Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

17.6. Milliy boylikning mazmuni va uning 

tarkibiy tuzilishi 

Milliy boylik insoniyat jamiyati taraqqiyoti davomida ajdodlar 

tomonidan Yaratilgan  va  avlodlar tomonidan jamg‘arilgan  mod­

diy, nomoddiy va intellektual hamda tabiiy boyliklardan iboratdir.

Milliy  boylikni  shartli  ravishda  quyidagi  uchta  yirik  tarkibiy 

qismlarga ajratish mumkin:

1. Moddiy-buyumlashgan boylik.

2. Nomoddiy boylik.

3. Tabiiy boylik.

Moddiy-buyumlashgan boylik oxir-oqibatda ishlab chiqarishning, 

unumli mehnatning natijasi hisoblanadi. U ishlab chiqarish va xizmat 

ko‘rsatish  jarayonida  Yaratilgan  mahsulotlaming  joriy  iste’mol  qi­

lishdan ortiqcha qismini jam g‘arish oqibatida vujudga keladi va o‘sib 

boradi. Ammo moddiy-buyumlashgan boylikni qator yillardagi yillik 

yalpi  mahsulotlar  yig‘indisi  sifatida  tasaw ur  qilish  noto‘g ‘ri  b o ia r 

edi. Chunki bu boylikning bir qismi har yili qaytadan yangilanib tura­

di (ishlab chiqarish vositalari, iste’mol buyumlari).  Shu sababli ishlab 

chiqarish  vositalarining  о‘mini  qoplash  bilan  bir vaqtda  yalpi  ichki 

mahsulotning  faqat  bir  qismi  moddiy-buyumlashgan  boylik  sifatida 

jam g‘arilib boriladi. Demak, qoplash fondi va moddiy buyumlashgan 

boylikning o‘sishi yalpi ichki mahsulot hisobiga amalga oshiriladi.

498

---

Milliy  boylikning  inson  mehnati  bilan  Yaratilgan  moddiy  qismi 

qiymat  shakliga  ega b o iib ,  tarkibiy tuzilishi  bo‘yicha  quyidagilami 

o ‘z ichiga oladi:

-  ishlab chiqarish xususiyatidagi asosiy kapital (fondlar);

-  noishlab chiqarish xususiyatidagi asosiy kapital (fondlar);

-  aylanma kapital (fondlar);

-  tugallanmagan ishlab chiqarishning moddiy-buyumlashgan qismi;

-  moddiy zaxiralar va ehtiyojlar;

-  aholining uy xo‘jaligida jam g‘arilgan mol-mulk.

Moddiy-buyumlashgan boylik o ‘sishining asosiy omillari  sifatida

quyidagilami ajratib ko'rsatish mumkin:

-  mehnat unumdorligining o‘sishi;

-  ishlab chiqarish samaradorligining ortishi;

-  milliy daromadda jam g‘arish normasining ortishi.

Moddiy-buyumlashgan  boylik  ishlab  chiqarishning  natijasi  va

shart-sharoiti hisoblanadi. Buning m a’nosi shuki, bir tomondan mah­

sulotdan milliy boylik tomon harakatda boylikning iste’mol qilingan 

qismining qoplanishi va uning ko‘payishi ro‘y beradi. Boshqa tomon­

dan  milliy  boylik  ishlab  chiqarishning  moddiy  shart-sharoiti,  uning 

moddiy-texnikaviy  asosi  hisoblanadi.  Bunda  ishlab  chiqarishning 

o‘sish  sur’ati  va miqyosi  milliy boylikdan  foydalanish  xususiyatiga 

b o g iiq  boiadi.

Milliy boylikning boshqa qismi tabiiy boyliklar ishlab  chiqarish­

ning omili b o iib  ishtirok etadi, uning shart-sharoitini va inson faoli­

yatining tashqi muhitini tashkil qiladi. Tabiiy boylikning asosi tabiat 

mahsuli  b o iib ,  uning  vujudga  kelishi  tabiat  qonunlari  asosida  ro‘y 

bersada,  ulardan  foydalanish jamiyat  rivojiga  ham  b o g iiq   boiadi. 

Foydali  qazilma boyliklar,  o'rmonlar,  suv  va yer resurslari  tabiatan 

mavjud boisada, ishlab chiqarishda faol qatnashadi.

Tabiat  in’omlari  o‘zlarining  dastlabki  ko‘rinishida  tabiiy  boylik 

b o iib ,  shu holatida inson  faoliyatining natijasi  hisoblangan  ijtimoiy 

boylik  tarkibiga  kirmaydi.  Buning  m a’nosi  shuki,  tabiiy  boyliklar 

jamiyat  uchun  faqatgina  potensial  boylik  hisoblanadi.  Ular  inson 

mehnatining ta’siri oqibatida real boylikka aylanadi.

Milliy  boylik  nafaqat  moddiy  ishlab  chiqarish  sohalarida  yarati-

499

---

ladi.  Uning  bir qismi  nomoddiy  ishlab  chiqarish  sohalarida vujudga 

keltiriladi  va jamiyatning nomoddiy boyligi  hisoblanadi.  Nomoddiy 

sohalarda  ashyoviy-buyum  shakl  bilan  bog‘liq  bo‘lmagan  alohida 

turdagi  iste’mol  qiymatlar  hosil  qilinadi.  Ular  ham  moddiy  ishlab 

chiqarish sohalarining faoliyat qilishi va rivojlanishi uchun, shuning­

dek, bevosita aholining turmush darajasini ta’minlash va oshirib borish 

uchun zarur bo‘ladi. Bunday boyliklargata’lim, sog‘likni saqlash, fan, 

madaniyat,  san’at,  sport sohalarida vujudga keltiriladigan nomoddiy 

boyliklar kiradi. Uning tarkibida tarixiy yodgorliklar, arxitektura obi- 

dalari, noyob ilmiy adabiyot va san’at asarlari alohida o ‘rin tutadi.

Jamiyatning  nomoddiy  boyliklarida  madaniyat  va  san’atning  ri­

vojlanish  darajasi, jamiyat  a’zolarining  to‘plagan  ilmiy  bilimlari  va 

intellektual  darajasi,  ishlovchilaming  ixtisosligi  va  malakaviy  bilim 

darajasi,  sog‘liqni  saqlash,  ta’lim  va  sportning  rivojlanish  darajasi 

o‘z ifodasini topadi. Shunday qilib, milliy boylik moddiy buyumlash- 

gan va tabiiy boyliklardan ancha keng tushuncha bo‘lib,  o ‘z tarkibi­

ga jamiyatning  nomoddiy tavsifdagi boyliklarini  ham  oladi.  Har bir 

mamlakat ixtiyorida bo‘lgan milliy boylikdan oqilona va unumli foy­

dalanish  va uni  ko‘paytirib  borish  shu  mamlakat  aholisining  burchi 

hisoblanadi.