Toshkent davlat yuridik universiteti

Davlat daromadiga qaratilgan mol-mulkni realizatsiya qilishdan 
tushadigan  pul  mablag’larining  davlat  daromadiga  o’z  vaqtida  va 
to’liq  tushishini  nazorat  qilish.  Davlat  soliq  xizmati  organlari  davlat 
daromadiga  qaratilgan  mol-mulkni  realizatsiya  qilishdan  tushadigan  pul 
mablag’larining  davlat  daromadiga  o’z  vaqtida  va  to’liq  tushishi  ustidan 
nazoratni amalga oshiradi.  
Boshqa  majburiy  to’lovlarni  undirish  vazifasini  amalga 
oshirayotgan  davlat  organlari  va  tashkilotlari  ustidan  nazorat  qilish. 
Davlat  soliq  xizmati  organlari  boshqa  majburiy  to’lovlarni  undirish 
vazifasini  amalga  oshirayotgan  davlat  organlari  va  tashkilotlari  ustidan 
boshqa  majburiy  to’lovlarning  to’g’ri  hisoblab  chiqarilishi,  to’liq  undirib 
olinishi  hamda  budjetga  va  davlat  maqsadli  jamg’armalariga  o’z  vaqtida 
o’tkazilishi bo’yicha nazoratni amalga oshiradi.  
Soliq  nazorati  samaradorligini  oshirish,  soliq  qonunchiligini 
buzilishini keskin kamaytirish  va  soliq  organlari  xodimlarining  nazoratini 
qonuniy 
amalga 
oshirishning 
ta’minlash 
yo’llari, 
bizningcha, 
quyidagilardir:  
- soliqqa tortish darajasini pasaytirish;  
-  soliqqa  tortishning  murakkabligini  va  tez-tez  o’zgartirishlar 
kiritishni kamaytirish;  
- soliq qonunchiligining mukamalligini ta’minlash;  
-  korxonalarning  daromad  olib  ishlashlariga  iqtisodiy  va  ma’muriy 
mexanizmlar orqali imkoniyatlar yaratish;  
- nazarat organlar faoliyatini ham nazorat qilish;  
-  soliq  to’lovchilar  –  tadbirkorlarning  huquqiy  va  iqtisodiy  bilimini 
oshirish;  
-  nazorat  qilinadigan  korxonalarni  tanlashning  ilmiy  asoslangan 
usullarini, yaxshi samara beradigan variantlarini ishlab chiqish lozim
;  
- 
joylarga  bormasdan  soliq  organining  o’zida  soliq  tekshirishlarini 
o’tkazish samaradorligini oshirish lozim; 
- soliq organlari xodimlarining o’z vazifalarini suiste’mol qilishlariga 
yo’l qo’ymaslik maqsadida
 (
ularning ma’lum norasmiy to’lovlar evaziga tardbirkorlarning 
soliqqa  tortiladigan  daromadlarini  yashirishlariga  sherik  bo’lishlari  hollarining  mavjudligi  va 

---

87 
 
buning  oqibatida  budjet  katta  zarar  ko’rayotganligi  hech  kimga  sir  emas
) 
ish  haqlarini 
oshirish  va  yashash  uchun  yetarli  daraja  bo’lishini  ta’minlash  zarur 
(umuman,  butun  jamiyatda  ish  haqlarini  (daromadlarini)  oshirish 
masalasini hal qilish lozim);  
-  tadbirkorlar  tomonidan  o’z  huquqlarini  xo’jalik  sudi  orqali  talab 
qila olish tizimini ishlab chiqish ham muhimdir;  
-  moliyaviy  jazo  turlarini  va  ularni  qo’llash  sabablarini 
yengillashtirish  nuqtai  nazaridan  qayta  ko’rib  chiqish
  (
ular  katta  miqdorda  va 
arzimagan xatoliklar uchun ham qo’llaniladi
);  
-  soliq  organlarining  noqonuniy  harakatlariga  doir  javobgarlik 
mexanizmi ishlab chiqilishi kerak.  
Bunday  sharoitda  soliq  nazorati  asosan  halol  soliq  to’lovchilarga 
emas,  noqonuniy  yo’llar  bilan  daromad  qilishni  maqsad  qiluvchilarga 
qaratiladi.  Bunday  firma  yoki  korxonalarning  yopilishidan  davlat  va 
jamiyat  katta  zarar  ko’rmaydi.  Ushbu  vazifalar  amalga  oshirilgandan 
keyingina  soliq  nazoratini  kuchaytirish  mumkin  va  u  kutilgan  natijani 
berishi mumkin.
17
  
