2 martda a’zo bo‘lib kirdi. BMTning integratsiya sohasidagi imkoniyatlari g‘oyat ulkanligini va uning ixtisoslashtirilgan tashkilotlari bu imkoniyatlarning tashkil etuvchilari hisoblanishini alohida ta’kidlash lozim. BMT doirasida jahon hamjamiyatidagi integratsiyalashuvni BMTning ixtisoslashgan muassasalari –YUNESKO, Jahon sog‘liqni saqlash tashkilotlari, Xalqaro mehnat tashkilotlari, YUNISEF va boshqalar bilan keng hamkorlik qilish barcha tinchlikparvar davlatlar oldida turgan asosiy vazifadir. Bu jarayonda bizning mamlakatimz ham faol ishtirok etmoqda.

Jahon hamjamiyatidagi integratsilashuvning tarkibiy qismi davlatlarning turli mintaqaviy birlashmalari bilan aloqalarni rivojlantirishdan iborat ekanligini Prezidentimiz o‘z asarlarida bir necha marta ta’kidlab o‘tgan. O‘zbekiston mintaqaviy xalqaro tashkilotlar, chunonchi, Evropa Ittifoqi, EXHT, NATO, EKO, Qo‘shilmaslik harakati va boshqalar bilan ham samarali hamkorlik qilmoqda. Umuman g‘oyaviy – mafkuraviy geosiyosatda milliy va umuminsoniy qadriyatlar munosabati birlamchi ahamiyat kasb etadi. Biz bilamizki, Mustaqil O‘zbekistonning kuch-qudrati manbai – xalqimizning umuminsoniy qadriyatlarga sodiqligidir. Biz o‘z millliy qadriyatlarimizni saqlagan holda umuminsoniy qadriyatlarni chuqur hurmat qilishga ham e’ibor qaratishimiz kerak. Masalan, milliy g‘urur, or-nomus, imon-e’tiqod, sabr-qanoat, mehnatsevarlik, mehr-muruvvat, oilani sevish, mahallani hurmat qilish kabi qadriyatlarimiz borki, bu qadriyatlar xalqimizning o‘ziga xosligini, ma’naviy etukligini aks ettiradi. SHu bilan birga bugun xalqimiz ijtimoriy-siyosiy hayotda integratsiyalashuv jarayoni orqali kirib kelayotgan umuminosniy qadriyatlar, jumladan, demokratiya, inson huquqlari, adolatli jamiyat barpo etish, fan-texnika yutuqlaridan unumli foydalanish kabi qadriyatlarga va boshqa xalqlarning milliy qadriyatlariga ham hurmat bilan qaramoqda. Bugun yurtimizda 100 dan ortiq millat va elatlarning madaniy-ma’rifiy markazi bo‘lgan Baynalmilal markazning faoliyat ko‘rsatayotganligi ham xalqimizning umuminsoniy qadriyatlarga chuqur hurmat bilan qarayotganligini bildiradi.

Adabiyotlar:

1. 
   Karimov I. A. Asarlari to‘plami 1- 23 jild. T.: O‘zbekiston, 2015
   
2. 
   Karimov I.A.YUksak ma’naviyat engilmas kuch. T., Ma’naviyat, 2008.
   
3. 
   Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. –T.: O‘zbekiston, 2001.
   
4. 
   Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushunchalar va tamoyillar T.:YAngi asr avlodi, 2001.
   
5. 
   Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushunchalar, tamoyillar va atamalar (qisqacha izohli tajribaviy lug‘at).. T.:YAngi asr avlodi, 2002.
   

6.Ochildiev A. Milliy g‘oya va millatlararo munosabatlar.-T.: O‘zbekiston, 2004.
6. Mafkuraviy faoliyat - milliy g‘oyani

amalga oshirish vositasi.
REJA:

1. “Mafkuraviy faoliyat” tushunchasi, ularning mazmun –mohiyati hamda namoyon bo‘lish xususiyatlari

2. Bunyodkor g‘oyalarni amalga oshirishga qaratilgan mafkuraviy faoliyat tamoyillari:

3. Mafkuraviy faoliyatni amalga oshirishning zamonaviy texnologiyalari.

4. Milliy g‘oyani aholi ongiga singdirishning ustuvor vazifalari

5. Ommaviy axborot vositalarining mafkuraviy faoliyatdagi o‘rni.

Tayanch tushunchalar

Mafkuraviy faoliyat, mafkuraviy ta’sir,ijtimoiy fikrni o‘rganish, shaxsiy ibrat,mafkuraviy bosim.

Mafkuraviy faoliyat bu - muayyan g‘oyani amalga oshirish, uni ro‘yobga chiqarish, uni aholini ongi va qalbiga singdirish yoki bulardan teskari maqsadni ko‘zlaydigan shu sohadagi amallarni, inson ongidan u yoki bu g‘oyani chiqarib tashlash kabi hatti –harakatlar majmuini ifodalaydi. Har qanday mafkuraviy faoliyat insoniyatga xos bo‘lgan ijtimoiy faoliyatning bir qismi bo‘lganligi uchun ham bu boradagi barcha qoidalar, talablar unga ham umumiy xususiyat kasb etadi. Har qanday mafkuraviy faoliyat muayyan g‘oyani amalga oshirish yoki shu asosdagi amaliy jarayondir.Mafkuraviy faoliyatning o‘ziga xos xussusiyatlari:

1. Mafkuraviy faoliyatni muayyan g‘oya asosidagi maqsadga qaratilganligi.

2. Mafkuraviy faoliyatning maxsus rejalashtirilganligi va avvaldan maqsadning aniqligi.

3. Mafkuraviy faoliyat mezonlari va me’yorlariga so‘zsiz bo‘ysunish lozimligi.

4. Bu faoliyatning kimga va nima uchun qaratilganligi aniq belgilanganligi.

5.Faoliyat nitajalaridanfoydalanishmiqyosininganiqligi va xususiylashganligi kabilar bu boradagi asosiy jihatlarni anglatadi.

Har qanday mafkuraviy faoliyat biror kishining ongidagi muayyan g‘oyalarni boshqalarga etkazish. SHu odamlarning ongiga kirgan g‘oyalar ularni ham ularning safiga kiradigan qilishi zarur.

“Mafkuraviy munosabatlar” tushunchasi, uning mazmun –mohiyati va namoyon bo‘lish xususiyatlari. Milliy g‘oyaning ijtimoiy sub’ektlar orasidagi hamkorlik va hamjihatlikni mustahkamlashdagi ahamiyati. Mafkuraviy faoliyat tizimi, uning elementlari. Mafkuraviy faoliyatni tashkil qilishning usullari va yo‘llari. Mafkuraviy faoliyatni amalga oshirishning zamonaviy texnologiyalari. Ommaviy axborot vositalari, internet va boshqa axborot vositalarining mafkuraviy faoliyatdagi o‘rni.

Hozirgi davrdagi mafkuraviy faoliyatning dolzarb masalalari. Milliy g‘oyani aholi ongiga singdirish, YUrt tinchligi, Vatan ravnaqi, xalq farovonligi g‘oyalarini amalga oshirishning ustivor vazifalari.

Mamlakatimizda yangi ijtimoiy munosabatlarni shakllantirish, komil insonni tarbiyalash, ijtimiy hamkorlik qonunlari va aniq tarixiy sharoitlardan kelib chiqqan holda mafkuraviy faoliyatning asosiy vazifalari, mustaqillik tafakkurini tarbiyalash yo‘llari belgilangan. Bu - xalqimizda milliy istiqlol g‘oyasini shakllantirish, axloqiy tarbiya, millatlararo totuvlik va vatanparvarlikni rag‘batlantirish, shaxsning har tomonlama uyg‘unlikdagi rivojlanishi va mafkuralar tahdidlarini bartaraf qilish demakdir.

Mafkuraviy faoliyatning rivojlanishi turli qatlam va tabaqalarning manfaatlarini umumiy g‘oya doirasida muvofiqlashtirish texnologiyasiga, intelektual asoslariga, shart sharoitlariga bog‘liq bo‘ladi.

Ilmiy asoslangan mafkura – maqsadlarga real tarzda erishishning maxsus nazariyasini, texnologiyasini, institutsional tuzilmasini shakllantiradi.

Uning vazifasi – nazariy xulosalarni, to‘plangan tajribalarni tizimlashtirish; muqobil mafkura yo‘nalishlarini amaliyotbilan muvofiqlashtirish; mafkuraviy tarbiyausullarini, vositalarini, mexanizmlarini yaratishdan iborat bo‘lib, umumiy maqsadi- insonning jamiyatni o‘zgartirish faoliyatini muayyan manfaatlarga bo‘ysundirishdan iborat bo‘lib, uning mazmuni shujamiyatning ijtimoiy siyosiy munosabatlari xarakteriga bog‘liqdir.

Mafkuraviy faoliyat dasturlarini milliy istiqlolning bosh g‘oyasiga asoslanib amalga oshirish muhim ahamiyatga ega.

Mafkuraviy ishlar dasturi - jamiyatning mafkura sohasidagi faoliyati, xalqimizni milliy istiqlol hoyalari ruhida tarbiyalashning istiqbolli rejasidir. SHu orqali Ma’naviy mafkuraviy faoliyat jamiyat orasida milliy g‘oyani tarqatuvchi, odamlar miyasida saqlab turuvchi doimiy mexanizmga aylanadi. Bu ishda ma’naviyat va ma’rifat markazlari, davlat va nodavlat tashkilotlari rahbarlari zimmasiga alohida mas’uliyat yuklanadi. Bunday uchrashuvlarda odamlar shuaziz vatan barchamizniki ekanini, uning taqdiri, kelajagi, ravnaqi uchun har bir fuqaro mas’ul ekanini his etishlari lozim.

Bugun milliy g‘oya va milliy mafkura asoslarini xalqimizga keng,atroflicha va ommabop qilib tushuntirishdabirgina OAVlari kuchiga tayanish kamlik qiladi. Endi xalq ichiga yurishvaqti keldi.Hammazamonlarda hm mafkura targ‘ibot- tashviыot yщlibilan kishilar ongiga singdirilgan.Buning uchun bevosita muloыotlar, suhbat, uchrashuv, bahs munozaralar, savol javoblar uyushtirilishikerak bo‘ladi.

Milliy g‘oya va mafkuralarning rivojlanish darajasi ijtimoiy munosabatlarni, muayyan mafaatlar doirasida, uyg‘unlashtirishdan iborat mafkuraviy faoliyatni (nazariy hamda amaliy jihatlardan) tashkil etish xarakteriga mos keladi. Zero, uning pirovard natijasida, jamiyat ijtimoiy—siyosiy munosabatlarining barqaror rivojlanishiga olib keladigan yangi progressiv g‘oyalarga asos bo‘lib, ularni amalga oshirishning muayyan shart—sharoitlarini, uslub va vositalarini ta’minlaydigan mafkurani taqozo qiladi. SHu nuqtai nazardan, ideologiyani jamiyatning g‘oyaviy—mafkuraviy munosabatlarini o‘rganuvchi fan sifatida — insonning muayyan ehtiyojlarini (umuminsoniyat manfaatlariga mos kelishidan qat’iy nazar) qondirish, maqsadlariga erishish yo‘li, deyish mumkin.

Jamiyat taraqqiyotining har qanday bosqichlarida «inson sifati»ni, jamiyat xarakterini belgilaydigan g‘oyaviy—mafkuraviy munosabatlar hal qiluvchi ahamiyat kasb etgan. Boshqa ijtimoiy munosabatlarning yo‘nalishlari shu jarayonning xarakteriga mos kelgan. SHu jumladan, hozirgi davrda mafkuraviy jarayonlarning intensivlashib, universallashib va globallashib borishi bilan, «inson sifatlari»ni (jamiyat mazmunini belgilovchi ma’naviy—madaniy omillar tizimida) o‘rganishda ideologiyaning ahamiyati o‘zgacha xarakter kasb etmoqda.

Har qanday g‘oyaning konkret shakli, ijtimoiy taraqqiyot ehtiyojlaridan kelib chiqib, jamiyat va inson munosabatlarini muvofiqlashtiruvchi omilga — mafkuraga aylanishi uchun ob’ektiv shart—sharoitlarni taqozo qiladi. SHuning uchun g‘oyalarni jamiyat borlig‘idan, uning tarixiy rivojlanish darajasidan ajratib tahlil qilish g‘aliz xulosalarga olib keladi. Ayniqsa, ayrim ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy g‘oyalar determinantligini, dominantligini mutlaqlashtiruvchi qarashlar ijtimoiy—iqtisodiy taraqqiyot manfaatlaridan ajratilgan mavhum, utopik xarakterga ega bo‘lgan. Binobarin, butungi kunga kelib, jamiyatdagi muqobil g‘oyalarning, umuman ijtimoiy—siyosiy va ma’naviy—madaniy jarayonlarga, xususan milliy taraqqiyotga ta’sir kanallarini, harakatlantiruvchi mexanizmlarini tahlil etish — jiddiy ilmiy tadqiqotlarning ob’ektiga aylanishi, hamda Ideologiyaning mustaqil fan sifatidagi maqomini belgilashi lozim.

Muayyan ijtimoiy—siyosiy muhitda milliy g‘oyani rivojlantirish uchun, doimiy ravishda, inson amaliy faoliyatining asosiy shakllarini umuminsoniyat manfaatlari asosida qayta tashkil etish zarur. Boshqacha aytganda, «inson—inson», «inson—jamiyat», «jamiyat—jamiyat» (ularning turli xususiyatlari va rivojlanish darajalari global miqyosda nazarda tutilmoqda) g‘oyaviy—mafkuraviy munosabatlarining ijtimoiy makon va tarixiy zamondagi uzluksiz rivojlanishi - inson omilini, ya’ni uning ma’naviy—madaniy faoliyatini takomillashtirib boradigan ideologiyani ilmiy—nazariy asosga qo‘yishni taqozo qilmoqda. O‘z navbatida, konkret madaniy muhitdagi, tarixiy sharoitdagi ijtimoiy—siyosiy faoliyatning tarkibiy qismi bo‘lgan g‘oyaviy—mafkuraviy munosabatlarning rivojlanish darajalarini umuminsoniyat barqaror rivojlanish manfaatlariga moslashtirishning qonuniyat tarzida namoyon bo‘lishi ham, bu zaruriyatni yanada kuchaytirmoqda.

