Toshkent davlat yuridik

Majburiyatlarni buzganlik uchun javobgarlik asoslari


Qarzdor tomonidan majburiyatning bajarilmasligi yoki lozim
darajada bajarilmasligi huquqqa xilof harakat yoki harakatsizlik
hisoblanadi. Buning uchun umumiy qoida sifatida faqat muayyan asoslar
mavjud boʻlgandagina qarzdorning, ya’ni majburiyatni buzgan shaxsning
mulkiy javobgarlikka tortilishi belgilanadi.
Yuridik javobgarlik shartlariga koʻra odatda, majburiyatni buzganlik
uchun qarzdorning yoki zarar yetkazuvchining javobgarlikka tortilishi
uchun quyidagi toʻrtta asos boʻlishi koʻrsatilgan:
birinchidan, huquqqa xilof harakat yoki harakatsizlik;
ikkinchidan, zarar yetkazilishi;
uchinchidan, huquqqa xilof harakat yoki harakatsizlik bilan sodir
boʻlgan zarar oʻrtasida sababiy bogʻlanish boʻlishi;


2


63





toʻrtinchidan, qarzdorning yoki zarar yetkazuvchining aybi mavjud
boʻlishi.


Shuni koʻrsatib oʻtish kerakki, shartnomadan yoxud boshqa bir
tomonlama bitimdan kelib chiqadigan majburiyatlarda uning bajarilmasligi
oqibatida boshqa shaxsga gʻayriqonuniy ravishda zarar yetkazish – barcha
hollarda huquqqa xilof hisoblanadi. Mazkur hollarda qarzdor xatti-
harakatining huquqqa xilof boʻlishini belgilashda qanday shartlar mavjud
boʻlganida majburiyatni ijro etmaslik uchun fuqarolik-huquqiy
javobgarlikning belgilanishini aniqlash zarur boʻladi.
Zarar hamma vaqt ham qarzdorning majburiyatni bajarmaganligi
yoki lozim darajada bajarmaganligidan kelib chiqavermaydi. Ba’zi
hollarda majburiyatning bajarilmasligi natijasida yuqorida aytganimizdek,
mulkiy zarar boʻlmasligi ham mumkin. Ammo aksariyat hollarda zarar
javobgarlikni belgilash uchun zarur asos boʻladi.
Agar kreditorning talablari zararni undirishga qaratilgan boʻlsa, u
holda, albatta, quyidagi asoslar: zararning boʻlishi, qarzdorning huquqqa
xilof harakati yoki harakatsizligi bilan kreditorning koʻrgan zarari
oʻrtasida sababiy bogʻlanishlar boʻlishi va nihoyat, qarzdorning aybi
boʻlishi talab etiladi. Agar kreditorning talabi faqat neustoyka, penya,
jarimani undirishga qaratilgan boʻlsa, qarzdor faqat aybi boʻlgandagina
mulkiy javobgarlikka tortiladi.
Qarzdorga mulkiy javobgarlikni belgilashdan oldin, ya’ni kreditorga
yetkazilgan zararning undan undirilishidan oldin sud har bir aniq holatda,
mazkur zararlar qarzdorning oʻz majburiyatlarini buzishidan vujudga
kelgan-kelmaganligini aniqlashi, ya’ni qarzdorning huquqqa xilof harakati
yoki harakatsizligi bilan kreditorning koʻrgan zarari oʻrtasida sababiy


bogʻlanishni aniqlashi lozim. Masalan, agar temir yoʻl transporti korxonasi yuk
oluvchiga zararlangan yukni yetkazib bersa, sud kreditorga bunday zararni kim