Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

13.2. Renta munosabatlari

Renta  nazariyasi  dastlab,  fiziokratlar  maktabining  asoschilari

F.Kene  va  A.Tyurgolaming  ilmiy  asarlarida  ko‘rib  chiqilgan.  Ular 

rentaning  vujudga  kelish  sababini  tabiat,  yeming  qandaydir  sirli  ku-

369

---

chi, tabiat ehsoni, yerning qo‘shimcha mahsulot yarata olish qobiliyati 

natijasi  deb  izohlaganlar.  Ular  qishloq  xo‘jalik  mahsulotlarini  yara­

tishda, jumladan,  sof va  qo‘shimcha mahsulot yaratishda tabiat rolini 

ko‘rsatishga harakat qilganlar.  Keyinchalik renta nazariyasining asos- 

lari klassik iqtisodchilar U.Petti,  J.Anderson,  A.Smit va D.Rikardolar 

tadqiqotlarida  turli  darajada  takomillashtirilgan.  Jumladan,  Anderson 

differensial  renta  to‘g‘risidagi  qarashlami  ilgari  surgan,  biroq  renta- 

ning  tovar  qiymatining  bir  qismi  ekanligini  tushuntirib  berolmagan. 

Rikardo esa, fiziokratlardan farqli o‘laroq, rentaga mahsulot ijtimoiy va 

individual qiymatlari o‘rtasidagi farq sifatida qarab, renta nazariyasini 

qiymatning mehnat nazariyasi, qiymat qonuni bilan bog‘lagan.

Renta 

nazariyasini 

rivoj lantirishda 

rus 

iqtisodchilaridan 

N.G.Chernishevskiy va N.I.Zibyerlar salmoqli hissa qo‘shganlar.

Hozirgi vaqtda Rossiyada «Iqtisodiyot nazariyasi» bo‘yicha chop 

etilgan qator o‘quv qo‘llanma va darsliklarda ham yer rentasi muno­

sabatlari keng bayon etilmoqda.  D.D.Moskvin tahriri ostida tayyor- 

langan darslikda yozilishicha, resurslaming turli-tumanligi natijasida 

ulardan foydalanish chog‘ida renta daromadlarining turli ko‘rinishlari 

paydo bo‘ladi, jumladan: qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqa­

rishda vujudga keluvchi yer rentasi;  foydali qazilmalami qazib olish 

chog‘ida vujudga keluvchi renta; o‘rmon resurslaridan foydalanishda 

hosil bo‘luvchi renta; qurilish uchastkalaridan olinuvchi renta va h.k. 

Barcha turdagi tabiiy resurslar yer bilan uzviy bog‘liq bo‘lganligi sa­

babli  ulardan  foydalanishda rentaning vujudga kelishi uchun bir-bi­

riga o‘xshash shart-sharoitlar mavjud bo‘ladi. Qishloq xo‘jalik ekin- 

laridan  foydalanishning  iqtisodiy  shart-sharoitlariga  nisbatan  ishlab 

chiqilgan renta munosabatlarini tahlil qilish uslubiyoti rentaning bar­

cha turlariga tegishli bo‘ladi,  shunga ko‘ra ulami yer rentasiga kiri­

tish to‘g‘ri bo‘ladi. Haydaladigan yer, qurilish uchastkasi, ruda koni, 

baliq  ovi,  o‘rmon  va boshqalardan  to‘lanishidan  qat’iy  nazar,  renta 

ko‘rinishidagi mazkur pul summasi yer rentasi deb ataladi89.

Yer rentasining bir qancha tarixiy ko‘rinishlari mavjud.  Masalan,