Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

Ilmiy abstraksiya usuli -  tafakkur va tahlil paytida xalal beri- 

shi mumkin bo‘lgan ikkinchi darajali narsalar, voqea-hodisalarni 

fikrdan  chetlashtirib,  o‘rganilayotgan jarayonning asl  mohiyati- 

ga e’tiborni qaratishdir. Bu usul yordamida o ‘rganilayotgan voqea 

va hodisaning ichki, ko‘zga ko‘rinmaydigan mohiyati, uning asl maz- 

muni bilib olinadi.

Aslida  har  bir  iqtisodiy jarayon  yoki  hodisa  o‘nlab  omillaming 

ta ’siri  ostida  ro‘y  beradi.  Mazkur jarayon  yoki  hodisaning  chuqur 

mazmunini  ochib  berish  maqsadida  har  bir  omilni  o‘rganish,  bir 

tomondan,  o‘ta  mushkul  va  sermashaqqat  hisoblansa,  boshqa  to- 

mondan,  u  qadar  muhim  bo‘lmagan  jihatlami  ham  yuzaga  chiqa- 

rib,  tadqiqotchini  voqeaning  asl  mohiyatidan  chalg‘itadi.  Shunga

36

---

ko‘ra,  tadqiqotchi  uchun jarayon va hodisalami  ilmiy tahlil  qilishda 

birinchi  darajali,  ahamiyatli  va  asosiy  omillami  ajratib  olib,  diqqat 

m arkazini 

shunga qaratish muhim hisoblanadi. Bu harakatlar amalda 

tadqiqotchining  ongida,  fikran  va muntazam  ravishda  sodir bo‘ladi. 

Aynan shu jarayon ilmiy abstraksiyalashdir.

Ilmiy  abstraksiyalash  natijasida  hodisa  va  jarayonlaming  eng 

umumiy  xususiyat va  aloqalarini  namoyon  etuvchi  ilmiy  tushuncha 

-   kategoriyalar  ishlab  chiqilishi  mumkin.  Masalan,  dunyoda  ishlab 

chiqarilayotgan  millionlab  turlicha tovarlaming  tashqi  xossalaridagi 

ko‘plab  tafovutlardan  abstraksiyalashgan  holda,  biz  ulami  yagona 

iqtisodiy  kategoriya  -   tovar  tushunchasi  orqali  ifodalaymiz.  Bunda 

turli tovarlami birlashtiruvchi eng asosiy jihat -  bu sotish,  ayirbosh­

lash  uchun  ishlab  chiqarilgan  m ahsulot  ekanligini  qat’iy  e ’tirof 

etamiz.  Biroq,  ilmiy  abstraksiyalash  uchun  tadqiqotchi  muayyan 

hodisa va jarayonning mazmun-mohiyatiga oid bilimlar bilan yetarli 

darajada qurollangan bo‘lishi lozim. Aks holda, u asosiy va ikkilam- 

chi  darajali  omillami  to‘g ‘ri  ajrata  olmay,  pirovardida noto‘g‘ri  xu- 

losa chiqarishiga olib keladi.

Ilmiy bilishning muhim usullaridan yana biri -  tahlil va sintez usu- 

lidir.  Tahlil  va  sintez  deyarli  barcha  fanlar uchun  samarali  qo‘llash 

mumkin bo‘lgan usullardan biri hisoblansada, uning iqtisodiy fanlar 

uchun ahamiyati juda beqiyosdir.