O’z  navbatida  amalga  oshirilayotgan  islohotlar  mamlakatimiz 
rivojiga tobora katta hissa qo’shib kelayotgan tadbirkorlik subyektlarining 
qonuniy faoliyatini davlat tomonidan har tomonlama qo’llab-quvvatlashga 
qaratilmoqda. Prezidentimiz ta’kidlganlaridek :“Talbirkorlik subyektlari va 
xususiy  mulk  egalari  uchun  huquq  va  kafolatlarni  himoya  qilish 
normalarini  kuchaytirish  darkor.  Bu  borada  xususiy  mulkdorlarning 
qonuniy  huquq  va  manfaatlarini  himoya  qilishda  sud  organlari  rolini 
oshirish,  davlat,  huquqni  muhofaza  qilish  va  nazorat  qiluvchi  organlar 
mansabdor  shaxslarining  tadbirkorlik  subyektlarining  xo’jalik  va 
moliyaviy  faoliyatiga  noqonuniy  aralashuvi  uchun  javobgarligini 
kuchaytirish birinchi darajali ahamiyatga ega bo’lishi lozim.”
18
 
Bu  borada  davlatimiz  tomonidan  bir  qator  chora-tadbirlar  amalga 
oshirilmoqda.  “Mamlakatimizda  qabul  qilingan  qator  qonunlar  va 
qonunchilik  hujjatlari  huquqni  muhofaza  qiluvchi,  nazorat  organlari  va 
ma’muriy  tuzilmalarning  tadbirkorlik  faoliyatiga  noqonuniy  aralashuvini 
bartaraf  etish  uchun  qat’iy  tartib  o’rnatish  va  ana  shu  idoralarning 
rahbarlari hamda mansabdor shaxslarning javobgarligini oshirish bo’yicha 
katta  ahamiyatga  ega  bo’ldi.  Davlat,  huquqni  muhofaza  qiluvchi  va 
                                                           
17
Toshmurodov B. Soliiq nazorati. TMI, 2007 y. 
18
 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning 2014 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2015 
yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining n 
majlisidagi ma’ruzasi. 2016 yil 15 yanvar. 

---

88 
 
nazorat  organlari  bilan  o’zaro  munosabatlarda  tadbirkorlar  huquqlarining 
ustuvorligi tamoyili joriy etildi”.
19
 
Shu  bilan  birga  2015  yil  15  maydagi  O’zbekiston  Respublikasi 
Prezidentining  “Xususiy  mulk,  kichik  biznes  va  xususiy  tadbirkorlikni 
ishonchli  himoya  qilishni  ta'minlash,ularni  jadal  rivojlantirish  yo'lidagi 
to'siqlarni  bartaraf  etish  chora-tadbirlari  to'g'risida”gi  farmoniga  asosan 
Respublika iqtisodiyotida xususiy mulkning o'rni va rolini tubdan oshirish, 
xususiy  mulk  va  xususiy  tadbirkorlikni  rivojlantirish  yo'lidagi  to'siq  va 
cheklovlarni  bartaraf  etish,  iqtisodiyotda  davlat  ishtirokini  kamaytirish, 
yalpi  ichki  mahsulotda  xususiy  mulk,  jumladan,  chet  el  kapitali 
ishtirokidagi  ulushini  izchil  oshirish  maqsadida  xususiy  mulk,  kichik 
biznes  va  xususiy  tadbirkorlikni  ishonchli  himoya  qilishni  ta'minlash, 
ularni jadal rivojlantirish yo'lidagi to'siqlarni bartaraf etish bo'yicha chora-
tadbirlar  dasturi  tasdiqlandi.  Unda:  tadbirkorlik  faoliyatiga  noqonuniy 
aralashish  va  to'sqinlik  qilish,  xususiy  mulkdorlar  huquqlarini  buzganlik 
uchun  davlat,  huquqni  muhofaza  qilish  va  nazorat  qiluvchi  organlarning 
mansabdor 
shaxslari 
javobgarligini 
jinoiy 
javobgarlikka 
tortish 
darajasigacha  oshirish;  xususiy  mulkni  himoya  qilish  kafolatini 
kuchaytirish,  tadbirkorlik  faoliyatini  tartibga  soladigan  ma'muriy  va 
jinoyat  qonunchiligini  liberallashtirish  jarayonini  davom  ettirish;  barcha 
turdagi  ro'yxatdan  o'tkazish,  ruxsat  berish  va  litsenziyalash,  shuningdek, 
tashqi  iqtisodiy  faoliyatni  amalga  oshirish  bilan  bog'liq  tartib-taomillarni 
yanada  soddalashtirish;  xususiy  mulk  va  xususiy  tadbirkorlikni  jadal 
rivojlantirish  uchun  zarur  shart-sharoit  va  imkoniyatlar  yaratish,  ularning 
moddiy va kredit resurslaridan foydalanishini kengaytirish, biznes muhitni 
yaxshilash masalalari inobatga olingan.
20
 
