Toshkent farmatsevtika instituti dori turlari texnologiyasi kafedrasi biofarmatsiya

Dorilarning biologik samaradorligiga ta’sir etuvchi omillar 
Dorivor vosita faqat qon tomirlariga yuborilgandagina darrov qon oqimiga tushadi. Boshqa 
hamma  organizmga  kiritish  yo‘llarida  dori  moddasi  qon  oqimiga  tushgunigacha  bir  qator  turli 
jarayonlardan  o‘tadi.  Avvalambor  dorivor  modda  dori  shaklidan  (tabletkalar,  kapsulalar, 
suppozitoriyalar  va  boshqalar)  ajralib  chiqishi  kerak.  Tabletkalar  avval  parchalanadi,  faqat 
shundan  keyingina  dorivor  modda  eritmaga  o‘tadi.  Kapsulalarda  avvalo  qobig‘i  eriydi,  undan 
so‘ng  dorivor  modda  ajralib  chiqib,  shundan  so‘ng  eritmaga  o‘tadi.  Suspenziya  ko‘rinishida 
qabul  qilinganda  dorivor  moda  organizm  suyuqliklari  (so‘lak,  oshqozon  suyuqligi,  safro  va 
boshqalar) ta’sirida eriydi. Suppozitoriylar asoslari to‘g‘ri ichakda yumshaydi va dorivor modda 
eriydi,  hamda  so‘riladi.  Agar  preparat  erimaydigan  komplekslar  holida  yuborilsa,  ular 
parchalanadi  va  suvda  eriydigan  shaklga  aylanadi.  Bunda  so‘rilish  tezligi  kamayib,  dori 
moddasining  ta’sir  etish  vaqti  uzayishi  mumkin.  Misol  sifatida  benzilpenitsillinning  natriyli 
tuzini, protamin-sink-insulinlarni keltirish mumkin. 

---

28 
 
Dori vositasi erib, kiritilgan yerdan so‘rilishga tayyor shaklga kelganda, kapilyarlarga kirib 
qon  oqimiga  tushguncha  bir  nechta  membrana  to‘siqlaridan  o‘tishi  kerak  bo‘ladi.  Dori 
vositasining kapilyarlarga yutilishi va qon oqimiga tushishi har doim ekvivalent emas. 
Peroral yoki rektal holda kiritilgan preparat, oshqozon-ichak trakti (OIT) kapilyarlari orqali 
yutiladi, undan so‘ng mezenterial venalar orqali portal vena va jigarga tushadi. Agar preparat tez 
jigarda  metobolizmga  uchrasa,  unda  qon  oqimiga  tushishdan  oldin  uni  ma’lum  bir  qismi 
metobolitlarga  aylanadi.  Bu  holat  ichak  yorug‘ligida,uni  devorlari  yoki  mezenterial  venalarda 
metabolizmga  uchrovchi  preparatlar  uchun  juda  o‘rinlidir.  Bu  hodisa 
kuchli  metabolizm
  yoki 
birinchi o‘tish ta’sirii
 (BO‘T) deb ataladi.  
Fiziologlar  baholashi  bo‘yicha  to‘qimalarda  hujayra  va  kapilyarlar  orasidagi  eng  katta 
masofa  tahminan  0,125mm  ga  teng.  Odam  organizmini  hujayrasini  o‘rtacha  diametri  0,01mm 
bo‘lgani  uchun,  dorivor  preparat  qon  aylanish  sistemasiga  tushgandan  keyin  retseptorlar  bilan 
maxsus  o‘zaro  ta’sirga  kirishishdan  oldin  tahminan  10-12  hujayradan  tashkil  topgan  biologik 
to‘siqdan o‘tishi kerak. Miya, ko‘z, ko‘krak suti va boshqa organ va to‘qimalarga tushish uchun 
dorivor  modda  gematoensefalik,  gematooftalmik,  plansentar  kabi  maxsus  biologik  to‘siqlarni 
yengib o‘tishi kerak. 
Shunday  qilib,  dorivor  modda  organizmga  tomir  orqali  yuborilmaganda,  bir  qator 
kimyoviy-farmatsevtik  va  tibbiy-biologik  omillar  uni  biologik  samaradorligiga  sezilarli  ta’sir 
ko‘rsatishi  mumkin.  Bunda  fiziologik  omillar  o‘z-o‘zidan  muhim  va  shuningdek  farmatsevtik 
omillar bilan o‘zaro ta’sirida xam muhim ahamiyatga egadir. 
Quyida katta ahamiyatga ega bo‘lgan dorilarning biologik samaradorligiga, shuningdek ularning 
terapevtik faolligiga va zaharliligaga ta’sir etuvchi tibbiy-biologik omillarni ko‘rib chiqamiz.