Toshkent davlat yuridik universiteti xalqaro tashkilotlar huquqi

 

---

85 
Inson huquqlari bo’yicha Qo'mita faolyati misolida 
Konvensiyaviy organlarning nazorat funksiyasining amalga oshirish 
mexanizmi
1976 yilda Fuqarolik va siyosiy huquqlar to'g'risidagi Paktning 28-
moddasiga muvofiq Inson huquqlari bo’yicha qo'mita – Fuqarolik va 
siyosiy huquqlar to'g'risidagi xalqaro paktning ishtirokchi davlatlari 
tomonidan bajarilishini nazorat qiluvchi18 mustaqil ekspertlardan iborat 
Kengash tashkil etildi. Ushbu ekspertlar Kengashi Qumitada ishtirok 
etuvchi davlatlar tomonidan o'z fuqarolari orasidan tanlangan va yuqori 
ahloqiy fazilatlarga ega va inson huquqlari sohasida tan olingan, 
vakolatga ega bo'lgan 18 nafar ekspertdan iborat bo'lib, ushbu 
shaxslarning ega bo'lgan huquqiy tajribasini xisobga olgan xolda tuziladi 
( Paktning 28-moddasining 1,2 – bandlari). 
Qo'mita a'zolari, muayyaan mamlakat fuqarolari va vakillari 
sifatida o'zlarining vakolatlari doirasida o'z davlatlarining vakolatli 
organlari bilan aloqa qilishlari va o'zaro aloqa qilishlari mumkin. Biroq, 
o'z vazifalarini bajarishda ob'ektiv va xolisona xarakat qilishi kerak. 
Agar ma'lum davlatlarda qarshi shikoyat berilsa yoki ma'lum bir 
davlat tomonidan taqdim etilgan bo'lsa, Qo'mita a'zolari orasidan uning 
vakili bunday arizani ko'rib chiqishda ishtirok eta olmaydi. Agar 
ularning ob'ektivligi va betarafligi haqida shubxa mavjud bo'lsa, 
Qo'mitaning har qanday a'zosi shikoyat va xisobotning hususiyatlaridan 
qat'iy nazar o'zini o'zi rad etishga haqlidir. 
Qo'mita tarkibi, bevosita a'zolari bilan bir qatorda quydagilarni o'z 
ichiga oladi:
1. Qo'mita raisi. 
2. Uchta rais o'rinbosari. 
3. Ma'ruzachi – Bosh Assambleyasida yillik hisobot tayyorlash 
uchun mas'ul.
4. Qo'mita tomonidan muayyaan vazifalar topshirilgan uchta 
maxsus ma'ruzachilar. 
Qo'mita faoliyatining asosiy rejimi ishchi guruxining dastlabki 
xaftalik Yig’ilishi va uch xaftalik sessiya xisoblanadi. Plenar sessiyalar 
(Yig’ilishlar) yiliga uch marotaba (mart-aprel, iyun-iyul va oktyabr-
noyabr) yillik ish jadvalibo’yicha o'tkaziladi. Qoida tariqasida, Qo'mita 
Jeneva yoki Nyu-Yorkda – BMTning Shveytsariyadagi ofisida yoki 
BMT markazida joylashgan. Sessiyalarda: 
• Paktning 5-7ta ishtirokchi-davlatlarini xisobotlari eshitiladi; 

