Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

Natural va tovar xo‘jaligining asosiy farqlari________

Asosiy jihatlar

Natural xo‘jalik

Tovar xo‘jaligi

1. Ne’matlar ishlab 

chiqarishning asosiy 

maqsadi

Shaxsiy ehtiyojlami 

qondirishda 

foydalanish

Boshqa tovarlarga 

ayirboshlash, bozorda 

oldi-sotdi qilish

2. Ishlab chiqariladi- 

gan mahsulot tarkibi- 

ning aniqlanishi

Ehtiyojlar va im- 

koniyatlardan kelib 

chiqqan holda oldin- 

dan aniqlanadi

Bozordagi muayyan 

talab va ishlab chiqa- 

ruvchining xususiy 

manfaati asosida 

aniqlanadi

3. Iste’molchini o‘ziga 

jalb etish uchun kurash

Bunday kurash mavjud 

emas

Bunday kurash mavjud 

va tovar xo‘jaligining 

rivojlanishi bilan 

kuchayib boradi

4. Ishlab chiqarilgan 

mahsulotning iste’mol 

qilinish darajasi

Barcha ishlab chiqaril­

gan mahsulotlar to‘liq 

iste’mol 

qilinadi

Ishlab chiqarilgan 

mahsulotlaming ayrim 

turlari va qismlari 

sotilmay qolishi, ya’ni 

iste’mol qilinmasligi 

mumkin

5. Ishlab chiqarish 

jarayonida ishchi 

kuchining ishtirok 

etish tamoyillari

Ishlab chiqarish jarayo­

nida faqat o‘zining va 

oila a’zolarining ishchi 

kuchidan 

foydalaniladi

Ishlab chiqarish jarayo­

nida ustun ravishda 

yollanma ishchi kuchi­

dan keng foydalanish 

mumkin

Tovar  ishlab  chiqarish  ishlab  chiqaruvchilar  bilan  iste’molchilar 

o‘rtasidagi  munosabatlaming,  mehnatni  o‘lchash  va  uni  jamiyat-

115

---

ning jami  mehnati tarkibiga kiritishning  o‘ziga xos  usulidir.  Natural 

xo‘jalikni  siqib  chiqarish  va  tovar  ayirboshlashning  rivojlanish ja ­

rayoni mehnat taqsimotining chuqurlashuvi,  ishlab  chiqarishning ix- 

tisoslashuvi, xususiy mulkning vujudga kelishi va rivojlanishi asosida 

individual  xo‘jaliklaming  tovar  ayirboshlashga,  oldi-sotdiga  o ‘tish 

yo‘li  bilan  boradi.  Ayrim  turdagi  mahsulotlami  ishlab  chiqarishga 

ixtisoslashuv ulami turli xil ishlab chiqamvchilar o‘rtasida ayirbosh- 

lashni  zarur qilib  qo‘yadi.  Ayni  paytda  ixtisoslashuv mehnat unum­

dorligining  oshishiga  olib  keladi,  demak,  tovar  ayirboshlash  faqat 

zarurgina  emas,  balki  foydali  bo‘lib  ham  boradi.  Vaqtni  va  moddiy 

resurslami tejash tovar xo‘jaligini rivojlantirishning harakatlantiruv- 

chi kuchi bo‘lib  chiqadi.  Ayirboshlash jarayoniga tortiladigan ishlab 

chiqamvchilar tobora bir-birlariga ko‘proq bog‘lanib boradilar. Dast- 

labki  davrlarda  tovar xo‘jaliklari jamoalar,  quldorlik latifundiyalari, 

feodal va dehqon xo‘jaliklari o ‘rtasida aloqalar o‘matilishiga yordam 

berib,  ishlab  chiqarishning  va  umuman  jamiyatning  rivojlanishi 

uchun qo‘shimcha imkoniyatlar ochgan.

M a’lum  tarixiy  davrlarga  kelib  tovar munosabatlari jamiyat  iqti- 

sodiyotining barcha tomonlarini keng va chuqur qamrab oladi.

Tovar xo‘jaligining vujudga kelishi va amal qilinishining ijtimoiy- 

iqtisodiy asoslari hamda shart-sharoitlari quyidagilardan iborat:

1) ijtimoiy mehnat taqsimotining ro‘y berishi. Bunda ishlab chiqa­

mvchilar u yoki bu aniq mahsulotni ishlab chiqarishga ixtisoslashadi. 

Ixtisoslashuv, o‘z navbatida, qiyosiy ustunlik tamoyili bo‘yicha, ya’ni 

mahsulotni nisbatan kam muqobil qiymatda ishlab chiqarish layoqati 

bilan aniqlanadi;

2)  shaxsiy va xususiy mulkchilikning shakllanishi va rivojlanishi. 

Bunda  ular  o‘z  mulklari  hamda  mehnat  natijalarini  o‘zlari  tasarruf 

qiladilar;

3)  ishlab  chiqamvchilaming  iqtisodiy  jihatdan  alohidalashuvi. 

Iqtisodiy  alohidalik  xo‘jalik  faoliyatiga  oid  barcha  qarorlami  ishlab 

chiqamvchining o ‘zi hal qilishini bildiradi. Xuddi shu uch holat tovar 

ishlab  chiqarishni  zamr  qilib  qo‘yadi  va bozor  iqtisodiyoti  vujudga 

kelishining shart-sharoiti hisoblanadi. Mehnat mahsuli tovarga, ya’ni 

bozorda  ayirboshlash  uchun,  sotish  uchun  tayyorlanadigan  narsaga,

116

---

ishlab  chiqamvchilar  esa  tovar  ishlab  chiqaruvchilarga  aylanadi. 

Tovar  ishlab  chiqarishning  mohiyatini  yanada  kengroq  tushunish 

uchun  uning  asosiy  unsuri  bo‘lgan  tovaming  xususiyatlarini  ko‘rib 

chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi..