Toshkent davlat yuridik universiteti

4.2. Soliq va boshqa majburiy to’lovlarning o’ziga xos 
xususiyatlari 
 
Oldingi  boblarda  ta’kidlaganimizdek,  O’zbekiston  Respublikasi 
Soliq  kodeksining  12-moddasida  soliq  va  boshqa  majburiy  to’lovlarning 
tushunchasi  mustahkamlab  qo’yilgan.  Unga  ko’ra  soliqlar  deganda  Soliq 
kodeksida  belgilangan,  muayyan  miqdorlarda  undiriladigan,  muntazam, 
qaytarib  berilmaydigan  va  beg’araz  xususiyatga  ega  bo’lgan,  budjetga 
yo’naltiriladigan majburiy pul to’lovlari tushuniladi.  
Boshqa  majburiy  to’lovlar  deganda  Soliq  kodeksida  belgilangan 
davlat  maqsadli  jamg’armalariga  majburiy  pul  to’lovlari,  bojxona 
to’lovlari,  shuningdek  vakolatli  organlar  hamda  mansabdor  shaxslar 
tomonidan  yuridik  ahamiyatga  molik  harakatlarni  to’lovchilarga  nisbatan 
amalga  oshirish  uchun,  shu  jumladan  muayyan  huquqlarni  yoki 
litsenziyalar  va  boshqa  ruxsat beruvchi  hujjatlarni  berish  uchun  to’lanishi 
lozim bo’lgan yig’imlar, davlat boji tushuniladi.  
Shuningdek, Soliq kodeksida soliq va boshqa majburiy to’lovlarning 
turlari  belgilangan.  Unga  ko’ra  o’nta  soliq  turi  hamda  beshta  boshqa 
majburiy  to’lovlar  mavjud  bo’lib,  ularning  o’z  xususiyatiga  ko’ra  bir-
biriga o’xshash va farqli jihatlari mavjud.  

---

100 
 
Ularning umumiy bo’lgan belgilari bu to’lovlarning Soliq kodeksida 
belgilanganligi.  Qonunchilik  hujjatlarida  nazardatutilgan  asoslar  mavjud 
bo’lganda  ularni  to’lash  majburiyligi.  Bu  to’lovlarning  budjet  tizimiga 
kiritilishi.  Shuningdek,  subyektlarning  soliq  va  boshqa  majburiy 
to’lovlarni to’lashdagi asosiy majburiyatlarida (ya’ni o’z vaqtida, to’liq va 
belgilangan muddatda to’lashda) farqning yo’qligi.  
Endi ularni farqli jihatlarini ko’rib chiqamiz. Yig’imlar va bojlarning 
soliqlardan  farqli  ravishda,  qisman  boshqa  xususiyatlarga  ega  bo’lib, 
qonuniy  belgilangan  xizmatlarni  ko’rsatish  yoki  muayyan  huquqlarni 
berish uchun undirib olinadi. 
(Masalan, tadbirkorlik faoliyati subyektlarini ro’yxatga olish 
uchun  yig’im,  savdo  huquqini  olish  uchun  yig’im). 
Bunday  to’lovlar,  odatda  bir 
martalik  xususiyatga  ega,  ularni  to’lash  majburiyati  to’lovchi  tomonidan 
nazarda  tutilgan  faoliyatni  erkin  tanlash  yoki  bu  harakatlarni  qilishdan 
o’zini tiyib turish natijasida yuzaga keladi. 
(Masalan, bojxona yig’imi). 
Soliqlarga 
esa,  ulardan  farqli  ravishda,  soliq  solish  obyekti  mavjud  bo’lgan  holda 
qonunchilikda  belgilangan  muddatlarda  muntazam  ravishda  to’lanish 
xususiyati xosdir.
26
  
Ba’zi  adabiyotlarda  boshqa  majburiy  to’lovlar,  masalan,  texnik, 
kasb-hunar  va  ijtimoiy  tashkilotlar  foydasiga  undirib  olinadi  va  ular 
maqsadli  tushumlar  xususiyatiga  ega  bo’lib,  budjet  tushumlarida  hisobga 
olinmaydi,  bunda  ular  majbur  qilish  asosida  undirib  olinadi,  shu  sababli 
ularni  belgilash,  soliqlarni  belgilash  kabi,  faqat  qonunchilik  yo’li  bilan 
amalga oshirishi mumkin, degan fikrlar mavjud.
27
  