---

86 
• Ishchi guruh tomonidan tayyorlangan davlat xisobotlari va turli 
xil maqsadli savollar ko'rib chiqiladi; 
• Paktning buzilishi bo’yicha asosan individual shikoyatlarni xal 
qilinadi.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Inson huquqlari bo’yicha 
qo'mitasining asosiy vakolatlari – a'zo davlatlar tomonidan Fuqarolik va 
siyosiy huquqlar to'g'risidagi xalqaro Paktga va uning Fakultativ 
protokollariga rioya etilishini nazorat qilish. Buning uchun har bir davlat 
muntazam ravishda Komitetga tegishli xisobotlarni taqdim etishi kerak. 
Xisobotlar Qo'mitaning talabi bo’yicha, odatda har 4 yilda bir marta 
olinadi. Faqat Paktning ishtirokchilari bo'lgan mamlakatlar uchun 
xisobotning birinchi muddatli xisoboti ushbu xalqaro shartnomaga 
qo'shilganidan biryilo'tgach topshiriladi. Qo'mita yalpi majlisda 
xisobotlarni 
eshitadi, 
uning 
asosida 
tavsiyalar 
– 
yakuniy 
xulosalartayyorlaydi. 
Qo'mitaning asosiy vazifalaridan biri – ishtirokchi davlatlarning 
Paktda e'tirof etilgan huquqlarni amalga oshirish bo’yicha chora-
tadbirlar va ushbu huquqlardan foydalanishda erishilgan yutuqlar 
to'g'risida xisobotlarni qo'rib chiqishdan iborat (40-modda, 1-band). 
Davlatlarning xisobotlarning ko'rib chiqayotganda, ularning vakillari 
Qo'mita majlislarida ishtirok etishi, yuqoridagi savollarga javob 
berishlari, ma'ruzalar bo’yicha bayonotlar berishlari va qo'shimcha 
ma'lumot berishlari mumkin. 
Eng muxim xisobot dastlabki xisoblanadi. U Paktning barcha 
qoidalarini qamrab olishi va mamlakatlagi vaziyatni umuman siyosiy va 
fuqarolik huquqlarini amalga oshirish bilan bog'liqligini ko'rsatishi 
kerak. 
Deyarli shunga o'xshash talablar mamlakatda sodir bo'lgan tub 
o'zgarishlar bo’yicha, masalan, tizimdagi o'zgarishlar, mamlakatda 
hukumat tizimining o'zgarishi yuzasidan tayyorlanadigan davriy 
xisobotga ko'shiladi. Boshqa xisoblotlar qisqacha xarakterga ega. Ularda 
e'tibor ilgari Qo'mita tomonidan ilgari so'rilgan masalalarga va qanday 
izoxlar berilganligiga e'tibor qaratishadi. 
Axamiyatli joyi shuki, xisobotni tinglash jarayoni – bu 
mamlakatdagi vaziyat va uni baxolash bo’yicha rasmiy xisobot emas, 
balki Pakt ishtirokchilarini a'zolarini va mamlakat delegatsiyalarini 
vakillari o'rtasida olib boriladigan amaliy natijalar beradigan muloqot. 
Ushbu muxokamada xisobotlardan olingan natijalar ko'rib chiqilgandan 

