Toshkent davlat yuridik instituti fuqarolik huquqi

Muomalaga  layoqatsizlar  tomonidan  yetkazilgan  zarar  uchun 

javobgarlik. 

Muomalaga  layoqatsiz  deb  topilgan  fuqaro  tomonidan 

yetkazilgan  zararni  uning  vasiyi  yoki  uning  ustidan  nazoratni  amalga 

oshirishi  shart  bo'lgan  tashkilot,  agar  zarar  ularning  aybi  bilan 

yetkazilmaganligini  isbotlay  olmasa,  to'laydi.

Vasiy  yoki  tashkilotning  muomalaga  layoqatsiz  deb  topilgan  fuqaro 

tomonidan  yetkazilgan  zararni  to'lash  bo'yicha  majburiyati,  uning 

muomala  layoqati  tiklangan  taqdirda  ham  tugamaydi.

Agar vasiy vafot etsa yoxud zararni to'lash uchun etarlicha mablag'ga 

ega  bo'lmasa,  zarar  yetkazuvchining  o'zi  esa  bunday  mablag'ga  ega 

bo'lsa,  sud  jabrlanuvchining  va  zarar  yetkazuvchining  mulkiy  ahvolini, 

shuningdek,  boshqa  holatlarni  inobatga  olib,  zararni  to'lig'icha  yoki 

qisman  zarar  yetkazuvchining  mol-mulki  hisobidan  to'lash  to'g'risida 

qaror  qabul  qilishga  haqli  (FKning  996-moddasi).

Muomala  layoqati  cheklangan  deb  topilgan  fuqaro tomonidan  spirtli 

ichimliklar  yoki  giyohvandlik  vositalarini  suiiste’mol  qilish  oqibatida 

yetkazilgan  zararni  uning  o'zi  umumiy  asoslarda  to'laydi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

O'z  harakatlarining  ahamiyatini  tushuna  olmaydigan  yoki  ularni 

idora  qila  olmaydigan  holatda  zarar  yetkazgan  muomalaga  layoqatli 

fuqaro,  shuningdek,  o'n  to'rt  yoshdan  o'n  sakkiz  yoshgacha  boigan 

voyaga  etmagan  keltirgan  zarari  uchun  javobgar  boimaydi.

Agar jabrlanuvchining hayoti yoki sog'lig'iga zarar yetkazilgan boisa, 

sud  jabrlanuvchining  va  zarar  yetkazuvchining  mulkiy  ahvolini, 

shuningdek,  boshqa  holatlarni inobatga olib,  zararni  to'lash majburiyatini 

to'lig'icha  yoki  qisman  zarar  yetkazuvchiga  yuklashi  mumkin.

Zarar  yetkazuvchi,  agar  spirtli  ichimliklar,  giyohvandlik  vositalari 

iste’mol  qilish  tufayli  yoki  boshqa  usulda  o'zini  o'zi  shu  holatga keltirgan 

boisa,  javobgarlikdan  ozod  qilinmaydi.

Agar  zarar  ruhiy  holati  buzilgani  (ruhiy  kasallik  yoki  aqli  zaiflik) 

oqibatida  o'z  harakatlari  ahamiyatini  tushuna  olmagan  yoki  ularni  idora 

qila  olmagan  shaxs  tomonidan  yetkazilgan  b oisa ,  zararni  to'lash 

majburiyati  sud  tomonidan  bu  shaxs  bilan  birga  yashovchi,  zarar 

yetkazuvchining  bunday  holati  haqida  bilgan,  lekin  uni  muomalaga 

layoqatsiz deb topish va uning ustidan vasiylik o'rnatish to'g'risida masala 

qo'ymagan  eri  (xotini),  ota-onasi,  voyaga yetgan farzandlariga yuklanishi 

mumkin.

Oshiqcha  xavf  manbayi  tomonidan  yetkazilgan  zarar  uchun 

javobgarlik. Oshiqcha  xavf manbayi  tomonidan yetkazilgan zarar o'zining 

xususiyati,  zarar  etish  usuli  va  qoplanishi,  javobgarlikning  belgilariga 

ko'ra maxsus delikt hisoblanadi. FKning 999-moddasiga muvofiq, faoliyati 

tevarak-atrofdagilarga  oshiqcha  xavf  tug'diradigan  yuridik  shaxslar  va 

fuqarolar (transport tashkilotlari, sanoat korxonalari, qurilishlar, transport 

vositalarining  egalari  va  boshqalar)  oshiqcha  xavf  manbayi  yetkazgan 

zararni,  agar  zarar  b a rta ra f  qilib  b o 'lm a y d ig a n   kuch  yoki 

jabrlanuvchining  qasddan  qilgan  harakati  oqibatida  yuzaga  kelganini 

isbotlay  olmasalar,  toiashlari  shart.

Oshiqcha  xa v f  manbayi  tomonidan  yetkazilgan  zarar  uchun 

javobgarlik  zarar  uchun  fuqarolik-huquqiy  javobgarlikning  boshqa 

turlariga  qaraganda  q at’iyroq  hisoblanadi.  Zero,  mazkur  deliktda 

javobgarlik  zarar  yetkazuvchining  aybi-bor  yo'qligidan  qat’iy  nazar 

vujudga  keladi.  Shu  sababli  ham  ba’zi  hollarda  FKning  999-moddasi 

bo'yicha javobgarlikni «oshiqcha (kuchaytirilgan)» javobgarlik deb atashadi. 

Biroq,  bunda  javobgarlikning  darajasi  haqida  emas,  zarar  yetkazish 

xavfining  yuqoriligidan  kelib  chiqqanligini  unutmaslik  lozim.  Oshiqcha 

x a v f  manbayi  tomonidan  yetkazilgan  zararlar  uchun  javobgarni 

belgilashda  ham  FKning  985-moddasida  nazarda  tutilgan  bosh  delikt

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

uchun  javobgarlik  qoidalari  qo'llaniladi.

Ta’kidlash  lozimki,  delikt  javobgarligining  mazkur  turi  huquqiy 

adabiyotlarda  keng  va  atroflicha  yoritilgan.  Shu  bilan  birga  oshiqcha 

xavf  manbayi  tushunchasi  bo'yicha  adabiyotlarda  bir  nechta  qarashlar 

mavjud.  Birinchi  qarash  vakillari  oshiqcha  xavf  manbayini  tevarak- 

atrofga zarar yetkazish mumkin bo'lgan xavfli faoliyat turi deb hisoblashadi. 

Ikkinchi  qarash  vakillari  esa  oshiqcha  xavf  manbayini  tevarak  atrofga 

xavf soluvchi har doim  ham insonning to'liq nazorati ostida bo'lmaydigan 

moddiy  dunyo  obyektlari,  narsalar  sifatida  talqin  etishadi.  Biroq  ikkala 

qarash  vakillari  ham  bir-birlarini  inkor  etmagan  holda,  oshiqcha  xavf 

manbayi tushunchasi bo'yicha umumiy xulosaga kelishga harakat qilishadi. 

Umuman  olganda  oshiqcha  xavf  manbayi  yuzasidan  yuqoridagi  har 

ikkala  qarashlar  ham  o'ziga  xos  mantiqiy  va  huquqiy  asoslarga  ega. 

Zero,  oshiqcha  xa v f  manbayi  m uayyan  narsalarga,  obyektlarga 

asoslanadigan  faoliyat  turi  sifatida  ahamiyatlidir.  Chunki,  har  qanday 

faoliyatning  muayyan  obyektga  asoslanib  amalga  oshirilishini  hisobga 

olsak,  oshiqcha  xavf  manbayi  deganda,  doimiy  ravishda  insonning  to'liq 

nazorati  ostida  bo'lmaydigan  muayyan  texnikaviy,  fizikaviy,  kimyoviy, 

biologik  va  boshqa  xususiyatlariga  ko'ra  tevarak-atrofga  zarar  yetkazish 

xavfi  yuqori  bo'lgan  predmetlar  va  ular  orqali  amalga  oshiriladigan 

faoliyat  tushuniladi.  Ta’ kidlash  lozimki,  oshiqcha  x a v f  manbayi 

hisoblangan  narsalardan  foydalanish  jarayonida  yoki  uni  ekspluatatsiya 

qilinm agan  holatida  ham  zarar  yetkazilishi  mum kin.  Masalan, 

avtomobildan  foydalanilmaganda,  u  garaj  yoki  to'xtash  jofida  turganida 

ham  muayyan  detaining  nosoz  holati  yoki  ob-havo  ta’sirida  yonib  ketishi 

yoki  portlab  ketishi  mumkin.

Oshiqcha  xavf  manbayini  kengroq  tushunish  uchun  ularning 

tasnifidan  foydalangan  ma’quldir.  FKning  999-moddasida  ko'rsatilgan 

oshiqcha  xavf  manbalarining  turlari  mukammal  bo'lmasdan,  taxminiy 

hisoblanadi,  chunki  fan  va  texnikaning  doimiy  rivojlananishi  natijasida 

ularni  to'la  va  aniq  sanab  o'tishning  imkoniyati  yo'q.  Shu  tufayli,  ularni 

ma’lum  bir  guruhlarga  bo'lib  o'rganish  muhim  rol’  o'ynaydi.  O.  A. 

