Toshkent davlat yuridik instituti fuqarolik huquqi

M.X.RUSTAMBOYEV, 

Toshkent davlat yuridik instituti 

rektori, yuridik fanlari  doktori, professor

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

29-bob.  OLDI-SOTDI  SHARTNOMASI

l - § .  O ldi-sotdi  shartnomasi  to‘g‘risida  um um iy  qoidalar

1.1.  Oldi-sotdi  shartnomasi,  uning  tushunchasi, 

belgilari  va  turlari

Oldi-sotdi  insoniyat  tomonidan  eng  qadim  zamonlardan  buyon 

qo'llanilib kelayotgan shartnomalardan biri hisoblanadi. Jamiyatda  tovar- 

pul  munosabatlari  qaror  topishi  bilan  turli  kasb-hunar  kishilari  oldi- 

sotdi  shartnom asi  orqali  boshqa  kasb-hunar  kishilari  mehnati 

mahsulotlarini  sotib  olib,  iste’mol  qilish  va  ayni  vaqtda,  o‘z  mehnatlari 

mahsulotlarini  sotish  imkoniyatiga  ega  bo‘ldilar.

Oldi-sotdi  shartnomasi  jihatdan  bir  taraf  (sotuvchi)  tovarni  boshqa 

taraf  (sotib  oluvchi)ga  mulk  qilib  topshirish  majburiyatini,  sotib  oluvchi 

esa  bu  tovarni  qabul  qilish  va  buning  uchun  belgilangan  pul  summasini 

(bahosini)  to'lash  majburiyatini  oladi  (FKning  386-moddasi,  1-qismi).

Oldi-sotdi  shartnomasi  o ‘z  huquqiy  tabiati  bo'yicha  mol-mulkka 

nisbatan  mulk  huquqi  yoxud  mulkiy  huquqlarni  bir  shaxsdan  ikkinchi 

shaxsga  o'tkazish  bo'yicha  majburiyatlar  turkumiga  kiradi.  Ayni  vaqtda 

ushbu  shartnomani  boshqa  o'xshash  shartnomalardan  ajratib  turuvchi 

huquqiy  belgilari  mavjud  bo'lib,  unga  quyidagilar  kiradi:

birinchidan,  oldi-sotdi shartnomasi haq baravariga tuziladigan (pulli) 

shartnoma  hisoblanadi.  Bunda  har  doim  sotuvchi  topshiradigan  mol- 

mulk  (tovar)  evaziga  sotib  oluvchi  muayyan  miqdorda  pul  (so'm,  valuta) 

bilan  belgilangan  haq  to'laydi;

ikkinchidan, oldi-sotdi shartnomasi konsensual shartnomalar guruhiga 

mansub.  Boshqacha  aytganda,  bu  shartnoma  bo'yicha  taraflar  o'rtasidagi 

huquq va  majburiyatlar shartnomaning barcha muhim shartlari to'g'risida 

o'zaro kelishilgan va shartnoma tegishli shaklda rasmiylashtirilgan vaqtdan 

boshlab vujudga keladi;

uchinchidan,  shartnoma  munosabatlari  tarkibiga  ko'ra,  u  ikki 

tomonlama  shartnoma  bo'lib  hisoblanadi.  Yuqorida  Fuqarolik  Kodeksida 

mustahkamlab  qo'yilgan  shartnomaga  berilgan  ta’rifdan  ham  ko'rinib 

turibdiki,  ushbu  shartnomada  ikki  taraf  -  sotuvchi  va  sotib  oluvchi 

qatnashadi  va  har  ikkala  taraf  ma’lum  huquq  va  majburiyatlarga  ega 

bo'ladi:  sotuvchi  ashyoni  topshirish  burchini  va  buning  uchun  haq  olish 

huquqini  oladi,  oluvchi  esa  ashyo  (tovar)  qiymatini  to'lashi  lozim  va 

sotilgan  ashyoning  o'ziga  topshirilishini  talab  qilish  huquqini  oladi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ayni  vaqtda  shuni  ta’kidlash  loizki,  oldi-sotdi  shartnomasi  bo'yicha 

sotilgan ashyo (tovar)ga nisbatan mulk huquqi sotuvchidan sotib oluvchiga 

o'tadi  va  bu  holat  shartnomaning  eng  asosiy  belgisi  hisoblanadi.  Bunda 

tovarlar  muomalasida  bevosita  tovar  egalari,  ya’ni  tovarlarni  tasarruf 

qilishga  haqli  bo'lgan  shaxslar  ishtirok  etadilar.

Bozor munosabatlari tizimida oldi-sotdi shartnomasi xo'jalik yurituvchi 

turli  subyektlar  o'rtasida  munosabatlarni  rasmiylashtirishning  muhim  va 

asosiy huquqiy vositalaridan bo'lib hisoblanadi. Ayni vaqtda,  u kishilaming 

kundalik  turmushida  ham  eng  ko‘p  qo'llaniladigan  shartnoma  sifatida 

e’tirof  etiladi.

Oldi-sotdi  shartnomasi  savdo  munosabatlarining  xususiyat  va 

shakllariga  ko'ra,  bir  necha  turlarga  bo'linadi:  ulgurji  savdo;  ehakana 

savdo;  kim  oshdi  savdosi;  nasiyaga  tovarlarni  sotish  va  h.k.  Shartnoma 

predmeti  bo'yicha  esa  u  turar-joylarning,  korxonaning,  ko'chmas 

mulkning,  qimmatli  qog'ozlarning  oldi-sotdi  shartnomalari,  mahsulot 

yetkazib  berish, 

kontraktatsiya,  energiya  ta’minoti  va  shu  kabi 

shartnomalarga  bo'linadi.