Milliy g‘oyaning targ‘ibot-tashviqotini tashkil etishda quyidagi tashkiliy tamoyillarga amal qilinishi maqcadga muvofiq
- qeng qamrovlilik, bunda jamiyatning barcha a’zolari­ga g‘oyalar xilma-xilligi asosida mafkurani singdirish, bu jarayonda aholining barcha qatlamlarini qamrab olish na­zarda tutiladi.

- uzluksuzluk - milliy istiqlol g‘oyasi targ‘ibotining makonda va zamonda doimiyligini, uning yaxlit tizim shak­liga keltirilishini anglatadi.

- qetma-qetlik; - har bir bosqich uchun taraqqiyot va inson kamolotiga xizmat qiladigan qadriyatlarni singdirish maqsadida mafkuraviy tashviqot rejalashtiriladi;

- 6osqichma-bosqichlik - milliy mafkurani targ‘ib qilishning ruhiy jihatlari bilan bog‘liq bulib, ham tar­g‘ib qiluvchi, ham qabul qiluvchining muayyan tayyorgarlik bosqichlaridan o‘tishini taqozo qiladi. - me’yoruyluk - aksiltarg‘ibotni keltirib chiqaradi­gan, hayotdan uzilib qolishiga olib keladigan balandparvoz­liq rasmiyatchilik va takrorlanishlarga yul quymaydi;

- shaxsii ibrat - milliy g‘oyani targ‘ib qilishda mu­vaffaqiyatni ta’minlaydigan muhim omillardan biri. Mak­tab muallimi darsda o‘quvchilarga millat manfaatlari, orzu­umidlari, intilishlari to‘g‘risida balandparvoz gaplarni gapirsa-yu, uzi hayotda shu manfaatlarga zid ishlarni qil­sa, bu targ‘ibotning samarasi nolga teng bo‘ladi.

- ulgor targibot-tashvuqot texnologuyalarudan fou­dalanush - bunda g‘oyaviy targ‘ibotga insonlarni mohirona boshqarish usuli sifatida qaraladi. Mazkur targ‘ibot tamoyillari milliy istiqlol g‘oyasini inson ongi va qalbiga singdiriupning barcha bosqichlari uchun umumiy va bir xil bulib, turli bosqichlarda, turli shakl va vositalardan foydalanganda odamlarning yoshi, kasbi, ma’­lumoti kabi xususiyatlari hisobga olinadi. Targ‘ibot olib borishda sanab utilgan tamoyillarning muayyan auditoriya xususiyatlariga mosligini ta’minlash targ‘ibot samarador­ligini ta’minlaydigan eng muhim omildir.

Targ‘ibot davomida insonning hislariga, qalbiga murojaat qilish katta samara beradi, albatta. Lekin ishonch­li dalillar, e’tiroz uyg‘otmaydigan hayotiy ma’lumotlar­ning keltirilishi bu g‘oyalarni hayotga tatbiq qilishdan ham­mamiz manfaatdor ekanligimiz haqdagi fikrni uyg‘otadi.

Insonlar milliy mafkuradan urin olgan g‘oyalarga mos harakat qila boshla­ganlaridagina milliy g‘oya xalqing e’tiqodiga aylanganli­gi haqida xulosa qilish mumkin.
O‘zbekistonda mafkuraviy jarayonlarni tashkil etishning ustuvor yunalishlari quyidagilardan iborat
• belgilangan tadbirlarning yuqori darajada uyushqoq­lik bilan utkazilishini ta’minlash

• milliy istiqlol g‘oyasining targ‘iboti sifatini mun­tazam oshirib borish;

• davr talablaridan kelib chiqqan holda mafkuraviy ish­larni tashkil etishning yangi, samarali yullarini izlash

• bu sohada eski uslublarning mutlaqlashtirilishiga, andozalashtirishga yo‘l quymaslik;

• mafkuraviy jarayonlarni tashkil etishda ijtimoiy mu­hitni hisobga olish

• mafkuraviy jarayonlarni tashkil etishda uchraydigan

rasmiyatchilikva majlisbozlik kurinishlariga barham berish;

• mafkuraviy faoliyatning qanchalik samarali olib borilaetganini bilish maqsadida uning monitoringini tash­kil etish.

2.Fuqaro tarbiyasini tashkil etish: dunyo tajribasi va muammolar.
G‘oyaviy tarbiya Bu –inson ongi va tushunchalari tizimida hayot haqidagi falsafiy, siyosiy, huquqiy, diniy, estetik, axloqiy, badiiy, kasbiy qarashlarni maqsadli shakllantirish jarayonidir. Har qanday tarbiya jarayoni oxir-oqibat, o‘z maqsad va mohiyatiga ko‘ra g‘oyaviy tarbiyadir.

Dunyoqarash–tartibga solingan, yaxlit ongli tizimga aylantirilgan bilim, tasavvur va g‘oyalar majmui bo‘lib, u shaxsni jamiyatda o‘zligini saqlagan holda munosib o‘rin egallashga chorlaydi.

Mustaqillik yillarida shakllanayotgan yangicha dunyoqarash yoshlarda Vatanga sadoqatni, milliy qadriyat va an’analarga muhabbatni, o‘z yaqinlariga mehribonlikni tanlagan yo‘li- kasbi, maslagi va e’tiqodiga sodiqlikni nazarda tutadi. YAngicha fikrlash va yangicha tafakkur aynan mustaqillik mafkurasi ruhida tarbiya topib, sayqal topgan milliy ong, dunyoqarash va e’tiqod mahsulidir. Bunda quyidagilar muhim rol o‘ynaydi:

a) ijtimoiy–siyosiy, ma’naviy–ma’rifiy muhit. YOshlarda sog‘lom e’tiqod va yuksak dunyoqarashning shakllanishi uchun ma’lum muhit ham zarur. ijtimoiy va siyosiy institutlar davlat va nodavlat tashkilotlari, siyosiy partiyalar, iqtidorli yoshlarni qo‘llab -quvvatlovchi jamg‘armalarning tashkil etilishi o‘ziga, xos ijtimoiy muhitni shakllantirdi. Bu esa o‘z navbatida yoshlarning buyuk kelajak bunyodkori bo‘lib voyaga etishda muhim o‘rin tutmoqda.

b)siyosiy ong va huquqiy madaniyatning o‘sishida siyosiy partiyalarning o‘rni va ahamiyati katta. Ular o‘z faoliyati bilan fikrlar xilma-xilligi va qarashlar rang-barangligiga asoslangan demokratik jamiyat barpo etish g‘oyasining amalga oshishiga xizmat qiladi.

v). Odatiy an’anaviy fikrlash tarzidan yangicha, ilg‘or fikrlashga o‘tish mafkuraviy yangilanishlar jarayonining muhim xususiyatidir.

SHuning uchun milliy istiqlol g‘oyasi asosiy tushuncha va tamoyillarining keng omma qalbi va ongiga singishi birdaniga, tez va bir tekisda ro‘y bermaydi. Bu-murakkab, bosqichma-bosqich amalga oshadigan jaryon bo‘lib, bu jarayonda, boshqa ijtimoiy qatlam vakillaridan farqi o‘laroq yoshlar tashabbuskorlik ko‘rsatishi va dunyoqarashi va e’tiqodi bilan boshqalarga ta’sir ko‘rsatishi kerak.

Muloqot madaniyati –insonga xos ma’naviy ehtiyoj bo‘lib, undagi umumiy madaniy saviyaning muhim ko‘rsatgichidir. Inson o‘zining his-tuyg‘ulari, ichki kechinmalari, o‘y-fikrlarini bevosita muloqot jarayonida namoyon qiladi. Mafkuraviy tarbiyaning eng ta’sirchan vositalaridan biri ham muloqot hisoblanadi.

Milliy istiqlol mafkurasining funksiyalari:

1. Odamlarni muayyan g‘oyaga ishontirish. Mafkura g‘oyalar sistemasi sifatida biron bir g‘oyani targ‘ib etish, kishilarni shu g‘oyaning to‘g‘ri hayotiy va ilg‘or ekanligiga ishontirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi.

Mafkuraviy targ‘ibot ishlarining muvaffaqiyatini belgilaydigan shunday hayotiy qonuniyat bor: boshqalarni bir g‘oyaga ishontirmoq uchun, avvalo unga o‘zing yurakdan ishonishing, boshqalarni yondirmoq uchun o‘zing yonishing, boshqalarni g‘aflat uyqusidan uyg‘otmoq uchun o‘zing uyg‘oq va bedor bo‘lishning shart

2. G‘oya asosida kishilarni uyushtirish. jamiyatning g‘oyat xilma-xil qatlamlarini umumiy manfaatlar atrofida jipslashtirish, odamlar o‘rtasida hamjihatlik, totuvlik, o‘zaro yordam xislatlarini shakllantirish ham izchil mafkuraviy tarbiya vositasida amalga oshiriladi

G‘oyani amalga oshirish uchun safarbar etish. Mafkuraning bunyodkorlik funksiyalaridan biri ilg‘or g‘oyani amalga oshirish uchun kishilarni safarbar etishdir.

Mafkurada ifoda etilgan g‘oya va maqsad jamiyatdagi ko‘plab partiyalar, ijtimoiy harakat va tashkilotlarning faoliyat dasturiga asos bo‘ladi, ijtimoiy rivojlanishga kuchli turtki beradi.

Mafkuraning safarbar etuvchilik funksiyasi, ayniqsa, mafkuraviy kurashlar jarayonida to‘laroq namoyon bo‘ladi.

4. Kishilarni ma’naviy-ruhiy jahatdan qo‘llab-quvvatlash. Mafkura milliy taraqqiyotning eng og‘ir murakkab davrida, ayniqsa, bir ijtimoiy-siyosiy tuzumdan yangisiga o‘tish jarayonida keng xalq ommasini ma’naviy –ruhiy jihatdan qo‘llab-quvvatlaydi, ularda kelajakka ishonch tuyg‘ularini uyg‘otishga xizmat qiladi.

5. G‘oyaviy tarbiyalash. Jamiyatdagi mavjud g‘oyalarga faol munosabat, faol hayotiy pozitsiyani tarbiyalash mafkuraning yana bir muhim maqsadidir. G‘oyaviy tarbiya axloqiy, siyosiy, huquqiy tarbiyaning asosini tashkil etadi. Har qanday axloqiy, siyosiy, huquqiy tarbiya muayyan g‘oyani himoya qilish, targ‘ib etish va rivojlantirishga qaratilgan bo‘ladi.

6.G‘oyaviy immunitetni shakllantirish. G‘oyaviy tarbiya jarayonida kishilarda yot va zararli g‘oyalarga qarshi kurashish uchun mafkuraviy immunitetni shakllantirishga alohida e’tibor beriladi. Bu uzoq davom etadigan jarayondir.

7. Harakat dasturi ekanligi. Mafkura jamiyatda ijtimoiy- siyosiy harakatning o‘ziga xos dasturilamali bo‘lib xizmat qiladi.

Milliy mafkura jamiyatdagi barcha sotsial qatlamlar va guruhlarning umumiy harakat dasturi, ularni faollikka da’vat etuvchi vosita hisoblanadi. Mafkuraviy maqsad-g‘oyaviy faoliyatni amalga oshirishdan kutiladigan ideal natijadir.

Targ‘ibotiga AQSH huku­mati yiliga 2,5 milliard dollar sarflashi bejiz bulmasa kerak. Fransiya ham uz siyosatini aholiga tushuntirish ish­lariga yiliga 100 million frankni bekorga sarflamydi.(Mafkura targ‘iboti. Tafakkur. №3, 2001. N.Umarova 13 bet))

AQSH nimaning evaziga fan va texnologiyalar sohasida boshqalardan uzib ketdi? Bu savolning ham javo6i bor Ame­rikada erkin va ijodiy fikr qadrlanadi hamda uzgacha fikr­laydiganlarga nisbatan 6ag‘rikenglik qapop toptirilgan. Le­kin amerikalik fuqaroni tarbiyalashning eng asosiy jiha­ti boshqa bir g‘oyada yashirin. U ham 6ulsa, har bir insonni noyob iste’dod egasi deb bilish, har bir shaxsga hazrati inson sifatida murojaat qilishdir. Insonga bunday muno­sa6at, suzsiz, uning salohiyatini yuzaga chiqarishga imkon be­radi. Aynan shu g‘oya ta’sirida amerikaliklar orasida uzini «urtamiyona odam» de6 6iladigan yoxud «men bir oddiy odam» de6 gapiradigan kishilar nihoyatda kam uchraydi. Amerika fu­qarolari adolatni ham uziga xos tarzda tushunadilar shaxs nimagaki erishsa, qanday maqomni egallasa, bunga faqat uz aqli va iste’dodi bilangina etishadi. SHunday qilib, har bir amerikalik bolaligidanoq kimgadir va nimagadir opqa qilishga emas, balki uz kuchiga tayanishga Urgatiladi. Lekin, eng asosiysi, har bir amerikalikda kelajakka ishonch uyg‘otiladi. Xuddi ana shu «amerika orzusi» kishilarni yangi maqsadlar sari rag‘batlantiradi, yangi g‘oyalarni amalga oshirish­ga shavq uyg‘otadi. Xulosa yasaydigan bulsaq demokratiya qoida­lari va erkinlik Amerika mafkurasining poydevorini tash­kil etadi. Bunday tarbiya natijasida faqat uz kuchiga isho­nish, ruhiy ozodlik va mustaqil fikrlash kabi xislatlar amerikaliklarning qon-qoniga singi6 ketgan.

