тупроқнинг пастки қатламларига тушади, ер ости сувлари ва ҳавзаларига бориб
қўшилади. Мавсумда пахта майдонларига кўпроқ солинган азотдан 10-12 фоизи
коллектор – зовур тармоқларига бориб тушади. Тупроқда нитратнинг кўп тўпланиши,
экинлар таркибида ҳам белгиланган нормадагидан ортиб кетишига, одамлар ва
ҳайвонларнинг заҳарланишига олиб келади. +уруқ моддасида 0,2-0,5 фоиз азот нитрати
бўлган ўсимликлар хавфли ҳисобланади. Шунинг учун донли экинларнинг ҳар
гектарига 180 кг, чопиқ қилинадиган экинларнинг ҳар гектарига 150 кг дан ортиқ азот
солиш зарарлидир.
Фосфорли ўғитларнинг ўзига хос хусусиятидан бири, уларнинг таркибида фтор
аралашмалари, радиоактив элементлардан уран, радий ва стронцийнинг борлигидир.
Тупроққа 3 ц суперфосфат билан бирга 1,5-10 кг гача стронций ҳам келиб тушиши
мумкин. (С.Г.Скоропанов, 1980). Фосфоритда 3,5-4 фоизгача фтор мавжуд. Ж.Сатторов
маълумотлари (1990) бўйича, +оратов фосфоритларидан тайѐрланган бир тонна
аммофос таркибида 164 кг фтор бор. У қўшсуперфосфатда 80, оддий суперфосфатда
122 кг ни ташкил этади. Олимнинг ҳисобича, кейинги уч беш йилликда
Ўзбекистоннинг далаларига ўғитлар билан биргаликда 1 млн тоннадан зиѐд
фтор келиб
қўшилган. Бундан ташқари йирик саноат марказлари, жумладан,
алюминий, эмаль,
ойна, ўғит ишлаб чиқарадиган химия корхоналаридан чиқадиган заҳарли газлар
таркибида фтор ва бошқа зарарли моддалар кўп бўлиб, теварак-атроф тупроқларига
келиб тушади. Бу ерларда ўсимлик ва тупроқдаги фтор миқдори нормадагидан 10-100
баравар кўп бўлиши мумкин.
Тупроқда
фторнинг ниҳоятда кўпайиб кетиши унинг ўз-ўзидан тозаланиш
хусусиятини пасайтиради.Ўсимликларда модда алмашинуви бузилади, баргларнинг
нафас олиши, фотосинтез жараѐнининг тезлиги пасаяди. Ҳайвонларда флюороз
касаллиги юзага келади. Фторнинг кўпайиши одамлар саломатлигига ҳам катта таъсир
этади. Шунинг учун фосфорли ўғитларни фторсизлантириш ҳамда унинг тупроқ ва
ўғитдаги миқдорини назорат қилиб бориш масаласи қўйилмоқда.
Атроф-муҳитни ўсимликлардан ортиб қолган ўғитлар билан мумкин қадар кам
ифлослантирадиган, лекин иложи борича юқори ҳосил олишни таъминлайдиган ўғит
нормаларини аниқлаш шу мақсадда тупроқдан кўчиб юрувчи озиқ моддалар миқдорини
ҳамда ўсимликларнинг ривожланиш хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ўғитлар
дозаси ва қўлланиш муддатини аниқлаб олиш зарур. Бунинг учун ўғитлардан оқилона
фойдаланиш мақсадида тупроқларни агрокимѐвий диагностикадан ўтказишни ташкил
этиш керак.
Ўғитлардан тупроқ-иқлим шароитлари ва етиштириладиган экинлар
эҳтиѐжларини ҳисобга олган ҳолда фойдаланилганда, ўғитлар ортиқча ишлатилмайди
ва кам исроф бўлади.
Do'stlaringiz bilan baham: