Toshkent davlat yuridik universiteti

4-bob. O’zbekiston Respublikasida soliq tizimining  
asosiy tavsifi va elementlari  
 
Ushbu  bobda  soliq  va  boshqa  majburiy  to’lovlar  tizimi;  soliq  va 
boshqa  majburiy  to’lovlarning  o’ziga  xos  xususiyatlari;  soliq  va  boshqa 
majburiy to’lovlarning elementlari kabi masalalar yoritilgan.  
 
4.1. Soliq va boshqa majburiy to’lovlar tizimi 
 
Soliq  tizimi  soliqqa  oid  qonunlar  majmuasini  bajarishga  qaratilgan 
tashkiliy-huquqiy 
xususiyatlardagi 
barcha 
vositalar 
va 
usullar 
yig’indisidan  iboratdir.  Iqtisodiy  adabiyotlarda  yuridik  va  jismoniy 
shaxslardan  olinadigan  soliqlar  va  boshqa  majburiy  to’lovlarning 
yig’indisi soliqlar tizimi deb tushuniladi.
23
  
 
Yuridik  va  jismoniy  shaxslardan  olinadigan  soliqlar,  yig’imlar, 
bojlar  va  boshqa  majburiy  to’lovlar  hamda  ularning  tuzilish 
tamoyillari, usullari, soliqnazoratining yig’indisi soliq tizimini tashkil 
etadi.  
 
Bu  ta’rif  soliq  tizimini  keng  ma’noda  tushunishdir.  Soliq 
qonunchiligida  soliq  tizimi  tor  ma’noda  talqin  qilinib,  bir  xil  mohiyatga 
ega  bo’lgan  va  markazlashgan  pul  fondini  tashkil  etadigan  soliq,  yig’im, 
boj  va  boshqa  majburiy  to’lovlarning  yig’indisi  soliq  tizimi  deb 
tushuniladi.  Soliq  tizimiga  nisbatan  bunday  yondashuvni  ayrim 
adabiyotlarda ham  keltirilganligini  ta’kidlash o’rinli.  Qayd  etilgan  ta’rifda 
soliq va yig’imlar yagona mohiyat, ya’ni “majburiy xarakterga ega bo’lgan 
munosabat”  va  ularning  bir-biri  bilan  bog’liqligi  va  nihoyat  budjetga 
tushishligini ko’rsatadi.
24
  
O’zbekiston  Respublikasida  soliq  tizimining  huquqiy  asoslari,  soliq 
majburiyati, soliq ishlarini yuritish tartibi, soliq nazorati va soliq haqidagi 
qonun  hujjatlarini  buzganlik  uchun  javobgarlik  O’zbekiston  Respublikasi 
Soliq  kodeksi,  O’zbekiston  Respublikasi  Bojxona  kodeksi,  O’zbekiston 
Respublikasi  Ma’muriy  javogarlik  to’g’risidagi  kodeks,  O’zbekiston 
                                                           
 
24
Soliqlar va soliqqa tortish: Darslik /Hammual.: A.Vahobov, A.Jo'raev. – T.: “Sharq” nashriyoti – 2009. –400 bet. 
24
Soliq nazariyasi:  O'quv  qo'llanma  /  Mual.:  A.Jo'raev,O. Meyliev, G'. Safarov.– T.: Toshkent Moliya instituti, 2004. 
–166 b. 

---

97 
 
Respublikasi Jinoyat kodeksi, O’zbekiston Respublikasining “Davlat soliq 
xizmati  to’g’risida”gi  Qonuni  va  shu  kabi  bevosita  soliqqa  oid  qonun 
hujjatlari  orqali  tartibga  solinadi.  Agar  O’zbekiston  Respublikasining 
xalqaro  shartnomasida  Soliq  kodeksidan  boshqacha  qoidalar  belgilangan 
yoki  nazarda  tutilgan  bo’lsa,  unda  xalqaro  shartnoma  qoidalarida 
belgilangan shartlar amalda qo’llaniladi.  
Soliq kodeksi soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni belgilash, joriy 
etish,  hisoblab  chiqarish  hamda  O’zbekiston  Respublikasining  Davlat 
budjetiga  va  davlat  maqsadli  jamg’armalariga  to’lash  bilan  bog’liq 
munosabatlarni,  shuningdek  soliq  majburiyatlarini  bajarish  bilan  bog’liq 
munosabatlarni tartibga soladi.  
Soliq  to’g’risidagi  qonun  hujjatlari  Soliq  kodeksidan  va  boshqa 
qonun  hujjatlaridan  iborat.  Soliqlar  va  boshqa  majburiy  to’lovlar  Soliq 
kodeksi  bilan  belgilanadi,  o’zgartiriladi  yoki  bekor  qilinadi.  Soliq  solish 
masalalariga daxldor me’yoriy-huquqiy hujjatlar Soliq kodeksi qoidalariga 
muvofiq  bo’lishi  kerak.  Me’yoriy-huquqiy  hujjatlar  Soliq  kodeksining 
qoidalariga muvofiq bo’lmagan taqdirda, kodeks qoidalari qo’llaniladi.  
Soliq  solish  masalalariga  dahldor  meyo’riy-huquqiy  hujjat  quyidagi 
hollarda Soliq kodeksiga muvofiq emas deb topiladi, agar hujjat:  
1)  Soliq  kodeksiga  muvofiq  bunday  hujjatni  qabul  qilish  huquqiga 
ega  bo’lmagan  organ  tomonidan  qabul  qilingan  bo’lsa  yoki  me’riy-
huquqiy  hujjatlarni  qabul  qilishning  belgilangan  tartibi  buzilgan  holda 
qabul qilingan bo’lsa;  
2)  Soliq  munosabatlari  subyektlarining  huquqlarini  bekor  qilsa  yoki 
cheklasa,  soliq  munosabatlari  subyektlarining  kodeksda  belgilangan 
majburiyatlarining  mazmunini,  ular  harakatlarining  asoslari,  shartlari, 
ketma-ketligi yoki tartibini o’zgartirsa;  
3) Soliq kodeksi bilan taqiqlangan harakatlarga ruxsat bersa yoki yo’l 
qo’ysa;  
4) Soliq kodeksida belgilangan tushunchalar mazmunini o’zgartirgan 
yoki  bu  tushunchalar  kodeksda  qo’llanilganidan  boshqacha  ma’noda 
qo’llanilgan bo’lsa.  
Yuqorida  nazarda  tutilgan  holatlardan  loaqal  bittasi  mavjud  bo’lgan 
taqdirda,  soliq  solish  masalalariga  daxldor  me’yoriy-huquqiy  hujjatlar 
Soliq  kodeksiga  muvofiq  emas  deb  topiladi.  Soliq  kodeksiga  muvofiq 
bo’lmagan  me’yoriy-huquqiy  hujjatni  qabul  qilgan  organ  yoki  uning 
yuqori  turuvchi  organlari  mazkur  hujjatni  bekor  qilishga  yoki  unga  zarur 
o’zgartishlar  kiritishga  haqli.  Bu  organlar  Soliq  kodeksiga  muvofiq 
bo’lmagan  me’yoriy-huquqiy  hujjatni  bekor  qilishni  yoki  unga  zarur 