Albatta, yuqorida keltirilgan fikrlar «AQSHda 6u bo­rada muammo yuq ekayu» degan xulosa uchun asos bulmaydi. Oxir­gi paytlarda erkinlikka hadeb ypg‘u beraverish oqibatida amerikaliklar erkinlikni jamiyat oldidagi majburiyatlar­dan ham ozodlik sifatida idrok eta boshladilar. SHu bois hozirgi kunda AQSHning ziyolilari tomonidan yangi mafkura - «liberal-natsionalizm» mafkurasini yaratish zarurligi haqdagi fikr urtaga tashlanmoma. Bu mafkura milliy va irqy jihatdan bulinib ketgan kup sonli ijtimoiy guruhlarni «AQSH - millatlar hamjamiyatidir» g‘oyasi atrofida birlashtirishni nazarda tutadi. E’tibor beradigan bulsaq yangi mafkurada milliy omilning ustuvorligi urnatilmoq­da. Demaq gap AQSHda asta-sekinlik bilan yagona milliy vujudni shakllantirish, xalqing birdamligini kuchayti­rishga xizmat qiluvchi mafkurani yaratish haqda borayotir. SHarqninr eng ilg‘or mamlakatlaridan biri - YAponiyada fuqaroni tarbiyalashninr enr samarali va ta’sirchan usulidan foydalaniladi. Bunday tarbiyaning asosiy maskani sifatida mak­tab tanlangan. CHunki maktabda bola bilim olishdan tashqari shaxs sifatida ham shakllanadi. Kunchiqar mamlakatda fu­qaro tarbiyasi «axloqiy tarbiya» tizimi doirasida amalga oshiriladi. Rasmiy hujjatlarda «axloqiy tarbiya» tizimi quyidagicha nomlanadi «xarakterni shakllantirishga yunal­tirilgan ta’lim», «davlat uchun maqbul axloqiy sifatlar­ni tarbiyalashga qaratilgan faoliyat», «fuqarolik axloqi asoslarini tarbiyalash». Aslida, bu tizim millatni tarbi­yalash tizimi vazifasini utaydi. Undan qudratli g‘oyaviy ta’­sir vositasi sifatida ham foydalaniladi. Ko‘pchilik olim­larning fikricha, aynan «axloqiy tarbiya» tizimi mamlakat iqtisodiy ravnaqining g‘oyaviy asosini tashkil qiladi. CHun­ki bu tizim ishlab chiqarishda ma’naviy salohiyatdan unum­li foydalanishga yunaltirilgan.

Milliy g‘oya va O‘zbekiston tajribasi ko‘tarilgan masalaning muhimligi. O‘zbekistonda ham bu borada amalga oshirilayotgan ishlarni tahlil kilishga undaydi. E’tibor berib karaydigan bo‘lsak bizda "fuqaro tarbiyasi" haqida kam gapiriladi. Lekin bizda bu vazifa o‘z holiga tashlab qo‘yilgan emas. O‘zbekistonda fuqaro tarbiyasi davlat siyosatining ustuvor sohasi bo‘lib, asosan ikki ynalishda Kadrlar tayyorlash milliy dasturi doirasida va milliy istiqlol g‘oyasini singdirish vositasida amalga oshirilmoqda. Ko‘rinib turibdiki, bizda ham fuqaro tarbiyasini amalga oshiruvchi maskan sifatida maktab tanlangan.

Milliy istiqlol g‘oyasini o‘qitishdan ko‘zlangan maqsad -zamon talablariga mos insonni tarbiyalashdan iborat.

3. Mafkurani samarali tashkil etish imkoniyatlari
Targ‘ibot tushunchasining o‘zagini «rag‘bat” so‘zi tashkil etgani bois ham, u insonni biror harakatga rag‘batlantirishni nazarda tutadi. “Tashviqot» tushunchasining o‘zagi esa “shavq” so‘zidan olingan bo‘lib, u kishida biror narsaga shavq uyg‘otishga yo‘naltiriladi. Targ‘ibot-tashviqotdan maqsad-bilim ortirish emas, balki kishini biror harakatga undashdan iborat.

Masalaga ana shu jihatdan qaraydigan bo‘lsak, «milliy istiqlol g‘oyasi» haqida ma’lumot berish bilan cheklanmasdan, mafkuraviy maqsadlarni aniq vazifalar shakliga keltirishimiz, milliy istiqlol mafkurasidagi asosiy g‘oyalarning amaliy harakatlarga aylanishiga erishishimiz zarur. CHunki milliy g‘oya chuqur e’tiqodga aylangan taqdirdagina u ulakan kuch va qudratga ega bo‘ladi.

Milliy g‘oyani singdirish usullari, texnologiyalari, ustuvor yo‘nalishlari 21 asrda insoniyat o‘z taraqqiyotining sifat jihatidan yangi pallasiga qadam qo‘ydi. MIG‘ni xalq qalbi va ongiga singdirish muayyan texnologiya asosida olib borilganida tadbirlarning ketma-ketligi, miqyosi va me’yori, davomiyligi va tamoyillari singari jihatlar qamrab olinadi.

Maf­kura targ‘ibotida yangi texnologiyalarni qullashda jahoning qator davlatlarida bu borada tuplangan ilg‘or tajribalardan foydalanish ayni muddao bulur edi.

Masalan, jahonda keng tarqalgan «to‘rt qadamli» uni­versal modeldan ham mafkura targ‘ibotida foydalanish mumkin. SHu bois uning moqyatini batafsil yoritishga hapakat qilamiz

l-qadam Muammoning quyilishi. Mafkura targ‘ibotida singdirilishi zarur bulgan g‘oyalar belgilab olinadi. Bun­dan tashqari, «Nima uchun aynan bu g‘oyalarni singdirishga ehtiyoj to‘g‘ildi», «Bo‘ g‘oyani singdirish ishlariga qaysi tuzilmalar jalb qilinishi kerak?», «Bu g‘oyalarni singdi­rish jarayonida qaysi ijtimoiy guruhlar qamrab olinadi?» kabi savollarga javob topish lozim. Tuplangan ma’lumot­lar asosida singdirilishi zarur g‘oyalarga jamiyatdagi ehti­yoj, jamoatchilikning fikri, ommaviy axborot vositalari­da bu masalalarning qay darajada yoritilganligi va umu­man, shu kungacha qilingan ishlar aniqab olinadi.

2-qadam Rejalashtirish va dasturlashtirish bo‘ bosqich uzoq muddatga muljallangan kommunikativ (muloqot) vazi­falar strategileini ishlab chiqishni nazarda tutadi. G‘oya targ‘ibotida, avvalo, kishilarning milliy g‘oyaga munosabat­lari, uni qay darajada tushunishlari, ularning qadriyat­lari o‘rganib chiqladi. Bundan tashqari, kishilarni mil­liy istiqlol mafkuraeining muayyan g‘oyasi haqda doimiy xabardor qilib turuvchi axborot manbai yaratiladi. Singdi­rib borilayotgan g‘oyalarga kishilarning munosabati urganilib, bu axborotlar chuqur tahlil qilinadi. Davlat idora­lari va fuqarolar urtasidagi muloqotlar muntazam ravishda muvofiqlashtirib boriladi. Umuman bu bosqichda, dastur­ning maqsadi (harakatlar qanday maqsadga xizmat qiladi), ta’sir kursatish auditoriyasi (kimlarga asosiy, e’tibor be­riladi), kutilayotgan natijalar (har bir auditoriya bilan ishlashdan kuzlangan aniq maqsad) belgilab olinadi. Mil­liy istiqlol g‘oyasi targ‘ibotida auditorilni segmentlash, ya’ni uni bir necha guruhlarga ajratib o‘rganish, shu guruh­ga ta’sir kursatish samarali usullarini ishlab chiqsh za­rur. Bu guruhlarga qadriyatlari va manfaatlari bir-biri­dan farq qiluvchi qatlamlarni, masalan, Talabalarni, as­karlarni, tadbirkorlarni, nafaqaxurlarni, ziyolilarni, erkaklarni, ayollarni, yoshlarni yoki keksalarni kiritish mumkin. Tabiiyki, milliy g‘oyani singdirishda ziyolilarga muljallangan axborotlar bilan tadbirkorlarning kayfi­yatlariga ta’sir kursatib bo‘lmaydi. SHuning uchun vatanpar­varlik tuyg‘ularini singirishda talabalarga ham, harbiy xizmatchilarga ham, ziyolilarga ham, dehqonlarga ham bir xil munosabatda bulish, bir xil usullardan foydalanish kutilgan samara ni bermaidi. CHunki turli ijtimoii guruh vakillarining dunyoqarashi, manfaatlari va qadriyatlari bir­biridan farq qiladi. Mafkura targ‘ibotida ainan mana shu qadriyatlarga, manfaatlarga mos g‘oyalarni ilgari surish ko‘proq samara berishi mumkin. Umuman olganda, ushbu bosqichda kishi­larning ongida, ularning harakatlarida uzgarishlar yasash uchun nimalar qilish kerakligi aniqlab olinishi zarur.

Z-q,adam Muloqotga kirishish milliy istiqlol mafkura­si targ‘ibotini samarali tashkil etish uchun asosii kommuni­kativ vazifalar rejalashtirilgan va aniq maqsadlar sari yo‘naltirilgan bulishi lozim. Buning uchun, birinchi navbatda, kommunikator (axborot beruvchi) va auditoriyaning qarashlari bir-biriga yaqinlashtirilishi lozim. Ushbu yo‘nalishdagi ish­larda quyidagi omillarga e’tibor qaratish zarur 1) audito­riya fikrini eng kup ifoda etayotgan ommavii axborot vosita­lari turiga e’tibor qaratish; 2) auditoriya ishonchini eng kuy qozongan ommavii axborot vositasi turidan keng foidalanish; 3) biror muammo xususidagi kommunikator va auditoriyaning qarashlaridagi farqlarni kamroq kursatish zarur (jumladan, mavjud muammolarni xolis eritish va auditoriyaning ishon­chini qozonish); 4) voqea-hodisalarni yoritishda auditoriyaning manfaatlaridan kelib chiqib yondashish; 5) kommunikatorning pozitsiyasini kupchilikning pozitsiyasi sifatida talqin etish; 6) jamiyatdagi ijtimoii guruhlarning manfaatlariga mos holda alohida yondashish axborotni etkazishning e’tiborli ji­hati shundaki, u yangiliklar kurinishida bulsada, faqat bir tomonlama maqtov shaklida emas, balki ko‘pchilikni qiinayot­gan muammolarning echimi sifatida, barchaga tushunarli tilda bayon etilishi lozim. SHundai qilib, uchinchi bosqich uz ichiga quiydagi elementlarni qamrab oladi harakat strategiyasi, kommunikativ strategiya, dasturni amalga oshirish rejasi.

4-qadam yakuniy xulosalar yasash yakuniy xulosalar yasash ikki yo‘nalishda baholash mezonini ishlab chiqish va qaita aloqa kanalidan olingan. Ma’lumotlarni o‘rganish shaklida amalga oshiriladi. Baholash mezonini ishlab chiqishda kishilarga sin­gdirilgan g‘oya ularga qai darajada ta’sir etganligini aniq­lashning ob’ektiv mezonlari belgilansa, qaita aloqa kanali­dan olingan materiallarni urganishda berilgan axborotlar soni, unga nisbatan javob reaksiyasi singdirilgan g‘oya nati­jasida kishilar uz harakatlarini qai daraja uzgartirganliklari tahlil qilinadi, ularning mafkuraviy ta’sirga javob reaksiyasi o‘rganiladi. Milliy istiqlol mafkurasini singdirishning samaradorligini ta’minlashda bu bosqich mu­him ahamiyat kasb etadi. CHunki kishilarning fikrlari, voqealapra beradigan baholari, munosabatlaridagi uzgarishlarni doimiy urganib borish g‘oyaviy ta’sirning samaradorligini «ulchash» imkonini beradi. Bundan tashqari, insonlarni bezov­ta qiladigan muammolar haqida doimiy axborot tuplanib, shunga mos ravishda targ‘ibot yo‘nalishini uzgartirish yoki mu­ayyan g‘oyalarning tashviqotini faollashtirish buyicha tavsiya­lar beriladi. Jamoatchilik fikridagi bu kabi uzgarishlarni muntazam ravishda urganib borish mafkurani singdirish bora­sidagi kelgusi ishlar uchun zamin bulib xizmat qladi.

YUqorida ta’kidlanganideq Milliy istiqlol mafkurasini singdirishda yangi texnologiyalardan foydalanish auditoriyani segmentlanishi (turkumlarga ajratilishi) taqozo etadi. Audito­riyani segmentlash quydagi omillar asosida amalga oshiriladi

• Geografik makonga kura. Kishilarning yashash joyi, mintaqada joylashgan urni bir-biridan farq qilishi tufayli milliy istiqlol g‘oyasini singdirishda ularning yashash joyi­ga e’tiborni qaratish lozim bo‘ladi. Masalan, Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlari aholisining qarashlari, urf-odat­lari Toshkent shahri yoki Qoraqalpokiston Respublikasi aholisining qarashlari va urf-odatlaridan ancha farq qiladi.

• Demografik omilga kura. Kishilarning yoshi, jinsi, oila­viy ahvoli bir-biridan farq qilgani bois ularning qarashla­rida va qadriyatlarida ham muayyan tafovutlarni uchratish mumkin. Milliy istiqlol g‘oyasi targ‘ibotining samaradorli­gini oshirishda bu omillarni ham nazardan qochirib bulmaydi.

• Psixologik omilga kura. Kishilarning ruhiy holati ancha uzgaruvchan bulsa-da, bu omil mafkura targ‘ibotida kat­ta ahamiyat kasb etadi. Milliy istiqlol g‘oyasini insonlar ongi va qalbiga singdirishda ularning ruhiy holati, jamiya­timizda kechayotgan islohotlarga munosabati, qullab-quvvat­lash darajasiga, voqea-hodisalarga munosabati va kayfi­yatlarini hisobga olish darkor.

• Ijtimoiy maqomiga kura. Kishilarning jamiyatda tut­gan ijtimoiy maqomi ularning axborotni qay darajada qabul qilishlariga, bu axborotga qanday munosabat bildirishla­riga sezilarli ta’sir kursatadi.

• Obro‘-e’tiboriga ko‘ra. Targ‘ibotda yangi texnologiyalarni qo‘llashda fikr etakchilaridan Foidalanish axborot etka­zishning eng samarali usullaridan biri hisoblanadi. SHu bois kishilarga ta’sir qo‘rsatishda ularning obro‘-e’tibor­li kishilarga bo‘lgan ishonchidan mohirona foidalanish ta­lab etiladi. Negaki, muaiyan guruhning manfaatlarini ifoda etishda, avvalo, fikr etakchisini aniqash va u orqali ax­borot etkazish targ‘ibotining samaradorliligini oshirishga xizmat qilishi, shubhasiz.

• A’zolikka ko‘ra. Kishilar u yoki bu partiyaning, jamoat birlashmaeining a’zosi ekanligi mafkura targ‘ibotida qo‘l ke­luvchi omil sanaladi. Odatda, bitta guruhga mansub kishilar­ning qarashlarida umumiiliq o‘xshashlik bo‘ladi. Bu esa maf­kura targ‘ibotini bir qadap engillashtirishga xizmat qiladi.

