Toshkent davlat yuridik instituti fuqarolik huquqi

Zarar  yetkazuvchi  xatti-harakatining  huquqqa  xilofligi. 

Delikt 

javobgarligining  sharti  sifatida  zarar  yetkazuvchi  shaxs  harakatining 

huquqqa  xilofligi  FKda  qonuniy  harakatlar  tufayli  yetkazilgan  zarar 

qonunda  nazarda  tutilgan  hollarda  to'lanishi  lozimligi  qoidasidan  kelib 

chiqadi  (FK985-moddasining  55-qismi).  Bunga  muvofiq,  g'ayriqonuniy 

harakat  tufayli  yetkazilgan  zarar  to'liq  qoplanishi  lozim.

Umumiy  qoidaga  ko'ra  shaxsning  harakatlari  huquq  normalarida 

belgilangan  qoidaJarni,  hamda  bir  vaqtning  o'zida  muayyan  shaxsning 

subyektiv  huquqlarini  buzsa  huquqqa  xilof  hisoblanadi.  Masalan,  fuqaro 

katta  tezlikda  yugurib  keta  turib,  qarshisidan  kelayotgan  kishini  turtib 

ketdi  deylik,  natijada ikkinchi fuqaroning yiqilib tushishi natijasida uning 

qo'li  sindi,  ya'ni  sog'lig'iga  jiddiy  zarar  yetkazildi.  Bunda  inson  hayoti  va 

sog'lig'ini  himoya  qilish  to'g'risidagi  obyektiv  huquq  normasi  hamda  u 

bilan  bir  vaqtda  jabrlanuvchining  sog'liqqa  nisbatan  subyektiv  huquqi 

buzildi.

Delikt  majburiyatlarida  zarar  yetkazuvchi  harakatning  huquqqa 

xilofligi  prezumpsiyasi  amal  qiladi.  Bu  qoida  bosh  delikt  tamoyiliga 

tayanadi.  Mazkur  tamoyilga  muvofiq,  shaxslarning  mol-mulkiga  yoki 

fuqaroning  sog'lig'iga  yetkazilgan  har  qanday  zarar  qonun  hujjatlarida 

boshqacha  holat  belgilanmagan  bo'lsa,  huquqqa  xilof  deb  baholanishi 

lozim.  Shu  bilan  birga  jabrlanuvchiga  zarar  yetkazuvchi  harakatning 

huquqqa  xilofligini  isbotlash  majburiyati  yuklatilmaydi,  aksincha  zarar 

yetkazuvchining  harakati  huquqqa  xilof  taxmin  qilinadi.  Ya’ni,  zarar 

yetkazuvchi  o'z  harakatlarini  huquqga  xilof  emasligini isbotlamagunicha, 

uning  harakati  huquqqa  xilof  deb  hisoblanadi.

Ma’lumki,  huquqqa  xilof  xulq-atvor  odatda  shaxslarning  mulkiy 

manfaatlari  doirasidagi  yo'qotishlarga  sabab  bo'ladigan  faol  harakatlar 

orqali  namoyon  bo'ladi.  Shu  bilan  birga  shaxsiy  nomulkiy  manfaatlar 

sohasida  ham  faol  harakatlar  orqali  huquqqa  xilof  xulq-atvor  namoyon

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

boiish i  mumkin.  Masalan,  fuqaroning  nomga  b o ‘lgan  huquqidan 

g'ayriqonuniy  tarzda  foydalanish  natijasida  yetkazilgan  zarar  qoplanishi 

lozim  (FKning  20-moddasi).

Zarar  yetkazuvchi  xulq-atvorining  huquqqa  xilofligi  nafaqat  faol 

harakat  orqali,  balki  harakatsizlik  natijasida  ham  namoyon  boiishi 

mumkin.  Bunday  harakatsizlik  deganda,  shaxsning  muayyan  harakatni 

amalga  oshirishi  kerak  boiganda,  uning  shu  harakatni  bajarmaganligi 

tushuniladi.  Masalan,  korxonada  mehnat  va  fuqarolar  xavfsizligini 

ta’minlanmasligi natijasida ba’zi xodimlarning zaharli gazdan zaharlanishi, 

korxona ma’muriyatini huquqqa xilof harakatsizligi natijasida baholanadi.

