Toshkent farmatsevtika instituti dori turlari texnologiyasi kafedrasi dori turlari texnologiyasini rivojlantirish istiqbollari

Geroprotektorlarning gerontologiyadagi o‘rni

Geriatriyaning asosiy vazifalaridan biri bu-odam organizmining muddatdan oldin qarishini sekinlashtirish masalalarini o‘rganishdir.Asosiy e’tibor shu jarayonni sekinlashtiruvchi vositalarni izlab topish va ularni o‘rganishga qaratilgan.Ushbu vositalar “geroprotektorlar”deb atalib”qarilikdan himoya qiluvchi” degan ma’noni anglatadi.

Hozirda 20 ga yaqin moddalarning hayvonlar umrini uzaytirishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi tasdiqlangan.Qarish jarayonini sekinlashtirishga qaratilgan dorilar haqida gapirishdan oldin qarish mexanizmi haqida ma’lumotga ega bo‘lish lozim.Turli qarish nazariyalari mavjud bo‘lib, geroprotektorlarining ta’sir mexanizmi ham shularga bog‘liq holda turlicha bo‘ladi.

Immunologik qarish nazariyasi.Bunga asosan qariyalardagi immunitet disfunksiyasi organizmni turli infeksiyalarga chidamliligini pasaytiradi va turli autoimmun kasalliklarning va rakning rivojlanishiga moyillik yaratadi.SHunga ko‘ra turli immunomodulyatorlarni geroprotektorlar sifatida qo‘llash maqsadga muvofiqligi ko‘rsatildi.Masalan quyidagi immunostimulyatorlarga levomizol,bestadin tajribalarda (sichqonlarda) umr davomiyligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi va shu bilan birga rak to‘qimalarni rivojlanishi va paydo bo‘lishini susaytiruvchi ta’sirga ega ekanligi aniqlanadi.

2.Erkin radikallar nazariyasi .Bu nazariyaga ko‘ra turli oksidlanish jarayonlari oqibatida organizmda paydo bo‘ladigan erkin radikallar makromolekulalarga (nuklein kislotalar,oqsillar) shikast etkazib,ularning degradatsiyasi va qarishiga olib keladi.Bunga qarshi maxsus guruh moddalar-antioksidantlar qo‘llash maqsadga muvofiqligi ko‘rsatildi.Klinik sinovlarda(sichqon,kalamush va boshqa hayvonlar) va bemorlarda qator o‘rganilgan antioksidantlar-dan: katalaza, vit.E(tokoferol), vit.S, melotoninlardan faqatgina vit.E va vit.S larning organizmga antioksidant ta’siri kuchli ekanligi tasdiqlangan.Ular erkin radikallarni bog‘lash qobiliyatiga ega ekanligi isbotlangan.

Immunologik qarish nazariyasi.Bunga asosan qariyalardagi immunitet disfunksiyasi organizmni turli infeksiyalarga chidamliligini pasaytiradi va turli autoimmun kasalliklarning va rakning rivojlanishiga moyillik yaratadi.SHunga ko‘ra turli immunomodulyatorlarni geroprotektorlar sifatida qo‘llash maqsadga muvofiqligi ko‘rsatildi.Masalan quyidagi immunostimulyatorlarga levomizol,bestadin tajribalarda (sichqonlarda) umr davomiyligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi va shu bilan birga rak to‘qimalarni rivojlanishi va paydo bo‘lishini susaytiruvchi ta’sirga ega ekanligi aniqlanadi.

Enterosorbentlar

Tajribalarda (kalamushlarda) aniq olingan natijalarga ko‘ra umr davomiyligiga em bilan beriladigan uglerodli enterosorbentlar ijobiy ta’sir ko‘rsatishi tasdiqlangan.Akvalen ko‘mir sorbentini,xususan,og‘ir metallar tuzlari,kanserogen politsiklik aromatik uglevodorodlar,nitrozabirikmalarni bog‘lovchi samarali vosita bo‘lib,sichqonlarda olib borilgan tajribalarda shishlarni paydo bo‘lishini oldin olish

va umr davomiyligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatish hususiyatiga ega ekanligi tasdiqlangan.SHuning uchun ularni ham hozirgi paytda geroprotektor va antikanserogen vosita sifatida o‘rganish maqsadga muvofiq.