• Qarorlar qabul qilishdagi ishtirokiga ko‘ra. Kishilar­ning ijtimoii-siyosiy hayotdagi ishtirokqari va faolliklari ularning axborotni qabul qilishlariga ta’sir ko‘rsatgani bois bu omil millii istiqol g‘oyasi targ‘ibotida hisobga olinishi lozim. Qarorlar qabul qilishda faol ishtirok etishni xoh­lovchilar yoki o‘zini hech narsani hal qilmaidigan «kichkina odam» deb hisoblaidigan kishilar bir xil mazmundagi axborotni qabul qilishda turli nuqtai nazar bilan yondashadilar.

Milliy istiqol g‘oyasi targ‘ibotida auditoriyani segment­lash, kishilarni alohida guruhlarga bo‘lib ta’sir ko‘rsa­tish katta ahamiyat kasb etadi. Aksincha, bir vaqtning o‘zida juda keng auditoriyani va ko‘p ob’ektlarni qamrab olishga intilishning samaraei kam bo‘ladi.

Milliy istiqlol g‘oyasini fuqarolar ongini singdirishning quyidagi shakllari hozirgi paytda yaxshi natija bermoqda.

• 
  Oila, mahalla, ta’lim-tarbiya muassasalarida talaba yoshlarni, fuqarrlarni Duneqarashini rivojlantirishga, ongliligini oshirishga, Vatan ravnaqi uchun kerak bo‘lgan sifatlarni kamol toptirishga yo‘naltirish.
  
• 
  Fan va ilmiy muassasalar hamda ularda yaratilayotgan darslik, o‘quv qo‘llanma, uslubiy tavsiyanoma va ko‘rsatmalar orqali;
  
• 
  Madaniy ma’rifiy muassasalar tomonidan olib borilayotgan ommaviy tadbirlar;
  
• 
  Adabiyot va san’at asarlari orqali hamda ularning teatrlashtirilgan ko‘rinishlari, shuningdek, hujjatli filmlar;
  
• 
  Hadis ilmida komillikka intilish g‘oyalarining bugungi hayotimizdagi talqini miosllari;
  
• 
  Sport musobaqalarini tashkil etish orqali;
  
• 
  Ommaviy axborot vositalaridagi eshittirishlar;
  
• 
  Nodavlat tashkilotlarining ma’rifiy faoliyati, ma’rifiy ko‘rsatuv va boshqalar.
  

Milliy istiqlol g‘oyasini fuqarolar ongiga singdirish vositalarini quyidagicha ifodalash mumkin:

• 
  Ta’lim dargohidagi yoshlarga ularning yoshiga qarab, milliy istiqlol g‘oyasini singdirish o‘quv dasturini yaratish;
  
• 
  Milliy istiqlol g‘oyasini teran aks ettiruvchi o‘quv dasturlari, darslik, ko‘rgazmali qurollar;
  
• 
  Bugungi taraqqiyotni olijanob umidlarimizni aks ettiradigan adabiyot, kino, musiqa, san’at asarlari, muzey, me’moriy obidalar;
  
• 
  g‘oyaviy ta’lim tarbiyada informatsion texnikalar (EHM, masofaviy ta’lim, Internet kabilar);
  
• 
  ilmiy ko‘rgazmalilik;
  
• 
  Milliy istiqlol g‘oyasi mAqsad va vazifalari asosidagi bahs. munozara, davra suhbati, saxna ko‘rinishlari tashkil etish;
  
• 
  OAV yordamida axborotlar oqimini muntazam ravishda kuzatib, tahlil qilib bori shva kerakli joylarda ularning jamiyatimiz taraqqiyotiga ta’siri haqida chiqishlar qilish.
  

Ommaviy axborot vositalari va g‘oyaviy ta’sir ko‘rsatish mexanizmlari

Ommaviy axborot vositalari eng asosiy, qudratli va ta’­sirchan mafkura vositasidir. CHun­ki ommaviy axborot vositalari ommaning o‘ziga xos tarbiyachisi, muhim tadbirlarning tashkilotchisi, dolzarb muammolarni hal qilishning ta’sirchan quroli bo‘lib xizmat qiladi. Aynan ommaviy axborot vositalari orqali milliy qadriyatlari­miz va umuminsoniy qadriyatlar, milliy g‘oya va demokratik tamoyillar targ‘ib-tashviq qilinadi. Ommaviy axborot vo­sitalari doimo demokratiya va so‘z erkinligining o‘ziga xos o‘lchovi, ko‘rsatkichi bo‘lib kelgan. Erkin va mustaqil omma­viy axborot vositalari demokratik taraqqyotni rag‘batlan­tiradi va mustahkamlaydi.

Xayotiylik - bugungi kunda ommaviy axborot voeitala­rining faoliyatiga quyilayotgan asosiy talab. Berilayotgan axborotlarning asosan yutuqlarni ko‘rsatish, maqtovlardan iborat bo‘lishi targ‘ibotga qanchalik foydali yoki zararli ekanini chamalab ko‘rish lozim. Hayot bor ekan, muammolar, kamchiliklar, nuqsonlar bulaverishi tabiiy Bu - isbot talab qilmaydigan aksioma. SHunday ekan, muammolarning mav­judligiga fojea sifatida emas, odatdagi narsa deb qarash­ga o‘rganish kerak. Ularning borligini ko‘rib, uzini ko‘pma­ganlikka olish bilan faqat zarar keltirishi mumkin. De­maq muammolarni o‘z vaqtida tan olish, ularni hal qilish­ga kirishish lozim.

Ta’kidlash joizki, targ‘ibotning negizida faqatgina g‘oyaga ishonch emas, g‘oyani targ‘ib qilayotgan insonga ishonch ham yotadi. SHu bois, maqtash targ‘ibotning yagona va hatto eng to‘g‘ri usuli ham emas. Demaq mafkurani hayotni faqat maqtash, uni benuqson tasvirlash orqali targ‘ib qilish mumkin emas.

G‘arbda ommaviy axborot vositalariga qo‘pol bulsa ham jamiyat manfaatlarini "quriqlovchi kuppak", deb nisbat beradilar. Etuk demokratik davlatlarda ular jamiyatning "kuzlari", "quloqlari" vazifasini bajaradilar. Ogohlan­tiruvchi tizim sifatida ular jamiyatdagi illatlardan xa­bar beruvchi, muammolarni dadil kutarib chiqib, ularning turli echimlarini taklif qiluvchi qudratli kuchga aylangan.Ta’kidlash joizki, ommaviy axborot vositalari faoliyatining plyuralizm tamoyili asosiga qurilishi demokratiyaning taraqyotiga xizmat qiladi. Buning uchun qapama­qarshi nuqtai nazarlardan iborat bulgan dasturlarni yara­tish, muqobil fikrlar to‘qnashuviga erishish lozim. SHunda­gina ommaviy axborot vositalari jamoatchilik fikrini shak­llantirish va rag‘batlantirishga qodir bo‘ladi.

Biz demokratiyani qanday tushunsak, ommaviy axborot vo­sitalariga ham shunday vazifalarni yuklaymiz. Biz demok­ratiyani mustaqilliq erkinlik va mas’uliyat deb tushunar ekanmiz, ommaviy axborot vositalaridan ham mustaqillik, erkinlik va mas’uliyatni kutamiz. Demak, jurnalistlar bu tushunchalarini anglashi, ularga ehtiyoj sezishi, ularni qadplashi, ulardan foydalana bilishi va ular uchun kurashishi zarur.

Ommaviy axborot vositalari orqali milliy istiqlol g‘oyasini singdirishning yana bir muhim jihati mavjud. Bu jihat - axborot terroriga, mafkuraviy tahdidlarga mu­nosib javob berish, ma’naviy-mafkuraviy jihatdan xal­qimizni tobe etishga intilishlarning payini kesish va o‘zbe­kiston fuqarolarida mafkuraviy immunitetni shakllanti­rish bilan bog‘liq Ommaviy axborot vositalarining ta’sir kuchini kursatadigan shunday bir gap bor "har qanday puch g‘oya, uydirma haftasiga uch martadan turt yil davomida takrorlansa - "haqiqat" tayyor buladi, odamlar unga chippa­chin ishonadilar".

Oxirgi paytlarda informatsion hurujlarning tez-tez uyushtirilayotgani aslida urushga munosabatning uzgarganli­gidan, qurolning yangi turi kashf qilinganidan darak bera­di. Bu qurol - axborotdir. Bunday qurol yordamida olib boriladigan informatsion urushlarda insonning ongi va qalbi nishonga olinadi. Garchi u daydi o‘q singari insonni jismo­nan yo‘q qila olmasa-da, uning qo‘poruvchilik kuchi, keltira­digan talofotlari har qanday ommaviy qirg‘in quroliniki­dan kam emas. CHunki bu qurol yordamida onga berilgan zarba­lar kishini adashtiradi, uni uz manfaatlariga zid harakat qilishga undaydi va demaq insonni boshqarish, uning ustidan hukmronlik qilish imkonini beradi. Aslida, axborot maqcadga erishishning eng arzon vositasi ham sanaladi. Haqiqatan ham, informatsion hurujlar uyushtirish uchun u qadap ko‘p mehnat, u qadap ko‘p harakat, u qadap ko‘p hara­jat talab etilmaydi. Garchi bunday mafkuraviy ekspansiya otishmalar va qon tukishlarni keltirib chiqarmasa-da, mil­liy uzlikni anglashni zaiflashtirish evaziga tanazzulga olib keladi.

Prezidentimiz ta’biri bilan aytganda, 6unday infor­matsion quporuvchilikdan maqcad - mamlakatimiz aholisiga axborot orqali va mafkuraviy yul bilan tazyiq utkazish, jahon afkor ommasida o‘zbekiston haqida noto‘g‘ri tasavvur to‘g‘dirishga intilishdan iborat. "Milliy istiqlol g‘oyasi asosiy tushuncha va tamoyillar" risolasidagi ba’zi fikr­lar ham bugungi hurujlarning maqsadini oydinlashtiradi. Ushbu risolada aytilishicha, geopolitik maqsadlar - davlatning uzga qududlarda o‘z mavqei va ta’sirini kuchayti­rishga qaratilgan siyosatdir. Ochig‘i, bu ta’rif ayrim omma­viy axborot vositalarining faoliyati nimaga yunaltiril­ganligini fosh etib qo‘ymoqda.

Yirik siyosatchilardan biri Buyuk Britaniya sobiq Bosh vaziri Margaret Tetcher "Ommaviy axborot vositalari ­terrorchilar uchun kislorod vazifasini utaydi", degan. Bu gapning mag‘zini chaqqan odam "ommaviy axborot vositalari terrorchilar uchun havodek zarur ekan", degan xulosaga kela­di. Bir qarashda bu fikr mantiqsizday tuyuladi. CHuqurroq o‘ylab ko‘rsak-chi? Aslida, terrorchilar bir qancha insonlarni shafqatsizlik bilan uldirish orqali millionlarda qo‘pqyv va dahshat uyg‘otishga intiladilar. Demaq ularning maqcad­lari - uldirish emas, jamoatchilikka kuchli ta’sir qilish­dir. Taassufki, ba’zi ommaviy axborot vositalari uzlari bilmagan holda terrorizmning buzg‘unchiliq qo‘poruvchilik ta’sirini yanada oshirishga "xizmat" qilib qo‘yadilar. Ular­ning terror oqibatlari haqidagi vaqimali axborotlari insonlardagi qurquvni, daqshatni, himoyasizlik hissini yanada kuchaytirib yuboradi. Bu kabi axborotlarga qarshi aksiltarg‘ibotni uyushtirish zarurati to‘g‘iladi.

Adabiyotlar:

1. 
   Karimov I. A. Asarlari to‘plami 1- 23 jild. T.: O‘zbekiston, 2015
   
2. 
   Karimov I.A.YUksak ma’naviyat engilmas kuch. T., Ma’naviyat, 2008.
   
3. 
   Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushunchalar va tamoyillar T.:YAngi asr avlodi, 2001.
   
4. 
   Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushunchalar, tamoyillar va atamalar (qisqacha izohli tajribaviy lug‘at).. T.:YAngi asr avlodi, 2002.
   
5. 
   Milliy istiqlol g‘oyasi. –T.: Akademiya, 2005.
   

6.Milliy g‘oya nazariy manbalar. Xrestomatiya. T.: «Akademiya», 2007.

7.Falsafa qomusiy lug‘at. T. : O‘zbekiston faylasuflar milliy jamiyati. SHarq. 2004.

7 - Mavzu: Globallashuv jarayonida mafkuraviy immunitet
REJA:

1. Globallashuv tushunchasi va mafkuravi jarayonlarning globallashuvi.

2. Mafkuraviy poligon, mafkuraviy profilaktika va mafkuraviy immunitet tushunchasi

3. Mafkuraviy immunitetni shakllantiruvchi omillar.

Tayanch iboralar

Globallashuv, mafkuraviy jarayonlar globallashuvi, mafkuraivy immunitet, immunitet elementlari, bilimlar.

1. Globallashuv tushunchasi va mafkuravi jarayonlarning globallashuvi.

Butun dunyoda e’tirof etilgan ta’rifga ko‘ra globallashuv – jahon taraqqiyotining asosiy tendensiyalaridan biridir. Savdo va ishlab chiqarish, iqtisodiy, moliyaviy aloqalarning dunyo miqyosida g‘oyat kuchayishi, tezlashishi globallashuvning vujudga kelishiga zamin yaratdi.

Globallashuv – iqtisodiy, siyosiy, madaniy aloqalarning haddan tashqari intensivlashuvi, eng yangi axborot texnologiyalari va umuman axborotning jihon miqyosida shiddat bilan tarqalishi, xalqaro standartlashuvi va maishiy turmushda, iste’moloda, shu jumladan, nomoddiy iste’molda umumiy qolip hamda andozalarning paydo bo‘lishidir²³.

Mafkuraviy jarayonlarning globallashuvi - g‘oyaviy ta’sir o‘tkazish imkoniyatlarining kengayishi oqibatida unga Er yuzining barcha mintaqalarida mafkuraviy kurash umumbashariy miqyos kasb etganligini ifodalovchi tushuncha.

