Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

Mantiqiylik va tarixiylikning birligi usuli.  Iqtisodiyot nazariya- 

sida tarixiylik dalili tarixiy rivojlanish nuqtai nazaridan tadqiqot olib 

borish  zarurligini  taqozo  qiladi.  Chunki  iqtisodiy jarayonlar  tarixiy 

jarayon sifatida rivojlanadi.  Mantiqiylik usulida jarayonlar faqatgina 

tarixiy nuqtai  nazardan  emas,  shu bilan  birga  asosiy ichki  zarur  qo- 

nuniy  bog‘lanishlar  bo‘yicha  ham  tahlil  qilinadi.  Masalan,  biz  pul- 

ning  iqtisodiy tabiatini o ‘rganishda uning tarixiy jihatlari, jumladan, 

qiymat  shakllarining  rivojlanishini  ko‘rib  chiqamiz.  Bu  esa,  bizdan 

tarixga,  tovar-pul  munosabatlarining  dastlabki  kurtaklari  paydo 

bo‘lgan jamiyatga nazar tashlab, o‘sha davrdagi iqtisodiy munosabat­

lami  tahlil  qilishni  taqozo  etadi.  Biroq,  bu holat o ‘tmishdagi barcha 

iqtisodiy munosabatlarga  emas,  balki  aynan pulning  dastlabki  asos- 

lari bilan mantiqiy bog‘langan munosabatlargagina taalluqlidir.

Pulning  kelib  chiqish  sabablari,  shakllanish  jarayonlari  puxta 

o‘rganilgandan  keyin  mantiq  va  tafakkurlash  kuchi  ishga  solinib, 

uning  xozirgi  davrdagi  asl  mazmuni,  vazifalari  xususiyatlari  bilib

38

---

olinadi.  Shundagina pulning keng va chuqur mazmunga ega bo‘lgan 

obyektiv tarixiy kategoriya ekanligi m a’lum bo‘ladi.

Foydalanilayotgan  usullar  ichida  eksperiment  usuli  m a’lum 

o‘rin  egallaydi,  iqtisodiy  o‘sishning  keskin  o‘zgarishi  bosqichla­

rida,  jumladan  iqtisodiyotning  inqiroz  va  beqarorlik  bosqichlarida 

eksperimentdan  keng  foydalaniladi.  Iqtisodiy  islohotlami  amalga 

oshirish  paytida  eksperiment  alohida  o ‘ringa  ega.  Iqtisodiy  islohot­

lami  amalga  oshirish  uchun  puxta  tayyorgarlik  ko‘rish,  ya’ni  ilmiy 

tajriba,  eksperiment  o‘tkazish  hisob-kitob  vositasiga  asoslanish  va 

ilmiy yo‘nalishlami  ishlab  chiqish talab  etiladi.  Iqtisodiyot  sohasida 

o ‘tkaziladigan  eksperimentlarga  erkin  iqtisodiy  hududlarni  tashkil 

etish, muayyan iqtisodiy tadbirlami alohida korxona yoki hududlarda 

sinovdan o ‘tkazish kabilami misol tariqasida keltirish mumkin. Jum­

ladan,  0 ‘zbekistonda zarar ko‘rib ishlovchi shirkat xo‘jaliklarini fer- 

mer xo‘jaliklarga aylantirish jarayoni  dastlab  Qoraqalpog‘iston  Res- 

publikasining  Ellikqal’a  tumanida  tajribadan  o ‘tkazilib,  keyinchalik 

boshqa tuman va viloyatlarda bosqichma-bosqich amalga oshirilgan- 

ligini ham iqtisodiy eksperiment sifatida baholash mumkin.