O'zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining  2005-yil  11- 

fevraldagi 60-sonli Qarori bilan tasdiqlangan «Xodimlarga ularning mehnat 

vazifalarini  bajarish  bilan  bog'liq  holda jarohatlanishi,  kasb  kasalliklariga 

chalinishi yoki salomatlikning boshqa xil shikastlanishi tufayli yetkazilgan 

zararni to'lash»  Qoidalarining 3-bandiga muvofiq, ish beruvchi tomonidan 

ijtimoiy-iqtisodiy,  tashkiliy-texnik,  sanitariya-gigiyena  va  davolash- 

profilaktika choralari hamda sogiom va xavfsiz mehnat sharoitlari yaratish 

tadbirlari  ta’minlanmaganligi  (mehnatni  muhofaza  qilish,  texnika 

xavfsizligi,  sanoat  sanitariyasi  qoidalari  va  shu  kabilarga  rioya  qilmaslik) 

tufayli  olingan  mehnat  jarohati  uning  aybi  bilan  sodir  etilgan  deb 

hisoblanadi1.

Hayotda  zarar  yetkazilgan  b o isa d a ,  zarar  yetkazuvchining 

harakatlari  huquqqa  xilof  bo'lmagan  vaziyatlar  ham  ko'plab  uchraydi. 

Umumiy  qoidaga  ko'ra,  qonuniy  harakatlar  natijasida  yetkazilgan  zarar 

qoplanmaydi.  Biroq  mazkur qoidaga  istisno  sifatida  FKning  985-moddasi, 

5-qismida  qonuniy  harakatlar  tufayli  yetkazilgan zarar qonunda  nazarda 

tutilgan  hollarda  to'lanishi  lozimligi  belgilangan.

Zarar  yetkazuvchi  harakati  shaxsning  xizmat  vazifasini  bajarishi 

yoki  qonun  hujjatlarida  yoxud  boshqa  kasbiy  yo'riqnomada  belgilangan 

doirada  amalga  oshirilgan  bo'lsa  qonuniy  hisoblanadi.  Masalan,  o't 

uchiruvchilar  yong'inni  o'chirish  vaqtida  yong'in  atrofidagi  mol-mulkka 

ham  zarar  yetkazishlari  mumkin.  Bunda  agar  o't  o'ehiruvchi  belgilangan 

qoidalarga  amal  qilgan  holda  harakat  qilgan  boisalar  yetkazilgan  zarar 

qoplanmaydi.  Shu  bilan  birga  muayyan  hududda  epedimiy,  epizotiya 

tarqalganda sanepidstansiya xodimlari tomonidan uy hayvonlarining yo'q 

qilib tashlanishi, agar bu kasalliklarning oldini olishga xizmat qilsa qonuniy

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

harakat  sifatida  e’tirof  etiladi  va  yetkazilgan  zarar  qoplanmaydi.

Jabrlanuvchining  roziligi  bilan  amalga  oshirilgan  harakat  natijasida 

zarar  yetkazilsa,  bunday  harakat  ham  huquqqa  xilof  hisoblanmaydi. 

Bunda  jabrlanuvchining  muomalaga  layoqatli  bo'lishi  va  o'z  xohishini 

erkin  ifodalangan  bo'lishi  talab  etiladi  (masalan  ichki  a’ zolarni 

trasplentatsiya  qilish,  qon  topshirish  va  shu  kabilar).  Shu  bilan  birga 

jabrlanuvchining xohishi ham qonuniy bo'lishi shart. Agar fuqaro ixtiyoriy 

ravishda  muayyan  dori  vositasida  o'zini  o'ldirishni  tibbiyot  xodimlaridan 

so'rasa,  O'zbekiston  Respublikasi qonunchiligiga muvofiq,  bunday talabni 

amalga oshirish g'ayriqonuniy hisoblanadi. Eftanaziya (o'z xohishiga ko'ra 

o'lim ni  tanlash)  huquqi  niderlandiyada  shaxsiy  huquq  sifatida 

mustahkamlab  qo'yilgan,  ammo  bunday  huquqni  O'zbekistonda  e’tirof 

etish  maqsadga  muvofiq  emas.  Chunki,  O'zbekiston  Respublikasining 

Konstitutsiyasiga,  diniy qadriyatlarga,  axloqiy negizlarga  mutlaqo ziddir1.