Insoniyat tarixining hozirgi bosqichi ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy-ma’naviy, madaniy hayotning barcha sohalarida xalqaro munosabatlarning integratsiyalashuvi va intensivlashuvi bilan xarakterlanadi. Xususan, aloqa vositalarining rivojlanishi, ularning kompyuterlashtirilishi, elektron pochta, internet, kosmik teleradioaloqa tizimlarining texnik-texnologik vositalari kuchayib ketishi bilan axborot almashuv, binobarin, g‘oyaviy ta’sir o‘tkazish imkoniyatlari ham tobora kengaymoqda. Mafkuraviy jarayonlarning globallashuvida bir-biridan tubdan farq qiladigan ikki yo‘nalish, tendensiya nomayon bo‘lmoqda.

Birinchidan, insoniyat sivilizatsiyasi tarixida erishgan har qanday moddiy va ma’naviy qadriyatlarning umuminsoniy jihatlari tarixiy makon doirasidan chiqib baynalmilallashib, universallashib bormoqda. Boshqacha aytganda, milliylik va umuminsoniylik tamoyillarining integratsiyalashuv jarayoni kechmoqda.

Ikkinchidan, millatlar va davlatlarning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy-madaniy rivojlanishidagi beqarorlik, ular manfaatidagi o‘ziga xoslikni mutloqlashtirish insoniyatga, shu jumladan, o‘z milatining kelajagiga xavf tug‘diradigan salbiy hodisalarning mafkuralashgan holda globallashuviga olib kelmoqda. Bu xalqaro terrorizm, ekstremizm, fundamentalizm va narkobiznes hodisalarida namoyon bo‘lmoqda. Biron-bir hudud yoki mamlakatda paydo bo‘layotgan g‘oyalar tez fursatda butun jahonga yoyilmoqda. Natijada odamzod ma’lum bir davlatlar va siyosiy kuchlarning manfaatlariga xizmat qiladigan, olis-yaqin manbalardan tarqaladigan, turli mafkuraviy markazlarning bosimini doimiy ravishda sezib yashamoqda. Bu jarayonning eng muhim xususiyatidan biri turli mamlakatlarni mafkuraviy zabt etish g‘oyat katta iqtisodiy manfaatlar bilan chirmashib ketganidir.

Mafkuraviy jarayonlar globallashuvning avj olishida xalqaro elektron axborot tizimi hisoblangan internetning o‘rni katta bo‘lmoqda. Bu - so‘nggi paytda insoniyat tomonidan yaratilgan yangi kashfiyot. Uning imkoniyat darajasi, ijtimoiy funksiyalari ko‘lami cheksiz bo‘lib, dunyoda internet ishqibozlari soni toboro ko‘payib bormoqda. AQSH, Norvegiya, SHvetsiya, Kanada, Singapur kabi mamlakatlarning 50 foizga yaqin aholisi shaxsiy kompyuterlardan internetga bog‘lanish imkoniyatiga ega. Finlandiya, Daniya, Avstraliya, YAngi Zenlandiya mamlakatlarida bu ko‘rsatkich 30-40 foizni buyuk Britaniya, Gollandiya, SHvetsariya, Avstriada 20 foizdan ortig‘rog‘ini tashkil etmoqda.

SHu o‘rinda ta’kidlash lozimki, globallashuv ijtimoiy-siyosiy hayotni yangicha tarzda mafkuraviylashtirish bilan xarakterlanib, hamma sohalarga «yangi ta’limot»ni, hayot tarzini singdirishga urinish tarzida yuz bermoqda. «YAngi ta’limot» rolini esa G‘arb liberalizmi o‘ynamoqda. Kommunizm g‘oyasi an’analarini davom ettirgan mafkura ham xuddi shunday izchillik va qat’iyat bilan yangi modellar va echimlarni hayotga joriy etishga harakat qilmoqda. Zero, liberal “baynalminal kuchlar” ortida xuddi bir zamonlar kommunizm ortida turgandek muayyan davlat manfaatlari yotibdi.

Aloqa tizimlarining globallashuvi axborotlar oqimi ustidan davlat nazoratini susaytiradi. Boshqacha aytganda davlat, hatto mahalliy ommaviy axborot vositalarini va jahon miqyosidagi yangiliklarni xolis sharhlab, mafkuraviy filtrdan o‘tkazib beradigan mafkuraviy siyosiy imkoniyatlardan ham, vositalardan ham mahrum bo‘ldi. Konkretlashtirib aytganda, dunyo informatsion chegaralari shartli bo‘lib qoldi.

Umuman, mafkuraviy globallashuv jarayonida inson qalbi va ongi uchun kurash o‘ta jiddiy tarzda ro‘y berishini ham e’tibordan chiqarmaslik zarur. Zero, hozir turli usullarda olib boriladigan mafkuraviy targ‘ibot va tashviqotning asosiy maqsadi ham inson qalbi va ongini egallash uchun kurashdir. CHunki, har qanday g‘oya inson tomonidan qabul qilingandan keyin amaliy hayot dasturi maqomiga ega bo‘ladi, shaxsni muayyan maqsad sari harakatga keltiradi. SHuning uchun ham bugungi kunda mafkuraviy kurashning bosh maqsadi-shaxs ongini, qalbini egallashdir.

Albatta, mafkuraviy globallashuv sharoitida ezgu, bunyodkor g‘oyalarning umumiylashuv jarayoni ham yuzaga keladi. Demokratiya, gumanizm, tinchlik, barqarorlik, mustaqillik va ozodlik, qonunning ustuvorligi, inson erkinliklari kabi g‘oyalar bunday globallashuv sharoitida umumbashariy qadriyatga aylanib bormoqda. Ezgu, bunyodkor g‘oyalarning universiallashuvi, ularning umumbashariy qadriyatlarga mutanosibligigina insonlarni vayronkor g‘oyalardan saqlab qolishi mumkin.

Hozirgi kundagi mafkuraviy integratsiya jarayonlarida jiddiy intensivlashuvni kuzatish mumkin. Dunyoning tez o‘zgarib borishi mafkuraviy jarayonlarni o‘zgartirib yuborayotgani singari, mafkuraviy jarayonlardagi sifat o‘zgarishlari jahonni o‘zgartirishga ham o‘z ta’sirni o‘tkazmoqda. Darhaqiqat, shunday. «Biron-bir hudud yoki mamlakatda paydo bo‘layotgan g‘oyalar tez fursatda butun jahonga yoyilmoqda. Natijada, odamzot ma’lum bir davlatlar va siyosiy kuchlarning manfaatlariga xizmat qiladigan, olis-yaqin manbalardan tarqaladigan, turli mafkuraviy markazlarning bosimini domiy ravishda sezib yashamoqda»¹.

Dunyoning nihoyatda o‘zgarib berayotgan hozirgi siyosiy-ma’naviy, g‘oyaviy-mafkuraviy qiyofasini tasavvur etish juda murakkab. Buning jiddiy sabablaridan biri, uning tez o‘zgaruvchanligidir. Jarayonning tez o‘zgarishi esa, o‘z navbatida, uning mazmun- mohiyatini to‘g‘ri tahlil etishga, xolis xulosalar chiqarishga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Umuman, mafkuraviy jarayonlar tez o‘zgaruvchanlikdan tashqarimilliy taraqqiyotga ijobiy yoki salbiy ta’sir ko‘rsatish kuchiga ega. Mafkuraviy jarayon, eng avvalo, ijtimoiy, siyosiy, ma’naviy vaziyatni kompleks-sistemali tahlil etish orqaligina o‘rganilishi mumkin. Umuman, har qanday mafkuraviy jarayonga konkret umuminsoniy manfaatlar nuqtai nazaridan yondoshilsa, to‘g‘ri ilmiy xulosa chiqarish mumkin.

Masalan, XIX asrning ikkinchi yarmidagi mafkuraviy jarayon iqtisodiyotda yangi texnologiyalarni rivojlantirishga imkon bergan siyosiy vaziyat bilan hamohangdir. SHuningdek, dunyo siyosiy xaritasining 1917-1991 yillardagi o‘ziga xos mafkuraviy xususiyatlari davrda mafkuraviy vaziyat sotsializm va kapitalizm kurashi asnosida baholandi. Ijtimoiy taraqqiyotning hozirgi bosqichidagi mafkuraviy jarayon esa, buyuk davlatchiliy shovinizmi, diniy ekstremizm, tajovuzkorlik va millatchilik g‘oyalarini o‘zida aks ettiruvchi siyosiy yo‘nalishlarni vujudga keltirmoqda.

Mafkuraviy jarayonlarning zamonaviy xususiyatlari millat taraqqiyotiga turlicha ta’sir ko‘rsatmoqda. Ayniqsa, bunday ta’sirning salbiy jihatlarini chuqurroq o‘rganish juda zarurdir. Umuman, dunyodagi barcha davlatlarda ham g‘oyaviy-mafkuraviy muammolar mavjud. Har bir davlatning xalqaro siyosiy mavqei, millatning rivojlanish darajalari ana shu muammolarni hal etishga tayyorligi bilan belgilanadi.

Xalqaro miqyosdagi g‘oyaviy-mafkuraviy munosabat muammolarini hal etish imkoniyati, ko‘p jihatdan, u yoki bu mamlakatning globallashayotgan mafkuraviy jarayonlarga moslashuv imkoniyatlari bilan bog‘liqdir. Ta’kidlash lozimki, mustaqillik yillarida O‘zbekistonning jahon mafkuraviy jarayonlariga moslashuv imkoniyatlari kengaydi. Bu, quyidagilardan iborat:

• 
  O‘zbekiston jahondagi barcha mamlakatlarga ochiq davlat sifatida namoyon bo‘ldi;
  
• 
  mamlakatimiz o‘z siyosatida milliy manfaatlarini himoya qilishga ustuvor ahamiyat bersada, biroq, boshqa davlatlar manfaatlarini ham himoya qilish yo‘lini tutmoqda;
  
• 
  O‘zbekiston xalqaro siyosatida boshqa mamlakatlarning ichki ishlariga aralashmaslik siyosati tamoyiliga asoslanmoqda;
  
• 
  O‘zbekiston hukumati jahon mafkuraviy jarayonlarida umuminsoniy, umumbashariy qadriyatlarni, g‘oyalarni amalga oshirishdan iborat global hamda lokal siyosatda faol ishtirok etmoqda.
  

SHuningdek, O‘zbekistonning jahon mafkuraviy jarayonlariga moslashuvida o‘ziga xos qiyinchilik va muammolar ham mavjudligini esdan chiqarmaslik lozim. Zero, mafkuraviy muammolar insoniyat ijtimoiy-siyosiy taraqqiyoti tarixi boshlangan 6 ming yil ilgari bo‘lgani kabi, hozir ham saqlanib qolmoqda.

Mamlakatimizning jahon mafkuraviy jarayonlariga moslashishiga halaqit qilayotgan sabablarni ikkiga bo‘lish mumkin. Bularning birinchisi tashqi sabablar bo‘lib, ularga mamlakatimiz fuqarolarining hozirgi dunyo, undagi o‘zgarishlar to‘g‘risida mukammal bilim va tasavvurlarning yo‘qligi ta’sir ko‘rsatmoqda. SHuningdek, ayrim fuqarolarimizda hozir dunyoda mavjud bo‘lgan turli diniy-siyosiy oqimlar, tashkilotlar, uyushmalar xususida ob’ektiv ma’lumotlarga ega emasligi mazkur jarayonga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.

O‘zbekistonning jahon mafkuraviy jarayonlariga moslashishga halaqit qilayotgan ikkinchi sabab: tashqaridan mamlakatimizdagi g‘oyaviy-mafkuraviy barqarorlikka putur etkazish, “mafkuraviy bo‘shliq”ni to‘ldirish, fuqarolarda mafkuraviy immunitetni hosil qilish- bularning bari hozirgi kunda O‘zbekiston oldida turgan jiddiy mafkuraviy muammolar hisoblanadi.

Ijtimoiy taraqqiyot globallashuvining bir sifat bosqichidan ikkinchisiga o‘tayotgan hozirgi sharoitda g‘oyaviy-mafkuraviy munosabatlarni oqilona integratsiyalashtirish, turli davlatlar, millatlar, xalqlar manfaatlarini umumiy maqsad doirasida muvofiqlashtirish ichki ziddiyatli jarayon hisoblanadi.. Masalan, sovet mustabid tizimi davrida reaksion, ijtimoiy taraqqiyotga halaqit qiladi deb talqin etilgan narsalar mustaqillik yillarida boshqacha sifat bilan baholanmoqda, shuningdek, mustaqillikdan keyin ijtimoiy-siyosiy hayotimizga endi kirib kelayotgan barcha hodini ham ijobiy deb atash qiyin. YA’ni, hozir bir ijtimoiy-siyosiy voqea yoki hodisadan turli xil xulosa chiqarish mumkin. Bu xulosalarning yagona mezoni global miqyosdagi umuminsoniyat sivilizatsiyadagi istiqbollaridir. Zero, hozirgi davrda ijtimoiy-siyosiy munosabatlarning integratsiyasi va universallashuv darajasi milliy manfaatlarni shartli hamda nisbiy qilib qo‘ymoqda.

SHu o‘rinda ta’kidlash kerakki, aloqa kommunikatsiyalari sohasidagi global tuzumlarda ommaviy axborotning transmilliy vositalarida sodir bo‘lgan o‘zgarishlar siyosiy va g‘oyaviy-mafkuraviy munosabatlar globallashuvini tezlashtiradigan muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Prezidentimiz ta’biri bilan aytganda, «Bugungi kunda zamonaviy axborot maydonidagi harakatlar shu qadartig‘iz, shu qadar tezkorki, ha bu voqea bizdan juda olisda yuz beribdi, uning bizga aloqasi yo‘q, deb beparvo qarab bo‘lmaydi”²⁴.

Darhaqiqat, axborotlar dunyosi kengayib, globallashib borayotgan bir davrda bunday holatlar ajablanarli emas.

Hozirgi kunda u yoki bu davlatning mafkuraviy muammosi jahon muammosiga aylanib bormoqda. Ta’kidlash lozimki, muayyan mamlakatda mafkuraviy muammolarni, jumladan: diniy ekstremizm, millatchilik, shovinizm, ma’naviy qashshoqlik, axloqsizlik, ommaviy qirg‘inlar, fojealarning oldini olish – global g‘oyaviy-mafkuraviy muammolarni hal etishning kafolati hisoblanadi. Zero, har qanday milliy muammo global muammoning elementi, tarkibiy qismidir.

