Toshkent davlat yuridik instituti oblakulov d. O. Mustanov I. A

3.4. Xalqaro Tribunallar va Xalqaro Jinoyat Sudi 
 
Xalqaro tribunallar   xalqaro jinoyatlarni sodir etishda ayb-
dor bo lgan jinoyatchilar va davlatlarni sud qilish uchun tuzila-
digan organlardir. Xalqaro tribunallarning bugungi kunga qadar 
4 tasi mavjud bo lgan. 
I.
 1945-yilgi Xalqaro harbiy tribunal Ustavi asosida ishla-
gan Nyurnbergdagi Xalqaro Harbiy Tribunal. Tribunal Nizomi-
da uning yurisdiksiyasi ta riflanib, umumiy prinsiplari belgilab 
berilgan edi. Tribunal quyidagi ko rsatilgan jinoyatlarni sodir 
etgan nemis harbiy jinoyatchilarini sud qilish va jazolash huqu-
qiga ega edi: 
1) tinchlikka qarshi jinoyatlar (agressiya); 
2) harbiy jinoyatlar, ya ni urush qoidalari va qonunlarini 
buzish; 
                                                
1  O zbekiston yuridik ensiklopediyasi / Nashr uchun mas ul R.A. Muhitdinov va 
boshq. Mas ul muharrir N. Toychiyev.   T.: Adolat, 2010.   179 180-betlar. 

---

 
153 
3) insoniyatga qarshi jinoyatlar, ya ni urushgacha va urush 
davrida tinch aholini o ldirish va qirg in qilish. 
Sudda ish ko rish 1945-yil 20-noyabrda boshlangan. Sudda 
24 nafar bosh nemis harbiy jinoyatchilarining ishi ko rib chiqilgan. 
Nyurnberg harbiy tribunali hukmida quyidagilar jinoiy tash-
kilot deb tan olindi: 
1) Imperiya ministrlar kabineti;  
2) Germaniya natsistlar partiyasining rahbarlari tarkibi;  
3) Fashistlar partiyasining himoya otryadlari (SS) va uning 
tarkibiy qismi sifatida xavfsizlik xizmati (SD);  
4) Davlat yashirin politsiyasi (Gestapo);  
5) Fashistlar partiyasining hujumchi otryadlari; 
6) Germaniya qurolli kuchlarining bosh shtabi va oliy bosh 
qo mondonligi (OKB)
1
. 
Tribunalda hammasi bo lib 403 ta ochiq sud majlisi bo lib 
tdi. Tribunal 3 mingdan ortiq hujjatlar bilan ta minlanib, 200 ga 
yaqin guvohlarni so roq qildi. 1946-yilning oktabrida hukm e lon 
qilindi. Jinoyatchilar qonunga muvofiq jazolandilar
2
. 
Nyurnberg tribunali Nizomi va hukmida tavsiflangan xalq-
aro jinoyat huquqiga xos alohida tamoyillar imperativ xusu-
siyatga ega. 1946-yilning dekabrida BMT Bosh Assambleyasi 
z rezolyutsiyasida Nyurnberg tribunali Statuti tan olgan va 
tribunal hukmiga umum tan olinganlar sifatida ifodasini topgan  
xalqaro huquq tamoyillarini tasdiqladi
3
. 
II.
 1946-yilda Yaponiyada ittifoqchi bosh qo mondonlar tas-
diqlagan Ustav asosida amal qilgan Uzoq Sharq uchun Harbiy 
Tribunal Nizomiga asosan, Tribunal Uzoq Sharqdagi bosh har-
biy jinoyatchilarni adolatli ravishda tezkorlik bilan sud qilish 
maqsadida tuzilgan edi.  
                                                
1  Ïàíîâ Â.Ï. Ìåæäóíàðîäíîå óãîëîâíîå ïðàâî. Ó÷åáíîå ïîñîáèå.   Ì.: ÈÍÔÐÀ Ì, 
1997.   C. 32. 
2  Odilqoriyev X.T., Ochilov B.E. Hozirgi zamon xalqaro huquqi (xalqaro ommaviy 
huquq).   T.: 2002.   352 356-betlar. 
3  Ïàíîâ Â.Ï. Ìåæäóíàðîäíîå óãîëîâíîå ïðàâî. Ó÷åáíîå ïîñîáèå.   M.: ÈÍÔÐÀ M, 
1997.   C. 22. 