---

98 
 
o’zgartishlar kiritishni rad etgan taqdirda, bu hujjat sud tomonidan haqiqiy 
emas deb topilishi mumkin.  
 
Soliq 
tizimi 
deganda, 
davlat 
budjetiga 
to’lanadigan 
soliqlarning  turlari,  ularni  hisoblash  va  undirib  olish  mexanizmi 
majmuasi tushuniladi.  
 
Soliq  mexanizmi  vositasida  davlatning  soliq  siyosati  amalga 
oshiriladi,  soliq  tizimining  asosiy  miqdor  va  sifat  xususiyati  shakllanadi. 
Uning  aniq  ifodalangan  ijtimoiy-iqtisodiy  vazifani  hal  etishga  qaratilgan 
yo’nalishi  shakllanadi.  Soliq  mexanizmida  eng  muhim  rolni  soliq 
qonunchiligi 
egallaydigan 
bo’lsa, 
uning 
ichida 
soliqqa 
tortish 
mexanizmining  ahamiyati  kattadir.  Mamalakatimiz  rahbari  I.Karimov 
ta’kidlaganlaridek,  “Soliq  tizimi  ham  bozor  infrastrukturasining  tarkibiy 
qismi  hisoblanadi.  Uni  hali  chinakamiga  tashkil  etishga  to’g’ri  keladi”.
25
 
Prezidentimizning bu fikrlari hali ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. 
Soliq  kodeksining  23-moddasiga  ko’ra  O’zbekiston  Respublikasi 
hududida  quyidagi  soliqlar  va  boshqa  majburiy  to’lovlar  amal  qiladi. 
Soliqlar tarkibiga quyidagilar kiradi:  
1) yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i;  
2) jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i;  
3) qo’shilgan qiymat solig’i;  
4) aksiz solig’i;  
5) yer qa’ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar va maxsus to’lovlar;  
6) suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq;  
7) mol-mulk solig’i;  
8) yer solig’i;  
9) obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i;  
10) transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik 
uchun olinadigan soliq.  
Boshqa majburiy to’lovlarga quyidagilar kiradi: 
1) ijtimoiy jamg’armalarga majburiy to’lovlar:  
- yagona ijtimoiy to’lov;  
- fuqarolarning budjetdan tashqari Pensiya jamg’armasiga sug’urta 
badallari;  
- budjetdan tashqari Pensiya jamg’armasiga majburiy ajratmalar;  
2) Respublika yo’l jamg’armasiga majburiy to’lovlar:  
 
Respublika yo’l jamg’armasiga majburiy ajratmalar;  
                                                           
25
 Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. – Toshkent: O’zbekiston, 1998. – B.49.  

---

99 
 
 
Respublika yo’l jamg’armasiga yig’imlar;  
2.1)  budjetdan  tashqari  Umumta’lim  maktablari,  kasb-hunar 
kollejlari, 
akademik 
liseylar 
va 
tibbiyot 
muassasalarini 
rekonstruksiya 
qilish, 
mukammal 
ta’mirlash 
va 
jihozlash 
jamg’armasiga majburiy ajratmalar; 
3) davlat boji;  
4) bojxona to’lovlari;  
5) ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi 
xizmatlarni ko’rsatish huquqi uchun yig’im.  
Belgilangan  hollarda  va  tartibda  soliq  solishning  soddalashtirilgan 
tartibida to’lanadigan quyidagi soliqlar qo’llanilishi mumkin:  

 - yagona soliq to’lovi;  

 - yagona yer solig’i;  

 - tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo’yicha qat’iy belgilangan 
soliq.  
Davlat  umummilliy  dasturlarini  amalga  oshirish  davrida  tegishli 
jamg’armalar  tashkil  etilishi  mumkin  bo’lib,  ularga  qonun  hujjatlarida 
nazarda tutilgan tartibda majburiy to’lovlar belgilanadi.