Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

Экономическая  теория  (политэкономия):  Учебник/  Под  общ.  ред. 

акад.  В.И.Видяпина,  акад.  Г.П.Журавлевой,  -   4-е  изд.  -  М.:  ИНФРА-М, 

2004,  с.78-79.;  Tojiboeva  D.  Iqtisodiyot  nazariyasi:  Oliy  o ‘quv  yurtlari  tala- 

balari  uchun o ‘quv  qo‘llanma./Akad.  M.Sharifxo'jaevning  ilmiy tahriri  ostida. 

— Т.:  « 0 ‘qituvchi», 2002,  74-b.

148

---

Har  qanday  bozor  iqtisodiyotini  tartibga  solish  mexanizmi,  aso­

san, to‘rtta tarkibiy qismdan iborat boiadi: narx, talab, taklif, raqobat.

Narxlar nisbati  o ‘zgarib turadi,  shuning uchun narx  ishlab chiqa­

ruvchi uchun ishlab  chiqarish hajmining  o‘zgarishi  zarurligini  aniq­

lashda  yo‘l ko‘rsatkich  bo‘lib  xizmat  qiladi.  Talab  va  taklif hamda 

raqobatchilik  muhitidagi  o‘zgarishlar  o‘z  navbatida,  narxlardagi 

o ‘zgarishlarni keltirib chiqaradi.

Bozor  iqtisodiyotining  muhim  va  umumiy  belgilari  quyidagilar- 

dan iborat:

-  turli  shakllardagi  mulkchilikning  mavjud  bo‘lishi  va  unda  xu­

susiy mulkchilikning ustuvorligi;

- tadbirkorlik va tanlov erkinligi;

- raqobat kurashining mavjudligi;

- davlatning iqtisodiyotga cheklangan holda aralashuvi;

-  korxona  va  firmalaming  ichki  va  tashqi  shart-sharoitlar 

o‘zgarishlariga moslashuvchanligi.

Bozor  iqtisodiyotining  bu  belgilari  uning  barcha  bosqichlari 

uchun  umumiydir.  Lekin  bozor  iqtisodiyotining  mazmuni  va  belgi­

lari haqida gap borganda bu iqtisodiyotning tarixan tarkib topgan ikki 

turini bir-biridan farq qilish zarur. Uning birinchi ko‘rinishi uzoq vaqt 

davomida shakllanib, g‘arbdagi rivojlangan mamlakatlarda XIX asr- 

ning oxirlarigacha davom etib keldi.  U iqtisodiy adabiyotlarda klas­

sik yoki sof bozor iqtisodiyoti deb nom oldi. Uning asosiy belgilari:

a)  iqtisodiy  faoliyat  yuritishning  xususiy  mulkchilikka  asoslangan- 

ligi;  b)  kapital  va  ishlab  chiqarishning  korxona  miqyosida  umum- 

lashganligi; v) tadbirkorlar,  ishchilar,  tovar ishlab  chiqamvchilar va 

iste’molchilaming shaxsan erkinligi; g) tadbirkorlaming yuqori foyda 

olish uchun kurashlari; d) iqtisodiyotning talab va taklif, erkin bozor 

narxi va raqobat kurashlari asosida tartiblanishi; e) aholining ijtimoiy 

himoya  qilinmasligi,  ishsizlikning  va  aholi  ijtimoiy  tabaqalashuvi- 

ning kuchayishi; j) bozor harakatlarining stixiyali amalga oshirilishi, 

noma’lum bozor uchun ishlash.

Bozor  iqtisodiyotining  ikkinchi  ko‘rinishi  hozirgi  zam on  rivoj­

langan  bozor iqtisodiyoti  deb  atalib,  XIX  asming  oxiri  va  XX  asr 

boshlaridan buyon amal qiladi. Uning asosiy belgilari:

149

---

a) iqtisodiy va tadbirkorlik faoliyatini yuritishning turli mulkchilik 

shakllari, ya’ni xususiy, davlat, jamoa, aralash va boshqa mulk shakl- 

lariga asoslanganligi;

b)  kapital  va  ishlab  chiqarishning  yuqori  darajada  umumlash- 

ganligi,  mulkning  bir  qismi  yirik  monopoliyalar  va  davlat  qo‘lida 

to‘planib, milliy va xalqaro miqyosda umumlashganligi;

v)  iqtisodiyotni  tartibga  solishda davlatning  faol  ishtiroki.  Bunda 

davlat fan-texnika taraqqiyoti va boshqa omillami hisobga olib, turli 

iqtisodiy tadbirlami,  rivojlanish  istiqbolini  aniqlash,  turli  sohalar va 

tarmoqlar o ‘rtasidagi nisbatlami tartibga solish chora-tadbirlarini bel- 

gilash vazifalarini bajaradi;

g) xo‘jaliklami yuritishda reja usulidan foydalanishning kuchayi- 

shi (biznes rejasi, prognozlash, turli xil dasturlar asosida ishlash, buyurt- 

malami bajarish, marketing tizimi orqali boshqarish va boshqalar);

d)  ijtimoiy  himoyaning  kuchayishi.  Bunda  davlatga,  jamoalar 

va  xususiy  kishilarga  tegishli  turli  xil  ijtimoiy  ta’minot va  ijtimoiy 

sug‘urta fondlarining vujudga kelishi.