---

87 
so'ng, mamlakatdagi inson huquqlari vaziyati belgilanadi, (ijobiy va 
salbiy fikrlar) va tavsiyalar ishlab chiqiladi.
Inson huquqlari bo’yicha qo'mita, boshqa konventsion organlari 
kabi, o'zlarining ishtirokchi-davlatlar o'z majburiyatlarini bajarmaganligi 
to'g'risida boshqa davlatning shikoyatlarini ko'rib chiqishi mumkin (41-
modda). 
Birok bunday shikoyatlar xalqaro munosabatlar amaliyotda kam 
uchrab turadi.
Ushbu moddaning qoidalariga muvofiq, ishtirokchi-davlat ushbu 
Paktdagi o'z majburiyatlarini bajarmaganligi to’grisida xabarlarni qabul 
qilish va ko'rib chiqish uchun Qo'mitaning vakolatini har qanday vaqtda 
qabul qilishi mumkin. Ushbu moddada ko'zda tutilgan xabarlar faqatgina 
ushbu Qo'mitaning vakolatlarini tan olgan holda bayonnoma bergan 
ishtirokchi-davlat tomonidan taqdim etilgan taqdirda qabul qilinishi 
mumkin. Qo'mita bunday bayonot bermagan ishtirokchi-davlatga 
tegishli bo'lgan hech qanday xabarni qabul qilmaydi. 
Ushbu modda bo'yicha qabul qilingan xabarlar quyidagi tartibda 
ko'rib chiqiladi: 
a) Agar ushbu Pactda ishtirok etuvchi davlat boshqa ishtirokchi-
davlat tomonidan ushbu Pact shartlarini bajarmayotganligini aniqlasa, u 
ushbu masalani ushbu ishtirokchi-davlatga yozma ravishda etkazishi 
mumkin.
Ushbu xabarni olgandan keyin uch oy mobaynida qabul 
qiluvchi davlat ushbu xabarni yuborgan davlatga yozma ravishda 
tushuntirish yoki masalani tushuntirib beruvchi boshqa bayonotni 
taqdim etadi, jumladan bayonot o'z ichiga davlat tomonidan amalga 
oshirilgan tegishli choralar va ichki tartib-qoidalarni olishi kerak. 
b) Agar ushbu masalani qabul qiluvchi davlat dastlabki xabarni 
olgandan keyin olti oy ichida natija ikkala ishtirokchi-davlatni 
qoniqtirilmasa, masala ijobiy hal qilinmasa, ushbu davlatlardan biri bu 
masalani Qo'mitaga topshirishga haqlidir. 
(c) Qo'mita, xalqaro huquqning umume'tirof etilgan xalqaro 
me'yorlariga muvofiq, barcha mavjud bo’lgan ichki vositalardan 
foidalanilgangandan so'nggina unga berilgan xabarni ko'rib chiqadi.
d) Qo'mita ko'zda tutilgan xabarlarni yopiq majlislarda ko'rib 
chiqadi. 
e) (s) Pact qoidalarini hisobga olgan holda, Qo'mita mazkur 
hujjatda xamda xalqaro huhuqda e'tirof etilgan inson huquqlari va asosiy 
erkinliklariga hurmat asosida ushbu masalani ob’ektiv tarzda hal qilish 

---

88 
uchun manfaatdor ishtirokchi davlatlarga o'z xayrli xizmatlarini 
ko’rsatadi. 
(f) Qo'mita unga yuborilgan har qanday masala yuzasidan (b) 
bandda 
qayd 
etilgan 
tegishli 
ishtirokchi-davlatlardan 
tegishli 
ma'lumotlarni taqdim etishni so'rashi mumkin. 
g) b) bandda ko'rsatilgan manfaatdor ishtirokchi davlatlar 
Qo'mitada masalani ko'rib chiqishda vakillik qilish huquqiga ega va 
og'zaki va / yoki yozma ravishda o’z fikrlarini taqdim etadilar. 
(h) Qo'mita, pastki b-bandga muvofiq, xabar berilgan kundan 
boshlab o'n ikki oy mobaynida: 
i) agar e-
bandd doirasida qaror qabul qilinsa, Qo'mita o'zining 
hisobotida faktlarning qisqacha bayoniga va qabul qilingan qarorga chek 
qo'yadi; 
(ii) Agar e-
bandga qoidalari doirasida qaror qabul qilinmasa, 
Qo'mita o'zining hisobotida faktlarni qisqacha bayon etishga chek 
qo'yadi; taqdim etilgan yozma ariza va manfaatdor ishtirokchi davlatlar 
tomonidan taqdim etilgan og'zaki tushuntirishlar hisobotga ilova 
qilinadi. 
Inson huquqlari bo’yicha qo'mita ishtirokchi davlatlarning 
yurisdiktsiyasida bo'lgan shaxslardan va ushbu davlat tomonidan 
imzolangan Fuqarolik va siyosiy huquqlar to'g'risidagi Paktda 
ko'rsatilgan huquqlari buzilgan shaxslarning da'volari Paktning 
Fakul`tativ protokolga muvofiq qabul qilinishi va ko'rib chiqilishi 
mumkin. 
Pakt va 1-Protokolning talablariva mazmuniga muvofiqdastlabki 
shikoyatlar maqbullik baxolashdan o'tadi. Keyin esa, odatda, ish 
bo’yicha tomonlar o'rtasida axborot va xujjatlarni so'rash, olish, o'zaro 
almashish uzoq davom etadigan jarayondir. Agar shikoyat maqbul bo'lsa 
va ko'rib chiqishga loyiq deb topilsa, unda huquqbuzar-davlatga ushbu 
aniqlangan huquqbuzarlikni bartaraf etish taklif qilinadi, shu jumladan, 
jabrlangan shaxsga tovon to'lash yo'li bilan hal qilinishi so'raladi.
Keyingi qadamda tomonlarning huquqlarini buzish va kelajakda 
shu kabi huquqbuzarliklarning oldini olish uchun sharoit yaratish 
maqsadida tomonlarning o'zaro aloqalarini o'rnatish tartibi amal qiladi. 
Qo'mita tomonidan ko'rib chiqadigan barcha shikoyatlarning xammasi 
bo'lmasa ham, balki buzilgan huquqlarini tiklashga yoki zararlarini 
qoplashga imkon beradi. 
Protokolga ko'ra, individual shikoyat anonim bo'lmasligi kerak, u 
mavjud bo'lgan barcha ichki vositalar uni ishlatishdan oldin tugatilishi 

