Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

uyushmasi mazkur

 tarmoqdagi deyarli barcha 

ishchilami birlashtira olsa, u holda ish haqi darajasi bo‘yicha shartnoma 

tuzishda kasaba uyushmalari korxona ma’muriyatini o‘z ta’siri doira­

sida ushlab tura oladi. Ma’muriyat tomonidan ulaming shartlari inkor 

etilgan holda, ishchilami ish tashlashga undash orqali kasaba uyushma­

lari korxonani ishchi kuchi taklifidan to‘liq mahrum yetishi mumkin.

Ochiq turdagi kasaba uyushmasining ish haqi  darajasiga ta’sirini 

quyidagi rasm orqali ko‘rish mumkin (12.2-rasm).

0 

Q

2

  •*—  Qi 

Ishchi kuchi miqdori

12.2-rasm. Ochiq turdagi kasaba uyushmasining ish haqi 

darajasiga ta ’siri

358

---

Ochiq turdagi  yoki tarmoq kasaba uyushmasi deyarli barcha ish­

chilami o‘z tarkibiga kiritish orqali ishchi kuchi taklifini nazorat qilib, 

ish haqi  darajasini erkin raqobat sharoitidagi  dan  ga qadar  oshira- 

dilar.  Natijada  ishchi  kuchi  taklifi  egri  chizig‘i  SS  dan  ga  siljiydi. 

ish haqi darajasida ish bemvchilar bandlik darajasini  dan  ga qadar 

qisqartiradilar.

Hozirgi  zamon  mehnat  munosabatlari  o‘zida  davlatning  ta’sirini 

ham  aks  ettiradi.  Davlatning  qonunchilik  faoliyati  mehnat  munosa­

batlarining  barcha  tomonlarini  qamrab  oladi.  U  nafaqat  iqtisodiyot 

davlat sektorining ishchi kuchiga bo‘lgan talabini bildiradi, balki uni 

xususiy  sektorda  ham  tartibga  soladi,  milliy  iqtisodiyot  miqyosida 

ishga yollashning asosiy o‘lchamlarini aniqlaydi.

Mehnat  munosabatlariga  davlatning  ijtimoiy  dasturlari  (kam 

ta’minlangan oilalarga yordam, ishsizlik bo‘yicha nafaqa, har xil ijti­

moiy to‘lovlar, pensiya ta’minoti va boshqalar) katta ta’sir ko‘rsatadi. 

Bu dasturlar bozor tahlikasi yuqori bo‘lgan davlatlarda aholining ij­

timoiy-iqtisodiy  ahvolini  barqarorlashtirishga  ma’lum  bir  darajada 

ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.

Davlatning  ishchi  kuchi  bozoridagi vositachilik roli ham mehnat 

munosabatlariga  sezilarli  darajada  ta’sir  ko‘rsatishi  mumkin.  Jum­

ladan, o‘ziga qisman ishchi o‘rinlarini qidirish va tavsiya qilish hamda 

ishga joylashtirish bo‘yicha umummilliy dastumi ishlab chiqarish vazi­

falarini oladi. Ishchilami o‘qitish va qayta tayyorlashning davlat tizimi 

bozoming o‘zgamvchan talablariga tez moslashishga imkon beradi.

Mamlakatimizda  kasaba  uyushmalari  faoliyatini  takomillashti­

rish,  Keksa avlodni qo‘llab-quwatlash va manzilli ijtimoiy himoya- 

sini kengaytirish borasida ish bemvchilar va kasaba uyushmalarining 

mas’uliyatini  oshirish hamda keksalami moddiy qo‘llab-quwatlash. 

maqsadida ulaming oldiga bir qator vazifalami qo‘yish ko‘zda tutil­

moqda. Jumladan,

“Jamoa  shartnomalari  va kelishuvlari  orqali keksa  avlod  vakilla- 

rini  ma’naviy  va  moddiy  qo‘llab-quwatlashga  qaratilgan  quyidagi 

chora-tadbirlami  amalga  oshirish;  15  ming  nafar pensiya yoshidagi 

shaxslarga pensiyaga chiqishdan oldin  bir yo‘la moddiy yordam be­

rish va ulami qimmatbaho  sovg‘alar bilan taqdirlash;  14 ming nafar

359

r

---

xodirtilarga yubiley sanalari munosabati bilan qimmatbaho sovg‘alar 

topshirish;  55  tiling  nafar  ishlamaydigan  pensionyerlarga  (kor­

xonalarning sobiq xodimlariga) moddiy yordam berish”84.

Ushbu bajarilishi lozim boigan ishlarga sarflanadigan xarajatlar- 

ga 8000,0 mln.  so‘m rejalashtirilgan bo‘lib,  shuridari ish beruvchilar 

mablagiari -  7000,0 mln.so‘m, Kasaba uyushmalari mablag‘lari esa

-  1000,0 mln.so‘mni tashkil etadi.

Xulosalar

1. Mahsulot va daromadlarni taqsimlash ham doim bir xil bolmay, 

balki  shu  davrda amal  qilib turgan iqtisodiy munosabatlar tizimiga, 

jumladan  mulkchilik munosabatlariga bogiiq boiadi.  Ishlab  chiqa­

rishning  moddiy  shart-sharoitlari,  ya’ni  kapitalga  mulkchilikning 

turli  shakllari mavjud boigan,  yerga  esa  davlat mulki boiib turgan 

sharoitda Yaratilgan milliy mahsulot mulk egalari (davlat, jamoa, xu­

susiy, shaxsiy) va ishchi kuchining egasi boigan ishchi-xizmatchilar 

o‘rtasida taqsimlanadi.

2.  Yaratilgan yalpi  ichki mahsulotning uning ishlab chiqaruvehi- 

lari  o‘rtasida  mehnatning  miqdori,  sifati  va  unumdorligiga  qarab 

taqsimlanadigan qismi ish haqi deb yuritiladi.

3.  Ish haqining  asosiy vazifasi  ishchi va xizmatchilaming hayot va 

mehnat sharoitini yaxshilash, boshqacha qilib aytganda, mehnat me’yori 

bilan iste’mol me’yori o‘rtasidagi bogliqlikni ta’minlashdan iboratdir.

4. Ishchi uchun qanday shaklda va qancha miqdorda ish haqi olishi 

emas,  balki  unga  qancha  miqdorda  tovarlar  va  xizmatlar  sotib  oli­

shi mumkinligi muhim. 0 ‘z-o‘zidan aniqki, real ish haqi nominal ish 

haqiga va xarid qilinadigan tovarlar narxiga bogiiq.  Shunday ekan, 

real ish haqi, boshqa sharoitlar bir xil bolganda, nominal ish haqiga 

to‘g‘ri mutanosibdir va iste’mol buyumlari va xizmatlar narxining da­

rajasiga teskari mutanosibdir.

5.  Real  ish haqi uch  omil bilan aniqlanadi:  birinchidan,  nominal