Toshkent davlat yuridik instituti o. M. Mad aliyev prokuror nazorati

Sud muzokaralaridan keyingi luqma (replika)
Sud muzokarasi ishtirokchilarining nutqlaridan so‘ng, shu 
jumladan, prokuror ham taraflarning muzokaralari xususida yana 
bir marta luqma bilan o‘z fikrini bildirishlari mumkin. Qonunda 
ko‘rsatilishicha «Taraflar nutq so‘zlab bo‘lganlaridan keyin, ulardan 
har bin boshqa tarafning nutqlarida aytilgan masalalar yuzasidan 
e ’tirozlar yoki m ulohazalar bilan yana b ir m artadan so‘zga 
chiqishlari mumkin. So'nggi e’tiroz bildirish hamisha himoyachi 
va sudlanuvchiga beriladi» deyilgan ( 0 ‘zbekiston Respublikasi 
JPKning 449-moddasi).
Him oya vakillarining m uzokara nutqiga nisbatan davlat 
ayblovchisi tomonidan qilinadigan javoban so‘zga chiqish — davlat 
ayblovchisining luqmasi deb ataladi. Amaldagi qonun tili bilan 
luqma deb atalmasa-da, muzokara nutqiga nisbatan e ’tiroz va 
mulohazani juda ko‘p olimlar tegishli adabiyotlarda aynan luqma 
deb yuritishadi. Shuning uchun biz ham shu olimlarning fikrlariga 
qo‘shilgan holda, o‘z fikrimizni ifoda etishda luqma so‘zidan foyda- 
lanishni m a’qul topdik.
Luqma o ‘z mohiyatiga ko‘ra muhimdir. Lekin sud protsessida 
prokuror muzokarasining zaruriy unsuri hisoblanmaydi. Shuning 
uchun har bir jinoyat ishi bo‘yicha prokurorning fikriga himoya 
vakillari tomonidan zid fikr berilganida qo'llash lozim degan fikrga 
qo‘shilmaymiz. Agarda, har bir jinoyat ishi bo‘yicha luqma bilan 
so'zga chiqish majburiy unsurga aylanib qolsa, amaliyotda ko‘- 
pincha, ayblov nutqining asosiy mohiyatiga putur yetkazishi mum­
kin bo‘lgan ortiqcha takrorlashga olib keladi.
Prokuror luqmadan faqatgirta shunday hollarda foydalanishi 
kerakki, qachonki, himoyachilar o ‘z muzokaralarida faktlarni 
buzib ko‘rsatsalar, qonunni noto‘g‘ri talqin qilinib, vijdonli 
himoyani qo‘llash o‘miga shu kabi jiddiy chekinishlaiga yo‘l qo‘yilsa 
yoinki prokuror o'zining ayblov nutqida ish uchun muhim bo‘lgan
314

---

holatlarni ko‘rsatib o‘tib ketmagan yoki yetarlicha ravishda shu 
holatlarni yoritib ketmagan bo‘lsa, maqsadga muvofiq bo'ladi1.
Ba’zan prokuror hali sud tergovi mobaynida ayrim dalillarga 
nisbatan himoyachining aniq fikri qanday ekanligi haqida to ‘liq 
tushunchaga ega bo‘lmaydi, shuning uchun prokuror o‘z ayblov 
nutqini qilayotgan vaqtni o‘zida luqma bilan chiqishni o‘ylab qo‘yadi. 
Bunday hollarda prokuror himoyachining aynan qaysi dalillarga 
nisbatan aniq fikri haqida shubhasi bo'lsa, shu dalillami tahlil 
qilib, ularga baho berayotganida, himoyachi o‘z himoyasida foyda- 
lanishi mumkin bo‘lgan holatiga chuqur baho bermasdan o‘tib 
ketadi. Himoyachining shu holatga nisbatan fikrini eshitganidan 
so‘nggina, prokuror himoyachining himoya nutqiga nisbatan luqma 
bilan so‘zga chiqish mobaynida o‘sha dalilga nisbatan o‘zining 
yakuniy fikr-mulohazasini beradi. Aynan shunday holatlarda luq­
ma — ayblov nutqining zaruriy unsuriga aylanadi.
Ammo asosiy ayblov nutqini shunday tuzish kerakki, unda 
himoyachi tomonidan keltirilishi mumkin bo‘lgan vajlarga ham 
javob berib ketilishi kerak Shunday qilib, prokurorning luqmasi — 
sud muzokarasining zaruriy unsuri hisoblanmaydi, prokuror faqat - 
gina zaruriy hollardagina, qachonki, prokuror agarda himoyaga 
nisbatan o‘z fikrini bildirmasa, ayblovga putur yetishi mumkin 
bo‘lganda hamda himoyachini muzokara nutqini javobsiz qoldirsa, 
ish holatlarini o‘zgacha talqin qilinishi yoki noto‘g‘ri qonunni qo‘l- 
lashga olib keladi degan asos bo‘lgan taqdirdagina luqmaga murojaat 
qilishi mumkin.
Luqmaning tuzilishi hamma vaqt ham himoyachi holatidan 
kelib chiqadi, chunki luqma o‘z-o‘zidan himoyachining muzokara 
nutqiga javob nutqi hisoblanadi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi plenumining 1997-yil
22-avgustdagi «Sudlar tomonidan jinoyat ishlarini birinchi bosqich 
sudida muhokama etish jarayonida protsessual qonunchilikka rioya 
qilinishi to ‘g‘risida»gi 12-qarori 13-bandida «Taraflarning muzokara 
so‘zlari JPKning 449-moddasi tartibida sud bayonnomasida to‘liq 
aks ettirilgan bo'lishi lozim. Agarda taraflar o‘z nutqlarini yozma 
ravishda taqdim etmasalar, bu haqda bayonnomada qayd etilishi kerak.
Sudlarga tushuntirilsinki, sud tergovi tamomlanganidan so‘ng 
taraflar muzokara so‘zlaridan keyin ularning har biri boshqa