---

89 
kerak va bu masala xalqaro nazorat yoki tartibga solishning boshqa 
vositalari orqali muxokama qilinmasiligi kerak.
Agar Qo'mita shikoyatning o'rinli deb topsa, ushbu ish albatta 
ko'rib chiqiladi. Ushbu shikoyat bo’yicha tegishli davlatga Qo`mita 
ma'lumot beradi va ushbu davlat mazkur masala bo’yicha olti oy ichida 
yozma ravishda tushuntirish beradi.
Barcha xabarlar Qo'mita tomonidan yopiq majlislarda ko'rib 
chiqiladi. Qo'mita o'z nuqtai nazarini tegishli davlatga va shikoyat 
bergan shaxsga yetkazadi (5-moddaning 4-bandi). Ular qonuniy jixatdan 
majburiy emas, lekin ular Davlat qo'mitasining tavsiyalari sifatida 
qaradilar. 
Inson huquqlari bo’yicha qo'mitasi faoliyati davomida yuzlab 
muloqotlarni ko'rib chiqdi va ularga tegishli tavsiyalar berdilarning 
aksariyati davlatlar tomonidan qabul qilindi. 
Inson huquqlari bo’yicha Qo'mita bilan bir qatorda, alohida 
shikoyatlar boshqa konvensiyaviy organlar ham tomonidan ko'rib 
chiqiladi. Ushbu nazorat organlarining vazifalari ko'p jihatdan Inson 
huquqlari ko'mitaga o'xshashdir va ushbu qo'mitalarning faoliyati katta 
amaliy ahamiyatga ega.
BMT Bosh Assambleyasi organi maqomiga ega mazkur kengash 
Jenevada joylashgan. Inson huquqlari bo’yicha Oliy komissar 
boshqarmasi uning kotibiyati hisoblanadi. 
Kengash inson huquqlariga taalluqli masalalar muhokamasi uchun 
forum vazifasini o'taydi. Davlatlarga inson huquqlari sohasidagi 
majburiyatlarini bajarish bo’yicha muloqot asosida yordam ko'rsatish, 
salohiyatni oshirish hamda texnik ko'mak berish tuzilma faoliyatining 
asosiy yo'nalishi hisoblanadi. Kengash BMT Bosh Assambleyasiga 
inson huquqlari sohasida xalqaro huquqni yanada rivojlantirish bo’yicha 
tavsiyalar kiritadi. 
Xozirgi vaqtda inson huquqlari soxasida boshqa konvensiyalarni 
monitoring qilish organlarning vakolatlarini kengaytirish tendentsiyasi 
mavjud.