O‘zbekiston hukumati milliy muammolarni jahon muammolari kontekstida hal etish mumkinligini anglab etdi va shu yo‘ldan bormoqda. Bu esa, xalqaro hamjamiyat tomonidan ma’qullanmoqda. Mamlakatmiz yirik industrial davlatlar bilan birga, endi rivojlanib kelayotgan mamlakatlar bilan ham bir xil darajada hamkorlikni yo‘lga qo‘ygan. Xalqaro tashkilotlar, BMT, NATO, boshqa hamkorlik uyushmalari faoliyatida ishtirok etish orqali, O‘zbekiston bir tomondan, o‘zining mafkuraviy muammolarini hal etayotgan bo‘lsa, boshqa jihatdan, xalqaro hamjamiyat muammolarini bartaraf etishga o‘zining munosib hissasini qo‘shmoqda.

Hozirgi kunda olib borilayotgan mafkuraviy jarayonlar milliy mentalitetimizga ham o‘z ta’sirini o‘tkazmoqda. Dunyodagi barcha davlatlar, siyosiy, diniy, mafkuraviy tashkilotlar O‘zbekistonga o‘ziga xos tarzda ta’sir ko‘rsatish yo‘lidan bormoqdalar. Ayrim siyosiy kuchlar, diniy mafkuraviy birlashmalar O‘zbekiston aholisining siyosiy ongi, diniy e’tiqodi, ijtimoiy ruhiyatiga, ma’naviy-madaniy saviyasiga ta’sir o‘tkazish orqali o‘z manfaat-maqsadlariga erishishga harakat qilmoqdalar. O‘zbekistonni o‘z siyosiy ta’siriga o‘tkazish, sobiq SSSRni tiklash, postsovet siyosati, islom dunyosini birlashtirish kabi «g‘oya»lar bunday harakatning asosini tashkil etadi.

Mamlakatimizda mustaqillik yillarida bunday salbiy holatlarga qarshi himoya vositalari ishlab chiqilgan. Bu himoya vositalari tizimida milliy istiqlol g‘oyasi alohida o‘ringa va ahamiyatga egadir. Zero, ijtimoiy rivojlanishning hozirgi bosqichida mafkuraviy kurashlar tobora kuchayib bormoqda, geopolitik maqsadlar mafkuraviy siyosat bilan ko‘proq qo‘shilib ketmoqda. Bir tomondan, umuminsoniy qadriyatlar hisoblangan demokratiya, o‘zaro hurmat, ijtimoiy-siyosiy hamkorlik kuchayib bormoqda. Biroq, boshqa tomondan, g‘arazli maqsadlarga erishish harakati, zo‘ravonlik, harbiy kuch ishlatish, mafkuraviy vositalardan foydalanish ham kuchayib bormoqda.

SHunday sharoitda O‘zbekistonning jahon hamjamiyatiga kirib borishi, uning tarkibiy qismi va sub’ektiga aylanishi o‘ta muhimdir. Darahaqiqat, shu o‘rinda qayd etish lozimki, O‘zbekiston o‘zining iqtisodiy, siyosiy nufuzi, imkoniyatlari nuqtai nazardan jahon hamjamiyatida munosib o‘rin egallashga haqlidir. Ma’lumki, O‘zbekiston har doim SHarq va G‘arbga birlashtirib turgan muhim bo‘g‘in hisoblangan. Uning maydoni 447, 4 ming kv. km. bo‘lib, uning g‘arbida Qoraqalpog‘iston Respublikasi, 12 viloyat, 165 qishloq (ovullar) mavjud. Mamlakatimizda hozir 136 millat, elatlar vakillari bo‘lgan 26 millionga yaqin kishi yashaydi. Aholining 60 foiziga yaqinini bolalar, o‘smirlar va 25 yoshga etmagan yigit-qizlar tashkil etadi. Mamlakatimiz qadimdan boy tabiiy resurslarga, hosildor erlar, kuchli iqtisodiy, ilmiy va ma’naviy salohiyatga ega bo‘lgan mamlakatdir.

Mamlakatmizning ichki siyosatida inson, uning xaq-huquqlari, manfaatlarini himoya qilish, fuqarolar uchun munosib turmush sharoiti yaratib berish, ozchilikning ko‘pchilik irodasiga bo‘ysunishi, shu bilan birga, ozchilik fikrining ham ko‘pchilik tomonidan hurmat qilinishi kabi demokratik tamoyillar alohida o‘rin egallaydi. Mamlakatimizning tashqi siyosatida barcha davlatlar bilan teng huquqlilik va o‘zaro manfaatdorlik asosida hamkorlik qilish, ularning ichki ishlariga aralashmaslik, umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik, tinchlik va xavfsizlikni asrab-avaylash, xalqaro huquq me’yorlarning ustuvorligi kabi tamoyillarga amal qiladi¹.

O‘zbekistonning tashqi siyosati uning siyosiy nufuzini ortishiga olib kelmoqda. SHuningdek, mamlakatimiz tashqi siyosatining o‘ziga xos g‘oyaviy-mafkuraviy asoslari ishlab chiqildi. Xususan, bu narsa mamlakat Konstitutsiyasining 17-moddasida o‘z aksini topgan. Unda qayd etilishicha, O‘zbekiston Respublikasi xalqaro munosabatlarning to‘la huquqli sub’ektidir. Uning tashqi siyosati davlatlarning suveren tengligi, kuch ishlatmaslik yoki kuch bilan tahdid qilmaslik, chegaralarning daxlsizligi, nizolarni tinch yo‘l bilan hal etish, boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik qoidalariga va xalqaro huquqning umume’tirof etilgan boshqa qoidalari va normalariga asoslanadi.

Bularning barisi mamlakatimizning jahon hamjamiyatiga ishonchli sherik sifatida kirib borishiga imkon yaratmoqda. O‘zbekistoning jahon xalqaro tinchligi va xavfsizligiga mos bo‘lib tushgan tinchliksevar tashqi siyosati uning jahonda mustaqil davlat sifatida tan olinishini ta’minladi. Bugun mamlakatimiz mustaqilligini dunyodagi 165 nufuzli davlat tan oldi, ularning 120 tasi bilan diplomatik, siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy va madaniy aloqalar o‘rnatildi. Toshkentda 40 ta mamlakatning elchixonasi ochildi, 19 davlatning elchisi O‘zbekistonda o‘rindoshlik yo‘li bilan ishlab turibdi, 88 ta xorijiy vakolatxona, 24 ta hukumatlararo va 13 ta hukumatga qarashli bo‘lmagan tashkilotlar faoliyat ko‘rsatmoqda. Ularning soni tobora ortib bormoqda. Buni ham O‘zbekistonni jahon hamjamiyati tomonidan e’tirof etilishining globallashuvi tarzida olib qarashga asos bo‘ladi.

Xo‘sh, bunday hamkorlik qanday natijalar bermoqda? Eng avvalo, O‘zbekistonning boshqa xorij davlatlari bilan o‘zaro aloqalari yaxshilanishi, ular o‘rtasida g‘oyaviy-mafkuraviy integratsiya kuchayishiga olib kelmoqda. Bunday integratsiya tufayli davlatlarning bir-biri to‘g‘risidagi tasavvurlari ortib, bilimlari kuchaymoqda. Lokal va global muammolarni hal etishda imkoniyatlar kengaymoqda. Bu imkoniyatlar, ayniqsa ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, kommunikatsiya hamda texnik-texnologik soha integratsiyasiga olib kelmoqda.

Qayd etish lozimki, g‘oyaviy-mafkuraviy integratsiyaning kuchayishi O‘zbekiston fuqarolarida sovet mustabid tizimi davrida shakllangan komform dunyoqarashni singdirishda, iqtisodiy va mafkuraviy-ma’naviy boqimandalik kayfiyatini bekor etishda muhim rol o‘ynamoqda. Bunday integratsiya, ayniqsa mustaqillikgacha biz uchun begona bo‘lgan demokratik jamiyatda yashash ko‘nikmasini hosil qilishda yordam bermoqda.

Xullas, har bir davlat va jamiyat o‘ziga xos rivojlanish modellariga ega bo‘lib, ular bir-biridan shakli, mazmuni jihatdan farq qilsa ham, umumiy rivojlanish qonuniyatlarini istisno qilmaydiadi. YA’ni, bir tomondan, bunday umumiylik, insoniyatning ezgu maqsadlari doirasida uyushish, jipslashish manfaatlarini ifodalaydi. Ikkinchi tomondan, milliy taraqqiyotdagi o‘ziga xoslik muayyan davlatning siyosiy tuzimi, iqtisodiy hayoti, madaniy turmushi, g‘oyaviy-mafkuraviy muhiti ta’sirida shakllanadi.«Sodda qilib aytganda, - degan edi Islom Karimov, - muayyan davlat va jamiyat taraqqiyotining har bir bosqichi hayotning o‘zi o‘rtaga qo‘yayotgan shart va talablarning hisobga olinishini taqazo etadi.

Mafkuraviy globallashuvning o‘ziga xos salbiy jihatlari insonni, ayniqsa yoshlarni ma’naviy-ruhiy, mafkuraviy jihatdan tubanlikka boshlovchi g‘oyalarni turli vositalar orqali targ‘ib etishning kommunikatsiyalari, texnologiyalari universallashuvi va globallashuvini ham ifodalaydi. SHuningdek, demokratiyani su’istemol qilish oqibatida axloqsizlik, tubanlik, yovuzlikni targ‘ib etadigan san’at «asarlari» ham tobora ko‘payib borayotganligini esdan chiqarmaslik kerak.

SHunday sharoitda fuqarolar, ayniqsa yoshlarni ana shunday tajovuzkor g‘oyalardan muhofaza qilish juda muhim ahamiyat kasb etadi. g‘oyaviy-mafkuraviy globallashuv tufayli sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan salbiy holatlardan ozod bo‘lish, axborot espansiyasidan qutilish bir davlat yoki bir millat vazifasi emas. Uni o‘zaro hamkorlik va hamjihatlikdagina hal etish mumkin.

Mafkuraviy globallashuv saviyasi past audio va videotasmalar, axloqsizlik, tubanlik va yovuzlikni targ‘ib qiladigan «san’at asarlari»ning ham keng tarqalishiga sabab bo‘lmoqda.G‘oyaviy-mafkuraviy tazyiq va tajovvuzlarning oldini olish uchun esa har bir millat, davlat o‘zining g‘oyaviy-mafkuraviy daxlsizligini ta’sinlaydigan chora-tadbirlarni ko‘rishi zarur bo‘lib qolmoqda. Ana shunday tadbirlar izchil amalga oshirilganda Mafkuraviy jarayonlarning globallashuvi g‘oyaviy qarashlardagi muayyan farqlardan qat’iy nazar, umuminsoniy qadriyatlar, tinchlik g‘oyalariga sodiqlikning kamol topishiga sharoit yaratadi, umuminsoniy sivilizatsiya taraqqiyotining muhim omiliga aylanadi.

Bugun bashariyat taqdirida inson va jamiyatni ozod etishning yangi bosqichi, yalpi yangilanishlar jarayoni amal qila boshlaganligini guvohi bo‘lish mumkin. SHu nuqtai nazardan qaraganda er yuzining turli mintaqalarida milliy-ozodlik va mustaqillik uchun kurash kengayib borayotganligini tarixiy zaruriyat sifatida, ob’ektiv holat deb qarash mumkin. Mazlum xalqlarning erk uchun kurashi asrimizning o‘ziga xos g‘oyasiga aylandi. O‘zga davlatlarga tobe bo‘lib kelgan ko‘plab mamlakatlar birin-ketin mustaqillikka erisha boshladi. Prizident I.Karimov ta’kidlaganidek, «Mustamlakachilik siyosati ijtimoiy hodisa sifatida xalqaro maydonda halokatga mahkum etilgani tobora ayon bo‘la bordi»²⁵. Bu jarayon esa shubhasiz XX asrning eng asosiy, eng muhim ijtimoiy-siyosiy tamoyili sifatida ajralib turdi.

O‘tmish tarixga nazar solsak, mavjud chegaralarni o‘zgartirish, muayyan hududlarni bosib olish uchun son-sanoqsiz urushlar bo‘lganligini va bu urushlar jarayonida qurol-yarog‘lar ham muntazam takomillashib borganligini guvohi bo‘lamiz. Mazkur urushlar XX asrgacha asosan ko‘proq bir davlat ichida, ikki davlat o‘rtasida yoki nari borganda bir mintaqa doirasida bo‘lishi mumkin edi. To‘g‘ri, aytaylik Aleksandr Makedonskiy, CHingizxonning ulkan davlat barpo etish yoki o‘rta sarlardan boshlab evropalik istilochilarning boshqa qit’alarni zabt etish uchun olib borgan urushlari ko‘lami jihatidan bir-biridan ajralib turadi. Ammo bunday holatlar istisno hodisalar sifatida baholanmog‘i kerakka o‘xshaydi. XX asrda ro‘y bergan ikkita jahon urushida o‘nlab davlatlar, bir necha qit’a mamlakatlari ishtirok etganligini eslasak, bunday xulosa muayyan darajada o‘rinli ekanligiga ishonch hosil qilish mumkin.

Xullas, urush qurollari takomillashib boraveradi. Bugungi kunda insoniyat qo‘lida mavjud bo‘lgan qurol-yarog‘lar butun Er sayyorasini yakson qilishga etadi. Hozirgi zamondagi eng katta xavf-insonlarning qalbi va ongini egallash uchun uzluksiz davom etayotgan mafkuraviy kurashdir.

Prezidentimiz ta’kidlab o‘tganidek, endilikda yadro maydonlarida emas, mafkura maydonlarida bo‘layotgan kurashlar ko‘p narsani hal qiladi²⁶.

Hozirgi davrda g‘oyaviy-mafkuraviy jarayonlar er yuzini, barcha mintaqa va mamlakatlarni qamrab olmoqda. Bugun bu jarayonlardan biror kishi chetda qolmayapti. Siyosatshunos olimlarimizning ilmiy xulosalari shuni ko‘rsatmoqdaki, hozirgi davrda mafkuraviy jarayonlar quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi:

Birinchi. Integratsiyalashish bo‘lib, bunda demokratiyalashish va milliy chegara doirasida qolib ketmaslik muhim hisoblanadi.