Krasavchikov ularni guruhlarga bo'lishda moddiy obyektdagi energiyaning 

shakliga  qarab  bo'lishni  mezon  qilib  olishni  taklif  qiladi  va  shu  mezon 

asosida  oshiqcha  xavf  manbayini  4  guruhga  ajratadi:

1. 

Fizikaviy.  Ular  o'z  navbatida  mexanik  (masalan:  transport), 

elektrik  (katta  quvvatdagi)  va  issiqliq  (b u g'  qurilm alari)  x a v f

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

manbayilariga  bo'linadilar.

2.  Fizikaviy-kimyoviy.  Ularga  radioaktiv  materiallar  kiradi.

3.  Kimyoviy  xavf  manbalari.  Ularga  zaharlovchi  (zahar),  portlovchi 

( turli gazlar) va xavfli yonuvchi ( yonilg'ining bir necha turlari) obyektlar 

kiradi.

4. Biologik. Ular zoologik (yow oyi hayvonlar) va mikrobiologik xavflar 

(bir  qancha  mikroorganizmlarning  shatmmlari)1  dan  iborat.

Albatta  mazkur  ro'yxat  oshiqcha  xavf  manbayi  bo‘lgan  turlarning 

to'liq  ro'yxati  hisoblanmaydi.  Chunki,  fan  va  texnologiyalarning  jadal 

rivojlanib borishi turli xildagi texnik vositalarning takomillashgan ko'rinishi 

bilan  birga  bir  qator  yangi  obyektlarni  vujudga  keltirmoqda.  Hozirgi 

kunda  kompyuterlar,  qo'l  telefonlarini  ham  ma’lum  ma’noda  oshiqcha 

xavf  manba  obyektlari  jumlasiga  kiritish  mumkin.

FKning  999-moddasi,  2-qismiga muvofiq, zararni to'lash majburiyati 

oshiqcha  xavf  manbayiga  mulk  huquqi,  xo'jalik  yuritish  huquqi  yoki 

operativ  boshqaruv  huquqi  yoxud  boshqa  har  qanday  qonuniy  asosda 

(mulkiy  ijara  shartnomasi,  transport  vositasini  boshqarish  huquqini 

beradigan ishonchnoma, tegishli organning unga ortiqcha xavf manbayini 

topshirish  to'g'risidagi  farmoyishiga  ko'ra  va  hokazo)  egalik  qiluvchi 

yuridik  shaxs  yoki  fuqaroga  yuklanadi.

Oshiqcha  xavf  manbalarining  egalari  bu  manbalarning  bir-biriga 

ta’siri (transport vositalarining to'qnashuvi va  hokazo) natijasida uchinchi 

shaxslarga yetkazilgan zarar uchun ushbu moddaning birinchi va ikkinchi 

qismlarida  nazarda  tutilgan  asoslar  bo'yicha  solidar  javobgar  bo'ladilar.

Oshiqcha  xavf  manbalarining  o'zaro  ta’siri  natijasida  ularning 

egalariga  yetkazilgan  zarar  umumiy  asoslarda  qoplanadi.  Bunda  bir 

tarafning  aybi  bilan  yetkazilgan  zarar shu  taraf  tomonidan to'liq  hajmda 

qoplanadi,  ikkala  yoki  bir  nechta  taraflarning  aybi  bilan  yetkazilgan 

zarar  esa  ulardan  har  birining  aybi  darajasiga  mutanosib  ravishda 

qoplanadi.  Taraflardan  har  birining  aybi  darajasini  aniqlash  imkoniyati 

bo'lmaganda  javobgarlik  ular  o'rtasida  teng  baravar  taqsimlanadi. 

Zararning  yetkazilishida  taraflarning  aybi  bo'lmaganda  ulardan  hech 

biri  zararni  qoplashni  talab  qilish  huquqiga  ega  emas.  Bunday  holda 

taraflarning  har  biri  o'zi  ko'rgan  zarar  xavfini  zimmasiga  oladi.

Oshiqcha  xavf  manbayining  egasi  shu  manba  yetkazgan  zarar 

uchun,  agar  manba  egasining  tasarrufidan  boshqa  shaxslarning 

g'ayrihuquqiy  harakatlari  (harakatsizligi)  natijasida  chiqib  ketganligini 

isbotlasa,  javobgar  bo'lmaydi.  Bunday  hollarda  oshiqcha  xavf  manbayi 

tomonidan  yetkazilgan  zarar  uchun javobgarlik  manbani  g'ayrihuquqiy

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

egallab  olgan  shaxsning  zimmasida  boiadi.  Bu  manbani  egasining 

tasarrufidan g'ayrihuquqiy tortib olishda egasining aybi boigan taqdirda, 

javobgarlik  uning  egasiga  ham,  oshiqcha  xavf  manbayini  egallab  olgan 

shaxslarga  ham  yuklanishi  mumkin.