Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

4.1. Natural ishlab chiqarishdan tovar ishlab chiqarishga o‘tish 

va uning rivojlanishi

Kishilik jamiyatining rivojlanishida ijtimoiy xo‘jalikni tashkil etish- 

ning  ikkita  umumiy  iqtisodiy  shakli  ajralib  turadi.  Umumiy  iqtisodiy 

shakllaming  tarixan  birinchisi  natural  ishlab  chiqarish  hisoblanadi. 

Ijtimoiy xo‘jalikning bu shaklida Yaratilgan mahsulotlar ishlab  chiqa-

113

---

ruvchining o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun,  xo‘jalik ichki ehtiyojlari 

uchun mo‘ljallangan. Demak, 

o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun ish­

lab chiqarish -  natural ishlab chiqarish, bunday ishlab chiqarish- 

ga  asoslangan  xo‘jalik esa -   natural xo‘jalik deb  ataladi. 

Bunday 

xo‘jaliklarda iste’mol hajmi va tarkibi ko‘pincha ishlab chiqarish hajmi 

va tarkibiga mos kelgan, ulaming bir-biri bilan bog‘lanishi bir xo‘jalik 

doirasida amalga oshganligi sababli juda oson kechgan. Bunday muno­

sabatlar  eng  aw alo  ibtidoiy jamoada,  keyinchalik  patriarxal  dehqon 

xo‘jaligi, feodal pomestyalarida hukm surgan. Natural ishlab chiqarish 

shakli barcha iqtisodiy jarayonlami bir xo‘jalik doirasida qat’iy cheklab 

qo‘yadi,  tashqi  xo‘jaliklararo  aloqalar  uchun  yo‘l  ochilmaydi.  Ishchi 

kuchi  muayyan  xo‘jalikka juda  qattiq  biriktirib  qo‘yiladi  va  ko‘chib 

yurish  imkoniyatidan  mahrum  bo‘ladi.  Natural  xo‘jalik  shakllarining 

xuddi shu xususiyatlari qishloq xo‘jalik jamoalarini ming yillar davomi­

da barqaror saqlanib qolishining «siri»ni ochib beradi. Natural xo‘jalik 

ishlab chiqarish maqsadlarini nihoyatda cheklab, hajmi va turi jihatidan 

kam bo‘lgan ehtiyojlami qondirishga bo‘ysungan.  Shuning uchun ham 

jamiyat rivojlanish yo‘lida asta-sekinlik bilan natural ishlab chiqarish- 

dan tovar ishlab chiqarishga o‘tadi.

Hozirda  ijtimoiy  xo‘jalik  yuritish  shakli  sifatida  natural  xo‘jalik 

deyarli barham topgan.  Shunga qaramay, hali u qadar rivojlanmagan 

hamda jahon hamjamiyati iqtisodiy aloqalaridan ajralib qolgan qoloq 

mamlakatlarda natural xo‘jalik ko‘rinishlari hamon saqlanib qolgan. 

Shuningdek,  tovar  ishlab  chiqarish  ommaviy  tus  olishiga  qaramay, 

ijtimoiy hayotning ba’zi bir jabhalarida natural  ishlab  chiqarish  ele- 

mentlarini uchratish mumkin.  Masalan,  oiladagi shaxsiy ehtiyojlami 

qondirish  uchun  uy  bekalari  tomonidan  ovqatlar,  turli  xil  konserva 

mahsulotlarining tayyorlanishi, kir yuvish, dazmollash, uylami toza- 

lash kabi xizmatlaming bajarilishi, shaxsiy tomorqada turli xil sabza- 

vot va rezavor mevalaming yetishtirilishi kabilar shular jumlasidan- 

dir. Biroq, shunga qaramay, kishilik jamiyati taraqqiyotining yuksalib 

borishi bilan, natural ishlab chiqarish miqyoslari qisqarib, o ‘z o‘mini 

tovar ishlab chiqarishga bo‘shatib beradi.