Ikkinchi. Globallashish xususiyati. U insonparvarlashish va jamiyat hayotining hamma sohalariga ta’sir ko‘rsatishda ifodalanadi.

Uchinchi. Differetsiyalashish xususiyati. U siyosiylashish va inson umrining barcha bosqichlariga umumiy ta’sir ko‘rsatishda ko‘zga tashlanadi.

Mafkuraviy jarayonlarni globallashtiruvchi va universallashtiruvchi omillar:

1. 
   Iqtisodiy munosabat va aloqalarning kuchayishi
   
2. 
   ijtimoiy-siyosiy munosabatlarning kengayishi
   
3. 
   Axborot va aloqa kommunikatsiyalarining taraqqiyoti
   
4. 
   Ma’naviy munosabatlar va madaniy aloqalar ko‘lamining ortishi
   
5. 
   fundamental ilmiy kashfiyotlar va fan yutuqlarining ko‘payishi
   
6. 
   Texnik va texnologik yutuqlarning o‘sishi.
   

Bugungi dunyoda misilsiz ilmiy kashfiyotlar, ulkan texnikaviy imkoniyatlar, universal texnologiyalar, axborot tarqatishning globallashuvi, ya’ni ularning butun kurash zaminini qamrab olish jarayoni shiddat bilan bormoqda. Bu jarayonlar jahon taraqqiyotining muhim xususiyati ekanini e’tirof etgan holda, ularning kuchli mafkuraviy ta’sir vositasi ekaninni ham unutmasligimiz darkor.

Bugungi dunyodagi g‘oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning yo‘nalishlari quyidagilarga bo‘linadi:

Progressiv

a) tinchlik, barqarorlik va taraqqiyot;

b) millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglik

v) inson erkinligi va shaxs kamoloti

g) umuminsoniy qadriyatlar ustuvorligi

Reaksion

a) urush, qurollanish, terrorizm va ekstremizm

b) irqchilik, millatchilik, diniy aqidaparastlik

v) totalitarizm, mustabidlik g‘oyasi asosidagi faoliyatlar

g) egoizm, mahalliychilik, tor manfaatlar ustuvorligi
Muayyan g‘oyani ilgari suruvchi, targ‘ibot va tashviqotning turli usul, vositalari orqali odamlar ongi, ruhiyatiga ta’sir etuvchi kishilar uyushmasi, tashkilot yoki muassasalari asosida tashkil etilgan mafkuraviy markazlar favoliyati g‘oyaviy-mafkuraviy ziddiyatlar jarayonida yanada keskinlashadi. O‘zining xarakteri, maqsadiga qarab ma’lum partiya, guruh, kishilar uyushmasi yoki davlat mafkuraviy markaz yadrosini tashkil etishi mumkin. Ularning o‘z harakat dasturi, mafkurani targ‘ib qilish vositalari, usullariga ega bo‘lib, unda muayyan g‘oyaga ishontirish, uyushtirish, safarbar etish, ma’naviy-ruhiy rag‘tbatlantirish, g‘oyaviy tarbiyalash, mafkuraviy immunitetni saqlash kabilar muhim o‘rin tutadi. SHuningdek ular o‘z faoliyatlarini yashirin va oshkora yo‘l bilan amalga oshiradilar.

Jahon tajribasidan shu narsa ma’lumki, ayrim mafkura markazlari, masalan, fashizm o‘z maqsadlarini oshkora e’lon qilib, zo‘ravonlik yo‘li bilan singdirgan. Mafkurani yashrin yo‘l bilan targ‘ib qilishda vayron qiluvchi g‘oya o‘zining soxta jozibasi, aldov va makr bilan omma ongini zaharlab, jamiyatda hukmron mavqeni egallab olishiga alohida e’tibor berilgan. Bu jarayonning eng muhim xusmusiyatlaridan biri – turli mamlakatlarni mafkuraviy zabt etish g‘oyat katta iqtisodiy manfaatlar bilan chirmashib ketganidir.

Agar tarix sahifalariga ko‘z tashlaydigan bo‘lsak, kuchli davlatlar zaif mamlakatlarni ochiqdan-ochiq bosib olib, ularga o‘z hukmini o‘tkazgan bo‘lsa, XX asr oxiriga kelib, bunday siyosat yangi bir shakl kasb etdi. Hozirgi vaqtda qudratli davlatlar va muayyan siyosiy markazlar o‘z maqsadlariga erishish uchun avvalo zabt etmoqchim, o‘z ta’sir doirasiga olmoqchi bo‘lgan mamlakatlarning aholisi ongini o‘ziga qaram qilishga intilish kuchaymoqda.

Bugun dunyo taraqqiyoti shu darajaga etdiki, endi mafkuraviy kurash, ma’naviy salohiyat etakchi o‘ringa chiqdi. Endi qurol-yaroqlar emas, balki «fikrga qarshi faqat fikr, g‘oyaga qarshi faqat g‘oya» bilan kurashib olg‘a borish mumkin. Kimning mafkurasi, milliy g‘oyasi kuchli bo‘lsa, o‘sha engib chiqadi.

Mafkuraviy kurash bir jamiyat, mamlakat ichida ham, xalqaro va davlatlararo miqyosda ham davom etmoqda.

Jamiyat hayotida mafkuraviy omillarning sezilarli ta’siri mavjudligini bir qarashdayoq sezish mumkin.

G‘arazli geosiyosiy maqsadlarga erishish yo‘lidagi mafkuraviy ta’sir o‘tkazishda eng avvalo bo‘lib tashla va hukmronlik qil degan qadimiy tamoyilga amal qilishga urinishni ta’kidlash zarur.

Bu tamoyilni ro‘yobga chiqarishning birinchi yo‘li mamlakat ichida ijtimoiy parokandalikni keltirib chiqarishdir. Va u jamiyat hayotining ijtimoiy, iqtisodiy siyosiy va ma’naviy sohalarida o‘ziga xos ko‘rinishda namoyon bo‘lmoqda. Masalan, mamlakatimizga nisbatan bu usul o‘tish davridagi ijtimoiy–iqtisodiy qiyinchiliklarni bo‘rttirib ko‘rsatish orqali aholining mavjud holatdan noroziligini uyg‘otish, o‘z nog‘oralariga o‘ynaydigan muxolifatchi kuchlarni yuzaga keltirish yo‘li bilan siyosiy beqarorlikni keltirib chiqarishga bo‘lgan xarakatlarda namoyon bo‘ladi. Bu yo‘lda diniy omildan foydalanishga urinishlar ham kuzatilayotir. Ana shu holat ham «maqsad vositani oqlaydi» degan aqida g‘arazli geostrategik manfaatlarni ro‘yobga chiqarishning asosiy qoidasiga aylanayotganligini ko‘rsatadi.

«Bo‘lib tashla va hukmronlik qil» tamoyilini amalga oshirishning ikkinchi yo‘li mintaqa davlatlari o‘rtasida turli ziddiyatlarni yuzaga keltirishdir. Bu yo‘lning eng keng tarqalgan usuli go‘yoki mintaqada gegemonlikka talabgor bo‘lgan davlat borligini asoslash, ta’bir joiz bo‘lsa, shunday davlat obrazini yaratishdir. Bunday obrazlarning yaratilishi er yuzining turli nuqtalarida nizoli, kam deganda davlatlararo munosabatlarda tanglikni yuzaga keltirganligi to‘g‘risidagi misollarni istagancha topish mumkin. Bunday «obrazlar» yaratilishi natijasida mamlakatlarning moddiy-ma’naviy, ma’naviy-intellektual salohiyati jamiyat taraqqiyotini ta’minlash o‘rniga ana shu «obraz» ta’sirining oldini olishga yo‘naltirilmoqda. Natijada ikkinchi asosiy maqsadga - muayyan davlatni zaiflashtirish orqali o‘z «ittifoqchisiga» aylantirishga erishilmoqda.

Teng huquqli va o‘zaro foydali hamkorlik tamoyiliga amal qilish - geostrategik manfaatlarni ro‘yobga chiqarish va davlatlararo aloqalarni mustahkamlashning eng oqilona va to‘g‘ri yo‘lidir. O‘zbekiston o‘z mustaqilligining eng birinchi kunlaridayoq ana shu tamoyilga aml qilib kelmoqda. Negaki, bu tamoyil geostrategik manfaatlardagi uyg‘unlikka erishish va jahon miqyosida taraqqiyotni ta’minlash omilidir.

Mafkuraviy poligon – odamlar va xalqlarning qalbi va ongini egallashga qaratilgan turli g‘oyalarni sinov maydoni. Odatda poligon deganda qurol aslaha vatexnikani sinash, qo‘shinlarni harbiy tayyorgarlikdan o‘tkazish yoki harbiy sohada tadqiqotlar olib borish uchun mo‘ljallangan maxsus maydon tushguniladi.

Prezidentimiz ta’kidlaganidek, hozirgi davr g‘oyaviy qarama qarshiliklar murakkab tus olgan, mafkura poligonlariyadro poligonlaridan ham xavfliroq bo‘lib borayotgan davrdir.

Bugungi kunda mafkura poligonlarida muayyan guruhlar va davlatlar o‘zlarining g‘arazli manfaatlarini ifoda etayotgan turli jajovvuzkor g‘oyalarni sinovdan o‘tkazmoqdalar. Ularning ortidakishilarni, eng avvalo ma’naviy mafkuraviy jihatdan tobe qilish, pirovard natijada esa butkul qaram qilib olish maqsadi yotadi.

YAdro poligonlarini qaerda joylashganini, uning quvvatini, qanday maqsadga yo‘nalganligini muayyan darajada aniq bilish mumkin. Ammo, yovuz, yot mafkuraviy maqsadlarni qaerdan va qanday yo‘llar bilan va qaysi insonlar qalbini egallab olayotganligini osonlikcha bilib bo‘lmaydi.

Mafkuraviy profilaktika – ijtimoiy istitutlar tomonidan amalga oshirilayotgan turli shakllardagi g‘oyaviy – tarbiyaviy, ma’naviy-mafkuraviy ishlar majmui bo‘lib, u butun g‘oyaviy tarbiya tizimini qamrab oladi. Mafkuraviy profilaktika bo‘shliqni tugatish, mafkuraviy parokandalikni oldini olish yoki biror – bir hudud, qatlam, guruhni yot va zararli g‘oyalar ta’siridan xalos qilish mafsadida amalga oshiriladi. Bunda g‘oyaviy ta’sirning turli xil usul va yo‘llaridan foydalaniladi, turli vositalar qo‘llaniladi. Mafkuraviy profilaktika tezkor va qisqa sur’atlarda yoki asta sekin, bosqichma bosqich amalga oshirilishi mumkin. Birinchi holatda zudlik bilan chora tadbirlar qo‘llash lozim bo‘lsa, ikkinchi holatda doimiy va sobit qadamlik bilan ish olib borish ko‘proq natija beradi. Mafkuraviy immunitet tizimini shakllantirishda ham mafkuraviy profilaktikaning o‘rni katta. Zero, u mohiyatan yot g‘oyalarning kirib kelishining oldini lish va ularni yo‘qotishga qaratilgan chora tadbirlarga tayanadi. Ta’lim tarbiya va targ‘ibot tashviqot tizimi mafkuraviy profilaktikani amalga oshirishga yordam beradi. Sog‘lom mafkurani xalq qalbi va ongiga singdirishga xizmat qiladigan ijtimoiy tuzilmalar, oila, maktab, mahalla, davlat va jamoat tashkilotlari ham unda o‘z o‘rniga ega. SHuningdek, Vatan, xalq manfaatlarini, do‘stlik va birodarlikni, o‘zaro hurmat va bag‘rikenglikni targ‘ib tashviq etuvchi ma’naviy ma’rifiy tadbirlar mafkuraviy profilaktikani amalga oshirish shakllaridir.

Mafkuraviy immunitet

Prezidentimiz Islom Karimovning “Fidokor” gazetasi muxbiri savolariga javoblarida ilk marta “Mafkuraviy immunitet” tushunchasini qo‘llaydilar. Ma’lumki, har qanday kasallikning oldini olish uchun, avvalo kishi orgaizmida unga qarshi immunitet hosil qilinadi. Biz hg‘am farzandlarimiz yuragida Ona Vatanga, boy tariximizga, ota bobolarimizning muqaddas diniga sog‘lom mungosabatni qaror toptirishimiz, ta’bir joiz bo‘lsa, ularning mafkuraviy immunitetini kuchaytirishimiz zarur. Toki ular milliy ildizlari baquvvat, dunyoni chuqur anglaydigan, zamoln taraqqiyoti bilan barobar qadam tashlaydigan insonlar bo‘lib etishsinlar. degan fikrni ilgai suradi yurtdoshimiz²⁷.

Mafkuraviy immunitet- shaxs ijtimoiy guruщ, millat, jamiyatni turli zararli g‘oyaviy ta’sirlardan himoya qilishga xizmat qiladigan g‘oyaviy-nazariy qarashlar va qadriyatlar tizimi.

Immunitet (lot. –ozod bыlish, qutulish) tibbiy tushuncha bo‘lib, organizmni doimiy ichki muayyanligini saqlashi, o‘zini turli ta’sirlardan, tashqi infeksiyalar kirib kelishidan himoya qilishga qodir bo‘lgan reaksiyalar majmui tushuniladi. Sodda qilib aytganda immunitet-kishi organizmininng turli kasalliklardan himoya qila olish qobiliyatidir. YUqoridagilardan farqli o‘laroq, insonning umumiy immunitet tizimi tug‘ma bo‘lsa, mafkuraviy immunitetni shakllantirib borish zarur. U har bir avlod uchun o‘ziga xos xususiyatga ega. Immunitet tizimi shakllangandagina jamiyatda mafkuraviy daxlsizlikni ta’minlash mumkin. Mafkuraviy immunitet tizimining asosiy va birinchi elementi – bu bilim. Ammo, bilimlarning turi ko‘p. Buyuk davlatchilik shovinizmi yoki agressiv millatchilik mafakurasi tarafdorlari ham muayyan “bilim”larga tayanadilar, albatta. SHunday ekan, mafkuraviy immunitet tizimidagi bilimlar ob’ektiv bo‘lishi, voqelikni to‘g‘ri va to‘liq aks ettirishi, inson ma’naviyatini boyitishi va jamiyat taraqqiyotiga xizmat qilishi lozim. Ular o‘z mohiyat e’tiboriga ko‘ra, Vatan va millat manfaatlari bilan uzviy bog‘liq bo‘lmog‘i kerak. Mafkuraviy immunitetning ikkinchi asosiy elementi ilg‘or bilimlar zamirida shakllanadigan baholar, qadriyatlar tizimidir. Zeror, bilimlar qanchalik ob’ektiv va chuqur bo‘lsa, uning zamirida yuzaga kelgan qadriyatlar ham shunchalik mustahkam bo‘ladi. Qadriyatlar tizimi mafkuraviy immunitetning imkoniyatlarini belgilab beradi va zararli g‘oyalar yo‘lida mustahkam qalqon bo‘lib xizmat qiladi. Ammo, bilimlar va qadriyatlar tizimi mavjudligining o‘zi mafkuraviy immunitetning iohiyatini to‘liq ifoda eta olmaydi. Zero, bu ikki element mafkuraviy immunitetning uchinchi muhim elementi, ya’ni ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy-ma’rifiy sohalardagi maqsadlar tizimi bo‘lmas ekan, inson , millat yoki jamiyat goh oshkora, goh pinhona mafkuraviy tazyiqlarga duchor bo‘laveradi.