Zararning  qonuniy  asoslarda  yetkazilishi  mumkinligining  keng 

tarqalgan  holati  bu  zaruriy  m udofaa  holatida  yetkazilgan  zarar 

hisoblanadi2.  FKning  987-moddasiga  muvofiq,  zaruriy  mudofaa  holatida 

yetkazilgan  zarar,  agar  bunda  mudofaa  chegarasidan  chiqilmagan bo'lsa, 

to'lanmaydi.  Agar  g'ayriqonuniy  tajovuzdan  himoyalanish  paytida 

himoyalanuvchi uchinchi shaxsga zarar yetkazgan bo'lsa, bu zarar tajovuz 

qilgan  shaxs  tom onidan  to'lanishi  lozim.  Shaxsga  uning  jinoiy 

harakatlarining  payini  qirqish  yoxud  uni  ushlash  va  tegishli  organlarga 

olib  borish  sababli  yetkazilgan  zarar  to'lanmaydi.  Zaruriy  mudofaa 

chegarasidan  chetga  chiqib  yetkazilgan  zararlar  esa  umumiy  asoslarda 

qoplanadi.  Biroq,  bunda  zarar  yetkazilishiga  sabab  bo'lgan  jabrlanuvchi 

aybining  darajasi va  zarar  yetkazuvchining  aybi  darajasi  hisobga  olinishi 

lozim.  Bu  holatda  huquqqa  xiloflikning  m avjud  emasligi  delikt 

majburiyatlari  vujudga  kelishini va  unga  mos ravishda  yetkazilgan zarar 

uchun  javobgarlik  vujudga  kelishini  istisno  etadi.

Biroq,  FKda  qonuniy  harakat  natijasida  zarar  yetkazganlik  uchun 

javobgarlikni  nazarda  tutuvchi  holat  ham  belgilangan.  FKning  988- 

moddasida  belgilangan  oxirgi  zarurat  holatida  yetkazilgan  zarar  uchun 

javobgarlik belgilangan. Mazkur moddaga muvofiq, oxirgi zarurat holatida 

yetkazilgan  zarar,  ya’ni,  zarar  yetkazgan  shaxsning  o'ziga  yoki  boshqa 

shaxslarga tahdid solgan xavfni bartaraf etish uchun oxirgi zarurat holatida

1  Насриев  И.  Шахсий  номулкий  хуку^ларни  амалга  ошириш  ва  мухофаза 

килишнинг  фукаролик-хукукий  муаммолари.-Т.:  Р.Рулом  нашриёти.2006.-37  б.

2  Зарурий  мудофа  тушунчаси,  унинг  чегараси  Жиноят  кодексида  белгиланган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yetkazilgan  zarar,  agar  bu  xavf  mazkur  holatlarda  boshqa  vositalar 

bilan bartaraf etilishi mumkin bo'lmasa, zarar yetkazgan shaxs tomonidan 

to'lanishi  lozim

Bunday  zarar  yetkazilgan  holatlarni  hisobga  olib,  sud  uni  to'lash 

majburiyatini  zararni  yetkazgan  shaxs  uchinchi  shaxsning  manfaatini 

ko'zlab  harakat  qilgan bo'lsa,  o'sha  shaxsga  yuklashi  yoxud  bu  uchinchi 

shaxsni  ham,  zarar  yetkazgan  shaxsni  ham  zararni  to'lashdan  to'liq  yoki 

qisman  ozod  qilishi  mumkin.

Biroq  shu  o'rinda  ta’kidlash  lozimki,  oxirgi  zarurat  va  zaruriy 

mudofaa  holatida  yetkazilgan  zarar  delikt  javobgarligi  hisoblanmaydi1. 

Chunki,  bunda  zarar  yetkazuvchi  harakatning  huquqqa  xilofligi  mavjud 

emas  va  uning  xulq-atvori  salbiy  baholanmasligi  lozim  Shuning  uchun 

ham  FK ning  987  va  988  m oddalarida  «ja v ob g a rlik »  atamalari 

qo'llanilmaydi  va  bu  o'rinda  FK  o'ziga  xos  «neytral»  holatni  ifodalaydi.