Yuqorida  keltirilgan  ta’rif  soliqlarni  yig’imlar  va  bojlarda  ajratish 
imkonini  beruvchi  belgilar  bor.  Yig’im  yoki  boj  to’lanayotganida  hamma 
vaqt maxsus maqsad va alohida manfaatlar mavjud bo’ladi.  
Bojlar  va  yig’imlar  soliqqa  xos  bo’lgan  moliyaviy  ahamiyatga  ega 
emas. Bojlar va yig’imlar yakka tartiba to’lanadigan to’lovlar hisoblanadi. 
Bojlar  va  yig’imlarni  undirishdan  maqsad  davlat  va  mahalliy  organlar 
hamda  muassasalar  harajatlarini  qoplashdan  iborat  bo’lib,  ularning 
faoliyati  bilan  bog’liq  holda  boj  (yig’im)  undirib  olinadi.  Davlat  bojini 
qo’llash  hamma  vaqt  davlatning  barcha  hududida  amalga  oshiriladi,  bu 
bilan  soliqlardan  farq  qiladi,  chunki  soliqlar  umumdavlat  soliqlari  hamda 
mahalliy soliqlarga bo’linadi.  
 
Agar, daromadga solinadigan soliq stavkasi muayyan vaziyatlarga bog’liq bo’lishi mumkin 
bo’lsa, tegishli yuridik harakat uchun davlat boji miqdoriga nisbatan buni aytib bo’lmaydi – u har  
                                                           
26
Li A.O'zbekiston Respublikasining moliya huquqi. Darslik. / Mas'ul muharrir: M.H.Rustamboev. – T.: TDYI, 
2004. – 398 b. 
27
 Налоги и налоговое право. Под ред. А.В.Бризгалина. M.1998, 92-t. 
 

---

101 
 
doim  to’lovchilar  uchun  bir  xil  bo’lib,  boshqa  biror  sharoit,  vaziyatga  bog’liq  emas  (turli  yuridik 
harakatlar uchun olinadigan davlat boji miqdorlari bir-biridan o’zaro farq qiladi). 
 
Yig’im  –  bu  biror  bir  faoliyat  turini  amalga  oshirish  huquqi  uchun 
(
masalan,  yakka tadbirkorlarni ro’yxatga o’tkazish uchun ro’yxatga olish yig’imi undiriladi, uning 
chegara  miqdori  O’zbekiston  Respublikasi Vazirlar  Mahkamasi  tomonidan  belgilanadi.  Ro’yxatga 
olish  yig’imining  miqdorlari  va  uni  to’lash  bo’yicha  imtiyozlar  joylardagi  davlat  hokimiyati 
organlari  tomonidan  belgilanadi
),  biror  narsada  ishtirok  etish  (
masalan,  litsenziyalovchi 
organ litsenziya da’vogarining arizasini ko’rib chiqqanlik uchun yig’im undiradi, bunda yig’imning  
eng ko’p miqdori qonun hujjatlarida belgilangan eng kam ish haqining besh baravaridan oshmasligi 
kerak
)  yoki  undan  foydalanish  huquqi  uchun,  ko’pincha  ijtimoiy-huquqiy 
tartibdagi  xizmat  bilan  bog’liq  holda  yakka  tartibda  davlat  hokimiyati 
organlari  tomonidan  undirib  olinadigan  to’lovdir  (
masalan,  turarjoy  binosidan 
turarjoy bo’lmagan bino sifatida foydalanish huquqini olish uchun ariza beruvchi mahalliy budjetga 
yig’im to’laydi
).
28
  
Yuqoridagi  bildirilgan  fikrlarni  tahlil  qilgan  hamda  amaldagi  soliq 
qonunchiligiga  asoslangan  holda  soliq  va  boshqa  majburiy  to’lovlarning 
farqini  quyidagicha  izohlash  mumkin.  Soliqlardagi  muntazamlilik  hamda 
beg’arazlilik xususiyati boshqa majburiy to’lovlarda deyarli mavjud emas. 
Boshqa  majburiy  to’lovlar,  ya’ni  yig’imlar  bir  martalik  to’lash 
xususiyatiga 
ega. 
(Budjetdan 
tashqari 
pensiya 
jamg’armalarga 
to’lanadigan  to’lovlarda  muntazamlilik  xususiyati  bor).  Soliqlardan  farqli 
ravishda  yig’imlarda  maqsadga  muvofiqlik  xususiyati  mavjud.  Soliqlar 
faqat  budjet  tizimiga  kiritiladi.  Boshqa  majburiy  to’lovlar  esa  budjet 
tizimidan  tashqari  tegishli  davlat  organlarning  hisobvaraqlariga  ham 
kiritiladi.