Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

3.  Maxsus,  o‘ziga  xos  iqtisodiy qonunlar -  alohida olingan  iqti­

sodiy tizim sharoitida amal qiladi. Masalan, qo‘shimcha qiymat qonuni.

Iqtisodiy qonunlaming yuqorida sanab o‘tilgan guruhlarini bir-biri- 

dan farqlash uchun quyidagi shartli rasmdan foydalanamiz (1,3-rasm).

K ishilik jam iyatm ing rivojlanish bosqichlari

1 

2 

3 

4 

5 

...  va hokazo 

------- 1-------------1-------------1-------------1-------------1---------------1--------------- 5

Maxsus iqtisodiy qonunlar

________ У

Davriy iqtisodiy qonunlar

Umumiy iqtisodiy qonunlar

1.3-rasm. Iqtisodiy qonunlarning turkumlanishi

33

---

Rasmdan  ko‘rinadiki,  kishilik jamiyatining  rivojlanishi  bir  necha 

bosqichlami bosib  o ‘tib,  ular  1,  2,  3,  ...  va h.k.  tartibida belgilangan. 

Yuqorida ta’kidlanganidek,  maxsus  iqtisodiy  qonunlar bu  bosqichlar- 

ning har biri uchun alohida tarzda amal qilib, ular mazmunan bir-biri- 

dan farqlanadi. Davriy iqtisodiy qonunlar esa taraqqiyotining bir necha 

(bizning  rasmda  3  ta)  bosqichi uchun  tegishli  boiadi va ularda  amal 

qiladi.  Umumiy  iqtisodiy  qonunlar  kishilik  jamiyati  taraqqiyotining 

barcha bosqichlarini qamrab olib, ulaming hammasida amal qiladi.

Iqtisodiy  qonunlaming  har  qaysisi  o‘zicha  amal  qilmaydi,  balki 

ular bir-birlari  bilan  chambarchas  bog‘liqlikda  amal  qiladi,  ulaming 

biri  ikkinchisini  taqozo  etadi.  Shuning  uchun  ulami  birgalikda  iqti­

sodiy qonunlar tizimi deb yuritiladi. Iqtisodiy qonunlar yoki ulaming 

tizimi  o ‘zgarmas narsa emas, balki ular ma’lum bir tarixiy  sharoitda 

vujudga keladi,  rivojlanadi  va  ma’lum  sharoitda yo‘q bo‘lib  ketadi. 

Masalan,  qiymat  qonuni,  talab  va  taklif  qonunlari,  natural  ishlab 

chiqarish davrida amal qilmagan. Tovar ishlab chiqarish va pul orqali 

ayriboshlash rivojlangan davrdan boshlab amal qilmoqda. Bir zamon- 

lar kelib, ishlab chiqarishning tovar shaklidan boshqa shakliga o ‘tilsa, 

bu qonunlar yo‘q bo‘lib ketishi mumkin.

Iqtisodiy  qonunlar  bilan  bir  qatorda  iqtisodiyot  nazariyasi  fani 

iqtisodiy jarayonlaming alohida tomonlarini tavsiflaydigan iqtisodiy 

kategoriya (ilmiy tushuncha)lami ham ta’riflab, ulaming mazmunini 

ochib beradi.