Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

Zaruriy mahsulot deb ishchi va xizmatchilar ish vaqtining bir 

qismi  bo‘lgan  zaruriy  ish  vaqtida  zaruriy  mehnat  bilan Yaratil­

gan,  ishchi  kuchini  normal  holatda  saqlash  va  qayta  tiklash 

uchun zarur bo‘lgan mahsulotga aytiladi. Bunga kelgusi avlod ish- 

chilarini yetishtirish, ya’ni ishchilaming oilasi va bolalari uchun zarur 

bo‘lgan mahsulot ham kiradi.

Sof mahsulotning  zaruriy  mahsulotdan  ortiqcha  qismi,  ya’ni 

qo‘shimcha ish vaqtida  xodimlarning qo‘shimcha  mehnati bilan 

Yaratilgan qismi qo‘shimcha mahsulot deyiladi.

Ishlab  chiqarishning  tizimi  va  mulkchilikning  shaklidan  qat’iy 

nazar  har  bir  korxonada,  tarmoqda  qo'shimcha  mahsulot  hajmini 

ko‘paytirishga harakat qilinadi.  U asosan uch yo‘l bilan -  ishlovchi- 

lar  sonini  ko‘paytirish,  ish  kunini  uzaytirish  va  ish  kuni  chega- 

rasi  o‘zgarmagan  holda  zaruriy  ish  vaqtini  kamaytirish  evaziga 

qo‘shimcha ish vaqtini ko‘paytirish yo‘li bilan amalga oshiriladi.

Misol  uchun  korxonada  120  kishi  ishlagan  bo‘lsa  va  har  bir  ki- 

shi  10  ming  so‘mdan  qo‘shimcha  mahsulot yaratsa  hammasi  bo‘lib 

1200 ming so‘m qo'shimcha mahsulot yaratiladi. Agar ishchilar soni 

150  kishiga  etkazilsa  (150*10ming)  1500  ming  so‘m  qo‘shimcha 

mahsulot yaratiladi.  Bunda qo‘shimcha  ishchilar sonini ko‘paytirish

61

---

evaziga  qo‘shimcha mahsulot ko‘paytirilmoqda.  Agar ishchilar soni 

o ‘zgarmasdan  120  kishi  holida  qolib  ish  soati  8  soatdan  10  soatga 

uzaytirilsa (10*1250 bir soatlik Yaratilgan qo‘shimcha mahsulot) bir 

kunda bir ishchi  12500 so‘m, hamma ishchilar esa (120*12500)  1500 

ming qo‘shimcha mahsulot yaratiladi.

Bundan  ko‘rinadiki,  bu  ikki  yo‘l  bilan  qo‘shimcha  mahsulotni 

ko‘paytirish  mumkin.  Lekin  bu  ikki  yo‘l  cheklangan  bo‘lib,  uzluk- 

siz  ravishda  ishchilar  sonini  ko‘paytirib  ham,  ish  kunini  uzaytirib 

ham  bo‘lmaydi.  Chunki  ular  cheklangan  b o ‘lib,  ishchilar  sonini 

ko‘paytirish  korxonaga  qimmatga  tushadi,  ish  kunini  uzaytirish  esa 

ishchilar  noroziligini  keltirib  chiqaradi.  Demak  qo‘shimcha  mahsu­

lotni  ko‘paytirishning  cheksiz  boigan  uchinchi  yo‘lidan  keng  foy- 

dalanish mumkin. Bu yo‘l ishlab chiqarishda to‘htovsiz ravishda yan­

gi  texnika-texnologiyalami  qo‘llash,  xom  ashyo  va  energiyalaming 

yangi  turlarini  topib,  ulardan  samarali  foydalanish  yo‘llarini  ochish 

bilan  mehnat unumdorligini  oshirish  evaziga  zaruriy  ish  vaqtini  ka- 

maytirish va qo‘shimcha ish vaqtini uzaytirib qo‘shimcha mahsulotni 

ko‘paytirish mumkin.

Ishchilar  sonini  ko‘paytirish  va  ish  kunini  uzaytirish  yo‘li  bilan 

olingan qo‘shimcha mahsulot