Adaptogenlar

Adaptogenlar-buodam organizmining salbiy tashqi muhit omillariga qarshi nisbatan chidamlilik holatini rivojga keltiruvchi moddalarxisoblanadi.Keng o‘rganilgan adaptogenlarga jenshen va eleuterakokka preparatlarini keltirish mumkin.Bu moddalar adaptogen xossaga ega bo‘lib,hujayraning genetik apparatini himoyalash va faollashtirish,neyroendokrin tizimga ijobiy ta’sir ko‘rsatish qobiliyatiga ega.SHuni hisobiga ularni geroprotektorlar sifatida qo‘llash maqsadga muvofiqligi o‘rganildi.

Boshqa preparatlar

Ruminiyalik tadqiqotchilar tomonidan prokain (gerovital) preparati geroprotektor sifatida taklif etilgan.

Demak,geroprotektorlarining asosiy ahamiyati-ularining antioksidant, antigipoksik ta’siriga bog‘liq.Undan tashqari ular himoya kuchlarini,to‘qimalarni qayta tiklanishi,oziqlanish faoliyatini oshiradi.Adaptotsion va deztoksikatsion jarayonlarni tartibga soladi.

Qariyalar farmakoterapiyasining o‘ziga xosligi.

Yuqorida aytilgandek, geriatrik bemorlarning farmakoterapiyasiga alohida e’tibor berilishi va dorilarning so‘rilish jarayonida o‘zgarishlarni hisobga olish lozim (ayniqsa peroral usul bilan iste’mol qilinadigan dorilar uchun). So‘rilish jarayonining darajasi va tezligi nisbatan ancha past bo‘lganligi uchun dorilarning oshqozon-ichak shilliq pardalariga maxalliy salbiy ta’siri (yallig‘lanishlar, yaralar) nisbatan yuqori bo‘ladi. Ikkinchidan, uzoq vaqt oshqozon-ichak yo‘llarida qolib ketganligi sababli ularning gidrolitik parchalanish darajasi xam nisbatan ko‘p bo‘ladi va farmakoterapevtik ta’sirini kamayishiga sabab bo‘ladi.YA’ni o‘ziga xos tarfi geriatrik dorilar tarkibiga albatta so‘rilish jarayonini tezlashtiruvchi yordamchi moddalar qo‘shish tavsiya etiladi(tenzidlar).Tenzidlar sifatida har xil SFM lar ishlatiladi:tvinlar,letsitin,emulgator T-2,natriy lauril sulfat,dimeksid va h.k. SHuning uchun geriatriya amaliyotida ayrim preparatlarni ishlatilishi cheklangan bo‘ladi yoki umuman ishlatilmaydi. Undan tashqari organizmga kerak bo‘lgan xar-xil biofaol moddalar etarli darajada organizmga so‘rilmaydi va geriatrik yoshdagi kasallarda ko‘pincha shu moddalarning organizmda etishmovchiligi kuzatiladi. Shularni xisobga olgan xolda geriatrik dorilarni yaratishda albatta shu muammolarga e’tibor berilishi lozim.

Undan tashqari geriatrik dorilarni yaratishda aloxida e’tibor yordamchi moddani tanlashga beriladi. Qo‘shiladigan yordamchi moddalarning vazifasi dori turining texnologik xususiyatini ta’minlash birga ta’sir etuvchi moddaning qarigan organizmga salbiy ta’siri kamayishiga yoki bu ta’sirni oldini olishga qaratilgan bo‘lishi kerak.

