Toshkent davlat yuridik instituti fuqarolik huquqi

4. K o'chm as m u lk b ilan birga sotib o lu v c h ig a o ‘tadigan boshqa
huquqlar tarkibi va u n i am alga o sh irish n iyatlari
Bino, inshoot yoki boshqa ko'chmas mulkni sotish shartnomasiga binoan, 
sotib oluvchiga bunday ko'chmas mulkka egalik huquqini topshirish bilan 
bir vaqtda, ushbu ko'chmas mulk joylashgan va undan foydalanishi zarur 
b o ig an yer uchastkasining m uayyan qismiga b o ig an huquqlar ham
topshiriladi (FKning 487-moddasi 1-qismi). Bundan nafaqat ko'chmas mulk 
joylashgan yer uchastkasi, balki undan foydalanish uchun zarur boigan 
maydon, masalan, binoga olib kiradigan yo'lak ham nazarda tutiladi. 
M aium ki, Yer kodeksining 18-moddasida nazarda tutilgan hollardan 
tashqari, yer oldi-sotdi qilinmaydi. Yer davlat mulki boiib hisoblanadi va 
faqat foydalanish uchungina berilishi mumkin, holos. Yer uchastkasiga boigan 
mulk huquqi bilan yer ustida joylashgan ko'chmas mulkka nisbatan mulk 
huquqi farqlanadl Masalan, bog'ga nisbatan mulk huquqi m aium bir fuqaroga 
tegishli bo'lsa, bog' joylashgan yerga nisbatan mulk huquqi davlatga tegishli 
boiadi. Bog'ning egasi yer uchastkasidan foydalanuvchi bo'lib hisoblanadi 
Binobarin, bog' sotilgan taqdirda, sotib oluvchiga nisbatan mulk huquqi va 
bog' joylashgan yer uchastkasiga nisbatan foydalanish huquqi o'tadi
Sotuvchi sotayotgan ko'chmas mulk joylashgan yer uchastkasining 
mulkdori boigan taqdirda sotib oluvchiga y er uchastkasining tegishli 
qismiga mulk huquqi yoki ijara huquqi yoxud ko'chm as mulkni sotish 
sh artno m asid a n azard a tu tilg a n boshqa h u q u q h a m beriladi. A g ar 
shartnom ada ko'chm as m ulkni sotib oluvchiga topshiriladigan tegishli 
yer uchastkasiga b o ig an huquq belgilangan bo'lmasa, sotib oluvchiga 
y er uchastkasining ko'chm as m ulk joylashgan va ko'chm as m ulkdan 
foydalanish chun zarur b oigan m uayyan qismiga m ulk huquqi o'tadi.

---

Sotuvchiga mulk huquqi asosida qarashli bo'lmagan yer uchastkasida 
joylashgan ko'chmas mulkni agar bunday uchastkadan foydalanishning 
qonun yoki shartnom ada belgilangan shartlariga zid bo'lmasa, ana shu 
uchastkasi m ulkdorlarning roziligisiz sotishga yo'l qo'yiladi. B unday 
ko'chm as mulk sotilganida, sotib oluvchi ko'chm as mulkni sotayotgan 
shaxs yer uchastkasining tegishli qismidan qanday shartlarda foydalangan 
bo'lsa, o'sha shartlarda foydalanish huquqini qo'lga kiritadi.
FKning 483-moddasida yer uchastkasi sotilganda, ko'chmas mol- 
mulkka bo'lgan huquq mazmuni belgilab qo'yilgan. Yer kodeksining 18- 
m oddasiga asosan, y u rid ik va jism oniy sh axslarning savdo, xizm at 
ko'rsatish obyektlarini xususiylashtirib olganda ular joylashgan y e r 
uchastkalarini ham xususiylashtirish im koniyatlari belgilab qo'yilgan. 
Binobarin, b u n d a y h o latd a yu rid ik yoki jism oniy shaxsda n a fa q a t 
ko'chmas mol-mulkka nisbatan, balki o'sha ko'chmas mulk joylashgan 
y er uchastkasiga nisbatan ham mulk huquqi vujudga keladi. FKning 
483-moddasida m ulkdor ushbu obyektlarga nisbatan huquqlarni alohida- 
alohida holda ta s a rru f etish oqibatlari belgilab qo'yilgan. Sotuvchiga 
qarashli bino, inshoot yoki boshqa ko'chm as m ulk joylashgan y e r 
uchastkasi ana shu ko'chm as mulkni sotib olayotgan shaxsga mulk qilib 
topshirm agan holda sotilsa, yer uchastkasining ko'chmas mulk joylashgan 
va k o 'ch m as m u lk d a n foy d alanish u c h u n z a ru r bo'lgan q ism id an
sotuvchining foy d alanish h u q u q i sotish sh artn o m asid a belgilangan 
shartlarda saqlanib qoladi. Masalan, shaxs Yer kodeksining 18-moddasini 
sotgan holda, yer uchastkasi ustida joylashgan savdo yoki xizmat ko'rsatish 
obyektiga nisbatan m ulk huquqini o'zida saqlab qolgan bo'lsa, ush b u
oby ektlardan foydalanish sh artlari y er uchastkasini sotish haqidagi 
shartnom ada belgilab qo'yilgan bo'lishi kerak. A gar uchastkaning tegishli 
qismidan foydalanish shartlari uni sotish shartnomasi bilan belgilangan 
bo'lmasa, sotuvchi y er uchastkasini ko'chmas mulk joylashgan va bu
ko'chm as m ulkdan ko'zlangan m aqsadlarda foydalanish uchun z a ru r 
bo'lgan qismdan cheklangan holda foydalanish (servitut) huquqini saqlab 
qoladi. Oldi-sotdi shartnom asining shakliga nisbatan bitimlarning shakli 
h a q id a g i q o id a la r (F K n in g 1 0 8 -1 1 2 -m o d d a la ri), s h u n in g d e k , 
shartnom aning shakli haqidagi qoidalar (FKning 336-moddasi) qo'llaniladi. 
Bunda shar tnom aning tu ri va tovam ing o'ziga xos xususiyatlari m uhim
aham iyatga ega. Oldi-sotdi shartnomasi shaklini belgilashda, birinchidan, 
fuqarolik m uomalasining talablari, ikkinchidan esa, oldi-sotdi bitimlari 
qonuniyligining ustidan nazorat qilish zarurati, bunday m unosabatlarda 
jam iyat m anfaatlari yoxud ayrim shaxslar m anfaati himoyasini ta ’minlash