Xalqimizni turli g‘oyaviy va mafkuraviy tahdidlardan asrash, jamiyatda mafkuraviy immuniet hosil qilish uchun uni, avvalo, taraqqiyot qonunlarini chuqur aks ettiradigan sog‘lom, insonparvar g‘oya va mafkura bilan qurollantirish kerak. O‘zligimizni , odob – axloqimizni, merosimiz, qadriyatlarimiz va milliy ruhimizni zararli g‘oyalar va mafkuralar ta’siridan avaylab-asrash, ularga qarshi fuqarolarimiz va yoshlarimiz qalbida mafkuraviy immunitetni akllantirish orqaligina milatni asrash mumkin.

Mafkuraviy tarbiya - inson, ijtimoiy guruh, millat, jamiyat dunyoqarashini shakllantirishga, ularni muayyan maqsadlarni ifoda etadigan g‘oyaviy bilimlarbilan qurollantirishga yo‘naltirilgan jarayon.

Mafkuraviy ta’sir – mafkuraviy jarayonning eng muhim sturkturaviy komponentlaridanbiridir. Mafkuraviy ta’sir ikki asosiy – to‘g‘ri, bevosita va o‘zaro aloqadorlikka asoslangan bilvosita shakllar yordamida amalga oshiriladi. Mafkuraviy ta’sir samaradorligi mafkuraviy ta’sir ob’ekti va sub’ektigabog‘liq bo‘ladi. CHunonchi, mafkuraviyta’sir samaradorligi mafkuraviy ta’sir o‘tkazilishi lozim bo‘lgan kishiarning (ob’ekt) ma’lumotdarajasi, madaniy saviyasigabog‘liqbo‘lsa, o‘z navbatida mafkuraviy ta’sir o‘tkazayotgan idoralar,tarbiyaviy muasssalar, targ‘ibot va tashviqotchilar (sub’ekt) amalga oshirayotgan mafkuraviy tadbirlar mazmuni va shakliga, mafkura xodimlarining professional mahoratiga bog‘liq bo‘ladi. Mafkuraviy ta’sir o‘tkazilishi lozim bo‘lgan kishilarning ma’lumot darajasi, madaniy, axloqiy, huquqiy, siyosiy saviyasi qanchabaland bo‘lsa, mafkuraviy ta’sir samaradorligi shunchayuqori bo‘ladi. O‘z navbatida mafkuraviy ta’sir samaradorligi uning ob’ekti bilan sub’ekti orasidagi o‘zaro aloqadorlik mexanizmining mustahkamligigabog‘liq.

Mafkuraviy markazlar - muayyan g‘oyani ilgari suruvchi, targ‘ibot va tashviqontinng turli usul, vositalariorqali odamlar ongi, ruhiyatiga ta’sir etuvchi kshilar uyushmasi, tashkilot yoki muassasalardir.

Mafkuraviy bo‘shliq – jamiyat, davlat vamehnat jamoalarida vujudga kelgan vaziyat, ijtimoiy muhit tarbiyaviy mafkuraviy ishlarning zaiflashib qolishi. Bunday sharoitda fuqarolar ongi va faoliyatida turli mish mishlar, safsatalar ustuvorlik qila boshlaydi. Kishilar hatti harakatini bo‘shanglik, loqaydlik, befarqlik egallab oladi.ruhiyatida hech narsaga aralashmaslik ustun keladi.

Adabiyotlar:

1. 
   Karimov I. A. Asarlari to‘plami 1- 23 jild. T.: O‘zbekiston, 2015
   
2. 
   Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushunchalar va tamoyillar T.:YAngi asr avlodi, 2001.
   
3. 
   Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushunchalar, tamoyillar va atamalar (qisqacha izohli tajribaviy lug‘at).. T.:YAngi asr avlodi, 2002.
   
4. 
   Mustaqillik mafkurasi va O‘zbekistonda demokratik jamiyat qurishning iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy negizlari. –T. : Universitet, 2001.
   
5. 
   Ochildiev A. Globallashuv va mafkuraviy jarayonlar. T.: Muharrir, 2009.
   
6. 
   Milliy istiqlol g‘oyasi. –T.: Akademiya, 2005.
   

8 mavzu: Jamiyat barqarorligini ta’minlashning ijtimoiy-g‘oyaviy asoslari

REJA:

1. Jamiyat barqarorligini ta’minlash omillari.

2. "O‘zbekiston - yagona vatan" g‘oyasi barqarorlikni ta’minlashning nazariy asosi.

3. Til madaniy muloqot va barqarorlikning muhim vositasi.

4. Dunyo mamlakatalaridagi beqarorlik sabablari.

Tayanch tushunchalar.

Barqarorlik, beqarorlik, turg‘unlik, millatlararo totuvlik, milliy siyosat, ijtimoiy hamkorlik, diniy bag‘rikenglik, milliy madaniy markazlar.

Barqarorlik- (ijtimoiy)- jamiyatdagi tinch-totuvlik va uni mustahkamlash uchun shart-sharoitning mavjudligi; ijtimoiy qatlamlar, kuchlar va siyosiy partiyalar o‘rtasidagi hamjihatlik vaziyati; davlat, jamoat tashkilotlari, fuqarolar o‘rtasidagi ijtimoiy kelishuv holatining muttasil davom etishi va b. G‘arb olimlari Barqarorlik beqarorlikning arafasi yoki muayyan beqarorlikdan keyingi holati, jamiyatning yangi beqarorlik oldidan tin olish davri, degan fikrni ilgari surganlar. Bundan farqli tarzda T.Parsons «ijtimoiy tizimning barqarorlik qoidalari»ni ishlab chiqishga harakat qilgan. Uning fikricha, har qanday barqaror jamiyatning ijtimoiy tuzilishini tashkil etadigan elementlar faoliyati o‘zaro uyg‘un bo‘lishi shart. Ana shu uyg‘unlik doimiy barqarorlik omilidir. Bunda davlatning vazifasi jamiyatning eng kichik bo‘g‘inlari, jamoalar, tashkilotlar, idoralar orasidagi mutanosiblikni saqlash va mustahkamlashdan iborat. Agar davlat buning uddasidan chiqa olsa, u jamiyatni barqaror rivojlanishini ta’minlaydigan boshqaruvchi (regulyator) vazifasini ado etadi. Bu esa, o‘z navbatida, davlatning muayyan islohotlarni amalga oshirishi uchun imkoniyat yaratadi. T.Parsonsning bu qarashlari ko‘pgina G‘arb mamlakatlari mutaxassislari tomonidan e’tirof qilingan. O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan keyin ijtimoiy barqarorlikka erishish va uni mustahkamlashga katta e’tibor bermoqda. Barqarorlik jamiyat taraqqiyotining, islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirishning asosiy shartidir.

Barqarorlik shartlari :

1. Ma’naviy qadriyatlar va milliy o‘zlikni anglashning tiklanishi;

2. Davlatchilikni shakllantirish va mudofaa qobiliyatini mustahkamlash;

3. Demokratik institutlarni va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirish;

4. Bozor munosabatlarining qaror topishi va mulkdolar sinfining shakllanishi;

5. Kuchli ijtimoiy siyosat va aholi ijtimoiy faolligining ortishi;

6. Jug‘rofiy-strategik imkoniyatlar va tabiiy xom-ashyo resurslari;

7. Inson salohiyati, ijtimoiy va ishlab chiqarish infrastrukturasi;

8. Keng ko‘lamli o‘zgarishlar va hamkorlik kafolatlari;

9. Jahon hamjamiyati bilan hamkorlik.

(I.Karimov. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz. 83-85 b. Hushyorlikka da’vat. 21-23 b)

SHu unutmasligimiz kerakki, jamiyat rivojlanishida yuqorida ta’kidlaganimizdek, g‘ovviy-mafkuraviy hamkorlikning ahamiyati muhimdir. G‘oyaviy-mafkuraviy hamkorlikning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy va huquqiy asoslariga alohida e’tibor berishimiz kerak. Masalan O‘zbekistonning tashqi siyosiy-iqtisodiy aloqalarini yo‘lga qo‘yilishida quyidagi tamoyillar birinchi o‘ringa chiqqanligini ko‘rishimiz mumkin:

1.O‘zaro manfaatlarni har tomonlama hisobga olgan holda;

2.Teng huquqlilik va o‘zaro manfaatdorlik, boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik.

3.Mafkuralar xilma-xilligidan qat’iy nazar hamkorlik uchun ochiqlik, umuminsoniy qadriyatlarga, tinchlik va xavfsizlikni saqlashga sodiqlik.

4.Xalqaro huquq normalarining davlat ichki normalaridan ustunligi.

5. Tashqi aloqalarni ham ikki tomonlama, ham ko‘p tomonlama kelishuvlar asosida rivojlantirish.

Demak, bundan ko‘rinib turibdiki, tashqi siyosatga tinchlik, barqarorlik, hamkorlik g‘oyalari asos qilib olingan. Mamlakatimizning jahon xalqlari tinchligi va xavfsizligiga mos bo‘lib tushgan tinchliksevar tashqi siyosati uning jahonda mustaqil davlat sifatida tezda tan olinishini ta’minladi. Bugun O‘zbekiston 120 dan ortiq davlatlar bilan aynan ana shu g‘oya ostida diplomatik, siyosiy, iqtisodiy. Ilmiy-texnikaviy va madaniy aloqalar olib bormoqda.

O‘zbekiston Respublikasining «Tashqi siyosiy faoliyatning asosiy prinsiplari to‘g‘risida», «CHet el investorlari va xorijiy investorlar faoliyatining kafolatlari to‘g‘risida», «Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida»gi Qonunlari uning xalqaro maydonda faol va keng ko‘lamli hamkorlik qilishi uchun huquqiy kafolat bo‘lib xizmat qilmoqda.

Jamiyatni erkinlashtirish milliy g‘oyani xalqimiz qalbi va ongiga singdirishning muhim shartidir. Milliy g‘oya siyosiy voqelikni uyg‘unlashtirib, turli shaxslar, ijtimoiy guruhlar ehtiyojlarini mutanosiblashtiradi, ularni mavjud imkoniyatlar asosida bir–biri bilan yaqinlashtiradi va shu ma’noda demokratik qadriyatlarning nufuzini oshiradi. Kishilar ongini mahalliychilik, urug‘-aymoqchilik, milliy mahdudlik kabi ijtimoiy illatlar asoratidan poklash, yot g‘oyalarga nisbatan mafkuraviy immunitetni shakllantirish, mafkuraviy kurashda to‘g‘ri yo‘l tanlash va jaholatga qarshi ma’rifat bilan kurashish, milliy g‘oyani xalqimizning qalbi va ongiga teran singdirish bilan bog‘lash hozirgi davrdagi eng muhim vazifalardandir.

Milliy g‘oya kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari borish konsepsiyasiga asoslanadi va shundan kelib chiqib, u siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayotning barcha sohalarini erkinlashtirishda manfaatlar-maqsadlar uyg‘unligini ta’minlovchi omil bo‘lib xizmat qiladi.

Mamlakatimiz XXI asrning dastlabki yillarida o‘z rivojlanishining aniq yo‘nalishlarini belgilab oldi. Ijtimoiy–siyosiy hayotni erkinlashtirish o‘zining ma’no va mohiyatiga ko‘ra, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha o‘zgarishlarning asosiy bo‘g‘ini ekanligi bilan xarakterlanadi. Mustaqillik yillaridagi erkinlashtirish jarayonlari, jamiyatni demokratiyalashtirish natijalari bu yo‘lda erishilgan dastlabki bosqich sifatida baholanmoqda. Ayni chog‘da, iqtisodiy, siyosiy sohani, huquqiy demokratik davlat hamda fuqarolik jamiyati qurilishini yanada erkinlashtirish bilan bog‘liq aniq vazifalar belgilab olindi.

Prezidentimiz Islom Karimovning Ikkinchi chaqiriq O‘zbekiston Respublikasi Oliy majlisining to‘qqizinchi sessiyasida «O‘zbekistonda demokratik o‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo‘nalishlari» nomli ma’ruzasida Vatan taraqqiyoti, yurt tinchligi, xalq farovonligiga erishishdek ezgu niyatlarimizni ro‘yobga chiqarish maqsadida belgilab olingan strategik yo‘limiz va siyosatimizning ustuvor yo‘nalishi va tamoyillari aniq-ravon ifodalab berildi.

Istiqlolimizning ilk kunlaridanoq xalqimizning eski, qotib qolgan mafkuraviy aqidalardan voz kechib, ma’naviy yangilanishiga, odamlarning qalbi va ongiga milliy g‘oya tamoyillarini singdirishga qaratilgan aniq siyosat olib borayotganligi, bu esa o‘z navbatida yurtdoshlarimizning tafakkurini o‘zgartirishda, islohotlarni joriy etishda yangicha yondashuvlarni shakllantirish, jamiyatimizda diniy bag‘rikenglik, millatlararo totuvlik va barcha ijtimoiy guruhlar o‘rtasida ahillikni mustahkamlashda sezilarli ishlar qilinayotgani natijasida mamlakatimizda ijtimoiy-siyosiy barqarorlik va fuqarolar totuvligini saqlab qolishga muvaffaq bo‘linmoqda.