Toshkent farmatsevtika instituti dori turlari texnologiyasi kafedrasi biofarmatsiya

membrana hujayralarining
tuzulishiga bog‗liq. To‗rt 
turdagi membrana hujayralari bo‗ladi: 

g‗ovakli – moddalaring konveksiya va molekulyar diffuziyasi suv to‗ldirilgan teshiklar
orqali amalga oshadi; 

g‗ovakli va yarim o‗tkazgich qatlamli – nisbatan katta massali noelektrolit molekulalar
diffuziyasi sodir bo‗lishi mumkin; 

g‗ovaklikka ega emas – faqat yog‗da eruvchi ionlashmagan molekular diffuziyasi bo‗lishi 
mumkin; 

g‗ovaksiz - faol transport maxsus moddalar tashuvchi molekulalar yordami bilan sodir 
bo‗lishi mumkin. 
Yirik va qiyin eruvchan molekulalar transporti, membranalar xarakati yordamida va 
ultramikroskopik zarrachalar atrofida pufakchalar-vakuollar paydo bo‗lishi yordamida – 
pinotsitoz yo‗li orqali amalga oshiriladi. 
Qonga turli yo‗llar bilan tushuvchi dori moddalari organizm bo‗yicha va organizmning 
organlarida muayyan holatini aniqlaguncha barcha qon tizimida teng taqsimlanadi. 
Farmakokinetik jarayonlar o‗ziga xos xususiyatlarga ega bo‗lib, ularning mos holdagi 
ko‗rsatkichlari ko‗p omillarga bog‗liq. Bir qator mualliflar(N.YA. Golovenko, L. Frick, M. 
Cibaldi va boshqalar, 2002 yil)ning fikriga qaraganda, 
farmakokinetikaning hamma bosqichlari 
uchun umumiy fundametal xarakteristikalari mavjud
: 
-
dori preparatining tuzilishi va fizik-kimyoviy xususiyatlari; 
-
muhit, uning eruvchanlik qobiliyati, dissotsiatsiya; 
-
biologik membrananing turi; 
-
hujayra va to‗qimali o‗tkazuvchanlik (diffuziya, faol transport, sitoz). 
Farmakokinetik parametrlarni tahlil qilishda organizmning ma‘lum qismida topilgan
preparat konsentratsiyasini aniqlash muammo hisoblanadi. Bu bosqichda paydo bo‗ladigan 
xatolik, keyingi izlanishlarning keraksizligiga olib keladi. Farmakokinetik tadqiqotlarning
aniqliligi yangi namunalar va eksperimental qurilmalar (zamonaviy xromotografik dastgohlar va 
hakozolar) tatbiq etish yordamida erishiladi. So‗rilish jarayoni dori moddalarining fizik-
kimyoviy xususiyat-lariga bog‗liq. Biologik membranalar uch qatlamli tuzilishga (oqsil – lipid – 
oqsil) egaligini inobatga olgan holda, dori moddalarining ikki marotaba eruvchanlikka ega 

---

23 
bo‗lish kerak, ya‘ni bu jarayon ham suvli, ham lipid fazasida amalga oshishi zarur. Farmatsiyada 
bu xossali bog‗lanish xususiyati 
lipofil
deb yuritiladi. Lipofil ionga qarshi ionlarni iishlatish 
yo‗li orqali ionogen gidrofil dori vositalirining so‗rilishini oshirish mumkin (J. Ivan, E. Minker, 
W. Suss, E. Fernander Sanchez va boshqalar), dori moddalarning tansdermal ekazishning
tezlatishda promotorlar deb nomlanuvchilar yordamga etib kelishadi (H. Loth, 1990). 
Trandermal kompozitsiyalar tarkibiga yuborishda dori sifatida foydalaniladigan diklofenak, 
atropin sulfat, skopolamin gidrobromid va hakozolarni keltirish mumkin. 
So‗rilishda preparatning pH va dissotsiatsiya darajasi kabi fizik-kimyoviy 
xarakteristikalarini ta‘sirini inobatga olish kerak. Zamonaviy tahminlarga ko‗ra dori 
moddalarining optimal fizik-kimyoviy ko‗rsatkichlari mavjud: 
-
proton donor-guruhlaring miqdori 5 dan yuqori; 
-
proton akseptor-guruhlarning miqdori 10 dan yuqori; 
-
log P
1 
> 50 dan; 
-
molekulyar massasi 500 dan yuqori. 
Bunday qonuniyat lopofillika, molekulyar massaga va molekulalarning vodorod bog‗ 
hosil qilish qobilyatiga asoslanadi. Bu holat transport oqsillari tufayli hujayralarda 
harakatlanayotgan birikmalarga to‗g‗ri kelmaydi. 
Molekulyar massadan tashqari, gematoensefalik to‗siqdan moddaning o‗tish qobiliyati 
ko‗rsatkichlaridan biri bo‗lgan molekulalarning ustki qavatining qutbliligi hisoblanadi. Buning 
uchun eng yaxshi sharoit quyidagicha: molkulyar massasi 450 dan past, qutbliligi 9 nm dan past. 
Qon oqimiga tushgan modda, qon plazmasi fermentlari va oqsillari bilan o‗zaro ta‘sirga 
o‗tadi va dori preparatlarining metabolizmini kataliziyalovchi fermentlari bilan o‗zaro 
xarakatlanadi, ma‘lum bir yo‗l bosadi va natijada qisman yoki to‗liq faolligini yo‗qotadi. Eng 
ko‗p terapevtik ta‘sirni in‘eksiya uchun dori shakllari ko‗rsatadi, ya‘ni qon tomir va mushaklar 
orqali yuboriladigan dori shakllari. So‗nggi yillarda maksimal terapevtik faollikni liposomal dori 
shakllari beryapti, ular organizmda patologik jarayonning jamlangan eriga (maqsadli) dori prepa-
ratini etkazadi va shu erda dori moddalarini dori preparatidan ajrali-shiga sharoit yaratiladi. Teri 
va shilliq qavatlar orqali yuboriladigan dorilarni muayyantirish uchun istiqbolli va qiziq dori turi 
niosomalar
to‗g‗risida ma‘lumotlar paydo bo‗ldi (noionogen YUFM asosidagi vezikulalar, 
xususan polioksietilenalkil efirlari).
Dorilarning biokimyoviy aylanish yo‗llarini bashorati uchun lipofilligidan tashqari yana, 
mos keluvchi molekulalarning kattaligi va ustki qavati, hamda hujum qilishi mumkin ferment va 
optik 
xususiyatli, 
guruhlarning 
borligi 
inobatga 
olinishi 
zarur. 
Hozirgi 
kunda 
farmakokinetikaning yangi yo‗nalishi - ―