---

 
154 
Nyurnberg Tribunali kabi Tokio Tribunali ham xalqaro jino-
yatlar uchun javobgarlik to risidagi xalqaro huquq prinsiplari 
va normalarining rivojiga o z ta sirini o tkazdi. 
III.
 Sobiq Yugoslaviya hududida 1991-yildan boshlab sodir 
etilgan xalqaro gumanitar huquqning jiddiy buzilishi uchun 
shaxslarni sud ta qibiga olish uchun tuzilgan Gaagadagi xalqaro 
tribunal 1993-yilda BMT Xavfsizlik kengashi qabul qilgan Ustav
1
 
asosida faoliyat olib bordi. 
Sobiq Yugoslaviya uchun Tribunal ikkita sud va bitta apel-
lyatsiya kamerasida qoralovchi va kotibdan iborat. Jami 11 ta 
sudya bo lib, har bir sud kamerasida uch sudya va apellyatsiya 
kamerasida besh sudya mavjud.  
Sobiq Yugoslaviya uchun Tribunalning doimiy qarorgohi 
Gaaga shahridadir. 
IV. 
Ruanda hududida sodir etilgan genotsid va boshqa 
xalqaro gumanitar huquqni jiddiy buzish hollari uchun javobgar 
shaxslarni 1994-yil 1-yanvardan 1994-yil 31-dekabrgacha qo sh-
ni davlatlar hududida sodir etilgan Ruandaning genotsid va 
boshqa shu kabi qonunbuzarliklari uchun javobgar fuqarolarni 
BMT Xavfsizlik Kengashi tomonidan 1995-yilda qabul qilingan 
Ustav asosida sud ta qibiga olish uchun tuzilgan xalqaro jino-
yatlar tribunali.  
Ruanda uchun tribunal Nizomi xalqaro xarakterga ega bo l-
magan qurolli to qnashuvlarda sodir etilgan jinoyatlarni ko rib 
chiqqanligi uchun, bu yerda qo llaniladigan gumanitar huquq 
Yugoslaviya uchun tuzilgan Tribunaldagidan farq qiladi. Bu yer-
da birinchi o rinda genotsid, keyin insoniylikka qarshi jinoyat-
lar, shuningdek, xalqaro xarakterga ega bo lmagan qurolli to q-
nashuvlarga taalluqli bo lgan normalarga ega 1949-yilgi Jeneva 
Konvensiyalarining 23-moddasi va 1977-yilgi bu Konvensiya-
larga qo shimcha II Protokoldagi
2
 normalar turadi. 
                                                
1  Qarang. Ìîñêîâñêèé æóðíàë ìåæäóíàðîäíîãî ïðàâî. 1996. ¹ 1. 
2  Xalqaro qurolli mojarolar qurbonlarini himoya qilishga taalluqli 1949-yil 12-av-
gustda qabul qilingan Jeneva Konvensiyaga doir 1977-yil 8-iyundagi qo shimcha 
Protokol (II Protokol) // O zbekiston Respublikasi ushbu hujjatga O zbekiston 
Respublikasi Oliy Kengashining 1993-yil 7-sentabrdagi 946 XIX-sonli Qaroriga 
asosan qo shilgan. 

---

 
155 
Ruanda uchun tribunalning qarorgohi Arusha shahri (Tan-
zaniya)da. Tribunallar BMT doimiy budjetidan mablag  bilan 
ta minlanadi.  
Tribunallarning birinchi darajali ahamiyatga ega faoliyati 
davlatlar bilan hamkorlik qilish va ularga huquqiy yordam ko r-
satishdir. Tribunallar Nizomiga asosan davlatlar sud orqali ta qib 
qilish va tergov masalalarida Tribunal bilan hamkorlik qiladilar.