Shundan  kelib  chiqib  “O'zbekiston  Respublikasining  ayrim  qonun 
hujjatlariga  xususiy  mulkni,  tadbirkorlik  subyektlarini  ishonchli  himoya 
qilishni  yanada  kuchaytirishga,  ularni  jadal  rivojlantirish  yo'lidagi 
to'siqlarni  bartaraf  etishga  qaratilgan  o'zgartish  va  qo'shimchalar  kiritish 
to'g'risida”gi  O’zbekiston  Respublikasining  Qonuniga  ko’ra  O’zbekiston 
Respublikasining  Jinoyat  kodeksiga  “Tadbirkorlik  faoliyatiga  to'sqinlik 
qilish,  qonunga  xilof  ravishda  aralashish  bilan  bog'liq  jinoyatlar  hamda 
xo'jalik  yurituvchi  subyektlarning  huquqlari  va  qonuniy  manfaatlariga 
tajovuz 
qiladigan 
boshqa 
jinoyatlar” 
bobi  hamda  O’zbekiston 
Respublikasining 
Ma’muriy 
javobgarlik 
to’g’risidagi 
kodeksiga 
                                                           
19
 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning 2015 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016 
yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining 
kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi. 2016 yil 16 yanvar. http://www.press-servise.uz.uz.news.5226 
20
 O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2015 y., 20-son, 251-modda.   

---

89 
 
“Tadbirkorlik  faoliyatiga  to'sqinlik  qilganlik,  qonunga  xilof  ravishda 
aralashganlik  hamda  xo'jalik  yurituvchi  subyektlarning  huquqlari  va 
qonuniy  manfaatlariga  tajovuz  qiladigan  boshqa  huquqbuzarliklar  uchun 
ma'muriy javobgarlik” boblari kiritildi. Unga ko’ra xususiy mulk huquqini 
buzganlik;  tadbirkorlik  subyektlarining  faoliyatini  tekshirish  va  moliya-
xo'jalik  faoliyatini  taftish  qilish  tartibini  buzganlik;  litsenziyalash 
to'g'risidagi qonun hujjatlarini va ruxsat berish tartib-taomillari to'g'risidagi 
qonun  hujjatlarini  buzganlik  hamda  imtiyozlar  va  preferentsiyalarni 
qo'llashni  g'ayriqonuniy  ravishda  rad  etish,  qo'llamaslik  yoki  qo'llashga 
to'sqinlik qilganlik  va boshqa huquqbuzarlik va jinoyatlar uchun  Nazorat 
qiluvchi,  huquqni  muhofaza  qiluvchi  hamda  boshqa  davlat  organining  va 
davlat  tashkilotining  mansabdor  shaxsi  yoki  xizmatchisiga  nisbatan 
javobgarlik choralari belgilandi.
21
   
Shuningdek 2013 – 2015 yillarda soliqqa oid huquqbuzarliklar uchun 
javobgarlikni  liberallashtirish  bo’yicha  bir  qator  ishlar  amalga  oshirildi. 
Buni keying boblarda ko’rib chiqamiz.