---

zarurati bilan bog'liq holatlar belgilovchi omil bo'lib hisoblanadi. Masalan, 
naqd pul hisobiga amalga oshiriladigan ehakana savdoda taraflarga qulaylik 
tug'dirish uchun oldi-sotdi shartnomasini maxsus rasm iylashtirish talab 
etilmaydi. Naqd pul baravariga tuziladigan va tuzilish vaqtining o'zidayoq 
ijro etiladigan oldi-sotdi shartnomasi, um um iy qoida bo'yicha summ asidan 
q a t ’iy n azar, og 'zak i sh ak ld a tu zilish i m um kin. B in o b arin , savdo 
do'konlarida, bozorlarda tuziladigan oldi-sotdi shartnom alari tovarlarning 
xaridorlarga darhol topshirilgani va shu ondayoq haq to'langani sababli 
og'zaki rasmiylashtirilishi mumkin.
Agarda oldi-sotdi shartnomasini am alga oshirishda haq to'lash va 
sotilgan tovarni topshirish bir v aq tn in g o'zida, sotuvchi va xarid o r 
tomonidan muqobil ijro etilmasa, masalan, tovar haqini oldindan to'lash, 
nasiyaga tovar sotish, tovar haqini bo'lib to'lash (FKning 420-422-moddalari) 
hollarida shartnom a yozma ravishda tuzilishi m aqsadga m uvofiq yoxud 
bunday hollarda tegishli harakatlarning sodir etilganligi (masalan, pul 
oldindan to'langanligi, tovar nasiyaga sotilgani) fakti chek, jeton, tilxat 
orqali guvohlantirilishi lozim. Bu esa kelgusida taraflar o'rtasida nizolar 
kelib chiqishining oldini oladi yoxud b u n d ay nizolarning adolatli hal 
etilishiga xizmat qiladi.
K o 'ch m as m ol-m ulk, sh u ju m la d a n , t u r a r jo y la r oldi-sotdisi, 
avtomobillar, ov, o'q otar qurollari va shu kabi predm etlar oldi-sotdisi 
ustidan nazorat o'rnatish ijtimoiy aham iyatga ega. Shu sababli ham bunday 
shartnom alar yozma tuzilishi, notarial guvohlantirilishi, m axsus davlat 
ro'yxatidan o'tkazilishi talab etiladi. B unday hollarda shartnom a tegishli 
shaklda rasmiylashtirilmasligi uning haqiqiy sanalmasligi yoki qonunda 
belgilangan boshqa oqibatlar kelib chiqishiga sabab bo'ladi. Bunday talablar 
tashqi savdo bitimlariga nisbatan ham qo'llaniladi.
Oldi-sotdi shartnom asida taraflar sotuvchi va xaridor hisoblanadi. 
Bunda taraflar sifatida fuqarolar va yuridik shaxslar qatnashishi mumkin. 
Ayni vaqtda m uayyan hollarda shartnom ada taraf sifatida davlat ham
ishtirok etishi mumkin. Davlat o'zining ta ’sir etish huquq layoqatiga ega 
bo'lganligi u c h u n tad b irk o rlar va sotib oluvchi iste ’m olchilar bilan 
tuziladigan oldi-sotdi shartnomasida ishtirok eta olmaydi. Masalan, ehakana 
oldi-sotdi, m ahsulot yetkazib berish, kontraktatsiya, energiya t a ’minoti 
shartnomalarida va hokazo. Oldi-sotdi shartnom asida davlat ishtirokining 
yaqqol m isoli d a v la t e h tiy o jla ri u c h u n to v a r la r y e tk a z ib b e ris h
shartnom asidir1.