Misol: Geriatriya amaliyotida taklif etilgan va makro va mikroelementlar saqlaydigan (K , Sa , Si , Mp , Zp , So ) tabletkalar tarkibida yordamchi moddalar sifatida quruq kazein va dekstran tanlangan. Bu erda tanlangan yordamchi moddaning vazifasi shu makro va mikroelemantlarni oshqozon shilliq pardalarini saqlash va so‘rilish jarayonini tezlashtirish. Dekstran YUMB va uning eritmasi qovushqoq bo‘lib, oshqozon shilliq pardalarini metallarning maxalliy yallig‘lantiruvchi ta’sirini kamaytiradi. Kazein esa metallar bilan kazeinatlar xosil qilib, ularni so‘rilishini tezlashtiriladi. Natijada umumiy salbiy ta’siri bo‘lmaydi va dorilarning terapevtik ta’siri yuqori bo‘ladi. Geriatrik kasallarga mo‘ljallangan seduksenning in’eksion eritmasini tarkibiga Poloksamer-188 yordamchi modda qo‘shiladi, uning vazifasi seduksenni eritmalarda kristalizatsiyasini oldini olib , trombozlarni sodir bo‘lishiga to‘siq bo‘lishi.

Yuqoridagilardan tashqari geriatriya amaliyotida dorilarni salbiy ta’siri oldini olish yoki kamaytirish maqsadida ularni iste’mol qilishiga e’tibor beriladi.

Masalan: tabletkalarni maydalab suvda eritib ichish yoki ayrim preparatlarni (maxalliy yallig‘lantiruvchi ta’sirga ega bo‘lgan) ASK, butadion steroidlar sut bilan birga iste’mol qilish.

Undan tashqari qariyalar organizmida vitamin, aminokislota miqdori ko‘pincha etarli darajada bo‘lmaganligi sababli geriatriya dorilarni biologik faol moddalar bilan boyitish maqsadga muvofiq deb xisoblanadi.

Geriatriya amaliyotida qo‘llaniladigan dori vositalar uchta guruxga bo‘linadi:

I gurux A-geroprotektorlar

II gurux B-asosiykasalnidavolashuchunberiladigandorilar

III gurux V-bu guruxga geriatriyada ishlatilishi cheklangan preparatlar nibuyoshdagikasallargako‘pinchasalbiyta’sirko‘rsatadigandorilar.

I gurux A-geroprotektorlarqarishningprofilaktikasigamo‘ljallangandorilar: biologic faol moddalar ular organizmining himoya kuchlarini oshiradigan modda almashinuvini yaxshilaydigan.

Geroprotektorlarga vitamin preparatlar (kvadevit, undevit,tokoferolatsetat, vitamin A, dekamevit) aminokislotalar (metionin) va boshqa biofaolmoddalar (jenshennastoykasi, eleuterokokkekstrakti, askorbinkislotasi, retinol, retobolil).

II Gurux B-vrach ko‘rsatmasiga binoan kasalni davolash uchun kerak bo‘lgan dorilar

III Gurux V-maxsus gurux. Bu guruxga geriatriya amaliyotidai shlatilishi cheklangan yoki umuman ishlatib bo‘lmaydigan dorilar kiritilgan.Qariyalar organizmiga yuqori darajada salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lganligi uchun ularni ayrim yoshga etgandan keyin berish maqsadga muvofiq emas.Masalan, 50 yoshdan keyin: ammifurin, margumish preparatlarini 60 yoshdan keyin: psoberan, teturam;75 yoshdan keyin: apomorfin, kortikosteroidlar, kofein, morfin, kuprenil berish mumkin emas.

M. Beers mezonini kuyidagi kategoriyalarga tasniflash mumkin:

1. 65 yoshdan katta bo‘lgan bemorlarga berilishi taqiqlangan preparatlar;

2. Dozasi, berish tartibi va muddati bilan oddiy preparatlardan farqli cheklangan preparatlar.

M. Beers mezoni 2003 yilda qayta ko‘rib chiqilgan va undan eskirgan dori prepartlari chiqirilgan va yangilari qo‘shimcha tarzda kiritilgan (1 va 2-jadvallar).

1-jadval