|
YalMni hisoblashga sarflar va daromadlar bo‘yicha
yondashuv
Milliy mahsulot hajmini sarflar sum
masi bo‘yicha hisoblash
Milliy mahsulot hajmini daromadlar
summasi bo‘yicha hisoblash
Uy xo‘jaliklarining iste’mol sarflari
+
Daromad bilan bog‘liq bo‘lmagan sarf
va to‘lovlar: a) amortizatsiya b) egri
soliqlar
+
Tadbirkorlaming investitsion sarflari
+
Ish haqi
+
Tovar va xizmatlarning davlat xaridi
+
Renta to‘lovlari
+
Chet elliklar sarfi
+
Foiz
+
Notijorat muassasalari sarfi
+
Foyda
Moddiy aylanma vositalar zaxirasida-
gi o‘zgarishlar =
=
YalM
YalM
YalMni hisoblashda uning tarkibiga kirgan daromadlaming alo
hida turlarini batafsil qarab chiqamiz. Amortizatsiya ajratmasi shu yil
ishlab chiqarilgan mahsulot (YalM) qiymati tarkibiga ishlab chiqar
ish xarajatlari sifatida kirib, mahsulot sotilishi natijasida pul shakli-
dagi daromad sifatida qaytib keladi va amortizatsiya fondi hisobida
to‘planib boradi.
Egri soliqlar korxonalar uchun ishlab chiqarish xarajatlari hisob
lanadi va shu sababli mahsulot narxiga qo‘shiladi. Bunday soliqlar
aksiz to‘lovlari, sotishdan olinadigan soliqlar, mulk solig‘i, litsenziya
va bojxona to‘lovlarini o‘z ichiga olib, davlat byudjetida daromad si
fatida namoyon bo‘ladi.
Daromadlaming eng muhim turi bo‘lgan ish haqi tadbirkorlar va
davlat tomonidan ishchi kuchini taqdim qilganlarga to‘lanadi. U ish
haqiga ko‘plab qo‘shimchalar, ijtimoiy sug‘urta to‘lovlari va nafaqa
414
ta’minotining har xil xususiy fondlari, ishsizlik nafaqalari va boshqa
turli mukofot hamda imtiyozlami o‘z ichiga oladi. Ish haqi va unga
qo‘shimchalar ham ishchi kuchini taklif qiluvchilar uchun daromad
ning bir qismi sifatida namoyon bo‘ladi va shu sababli aholi daromad-
larining muhim tarkibiy qismi sifatida qapaladi.
Renta to‘lovlari iqtisodiyotni resurslar (kapital, yer) bilan
ta’minlovchi uy xo‘jaliklarining oladigan daromadi hisoblanib, kor
xona xarajatlari tarkibiga kiradi (yer davlat mulki bo‘Isa renta davlat
ixtiyoriga, byudjetga borib tushadi va byudjet daromadi hisoblanadi).
Foiz pul kapitali egalariga pul daromadi to‘lovlaridan iborat. Bun
da davlat tomonidan amalga oshiriladigan foizli toiovlar foizli daro
madlar tarkibidan chiqariladi.
Mulkdan olinadigan daromadlar ikki turga bo‘linadi: bir qismi
mulkiy daromad va boshqa qismi esa korporatsiyalar foydasi dey
iladi.
Xulosalar
1. Milliy iqtisodiyot ko‘plab o‘zaro bog‘liq iqtisodiy unsurlardan
iborat bo‘lgan murakkab iqtisodiy tizimni namoyon etadi. Milliy iqti
sodiyot, barcha tarmoqlar va sohalami, mikro- va makrodarajadagi
iqtisodiyotlami, funksional iqtisodiyotni, ko‘plab infratuzilmalami
o‘z ichiga olgan yaxlit iqtisodiyotdir.
2. Makroiqtisodiyot - bu mamlakat miqyosida moddiy ishlab
chiqarish va nomoddiy sohalarini bir butun qilib birlashtirgan milliy
va jahon xo‘jaligi darajasidagi iqtisodiy otdir. Makroiqtisodiyot o‘z
ichiga iqtisodiyotning moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish hamda
xizmat ko‘rsatish sohalarini oladi.
3. Ko‘pgina mikroiqtisodiy ko‘rsatkichlar yordamida korxonalar
faoliyatiga baho berilib, ular faoliyatining rivojlanish tamoyillari aniq-
lansa, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar orqali butun iqtisodiyotning ho
lati uning o‘sishi yoki orqaga ketishi tahlil qilinib, xulosa chiqariladi.
4. Butun milliy iqtisodiyotning holatini tavsiflovchi muhim mak
roiqtisodiy ko‘rsatkichlar - yalpi milliy mahsulot (YaMM), yalpi
ichki mahsulot (YalM), sof milliy mahsulot (SMM), milliy daro-
415
mad (MD), ishchi kuchi bandligi, ishsizlik, inflyatsiya va boshqa
shu kabilar hisoblanadi.
5. Bozor munosabatlari sharoitida ijtimoiy mahsulot tarkibiga
faqat tovar shaklida bo‘lib, bozor narxi mavjud bo‘lgan yoki, hech
bo‘lmaganda, ulami yaratish uchun haqiqatda sarflangan xarajatlar
miqdori bo‘yicha baholash mumkin bo‘lgan mahsulot va xizmatlar
kiritilishi mumkin.
6. YalM hajmini topishda sotilgan va qayta sotilgan mahsulotlami
ko‘p marta hisobga olishlami bartaraf qilish uchun, iqtisodiyotning
barcha tarmoqlarida Yaratilgan qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi oli-
nadi. Qo‘shilgan qiymat - bu korxona tomonidan ishlab chiqarilgan
mahsulot qiymatidan mol yetkazib beruvchilardan sotib olingan va
iste’mol qilingan xom-ashyo va materiallar qiymati chiqarib tashlan-
gandan keyin qolgan qismining bozor qiymati.
7. Milliy iqtisodiyot rivojlanish darajasini taqqoslash uchun yal
pi ichki mahsulot (YalM) ko‘rsatkichidan foydalaniladi. Yalpi ichki
mahsulot umumlashtiruvchi iqtisodiy ko‘rsatkich bo‘lib, u faqat maz
kur mamlakat ishlab chiqarish omillaridan foydalangan holda mam
lakat ichida Yaratilgan tovar va xizmatlar jami qiymatining bozor
narxlaridagi ifodasini namoyon etadi.
8. Milliy hisoblar tizimi asosini yig'ma balanslar tashkil qiladi.
Bunga daromad va xarajatlar balansi misol bo‘lishi mumkin. Da
romadlar xo‘jalik birliklari va aholi umumiy daromadlari (ish haqi,
foyda, daromadlaming boshqa turlari, amortizatsiya) summasini aks
ettiradi. Xarajatlar to‘rtta guruhdan iborat bo‘ladi: iste’mol, inves
titsiyalar, davlat xaridi, sof eksport. Milliy hisoblar makroiqtisodiyot-
ning me’yordagi - muvozanatli holatga erishish darajasini aniqlashga
yordam beradi.
9. YalM uch xil usul bilan hisoblanishi mumkin: 1) qo‘shilgan qiy
matlar bo‘yicha yondashuv; 2) sarf-xarajatlar bo‘yicha yondashuv; 3)
daromadlar bo‘yicha yondashuv.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
