Toshkent davlat yuridik instituti ekologiya huquqi

 
 
 
XII BOB.  O`RMONLARDAN FOYDALANISH VA MUHOFAZA 
QILISHNING HUQUQIY HOLATI. 
 
1
§
. O`rmonlardan foydalanish huquqi tushunchasi. 
  
 
O`rmon  tabiatning  eng  bebaho  boyliklaridan  biridir.  U  tabiiy  atrof  muhitni 
sog`lomlashtirish,  inson  yashash  sharoitini  yaxshilash,  yer  va  suv  boyliklarini 

---

muhofaza  qilish,  atmosfera  havosini  tozalashda  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Shu 
bilan  birga  O`zbekistonda  o`rmonlar  xalq  xo`jaligida  mahalliy  ehtiyojlarni 
qondirishda muhim rol o`ynaydi. 
 
Statistik  ma'lumotlarga  ko`ra,  mamlakatimiz  o`rmon  fondining  umumiy 
maydoni  9.147.275  gektarni  tashkil  etadi.  Jumladan,  shu  maydonning  3002541 
gektari  o`rmon  bilan  qoplangan  bo`lib,  unda  12  mln.kub  metr  yog`och  zaxirasi 
mavjud.  Respublikamiz  hududining  5,1  foizi  daraxtzor  bo`lib,  u  har  bir  kishi 
boshiga  0,1  gektarni  tashkil  etadi. O`zbekiston  Respublikasida  jami  90  ta  o`rmon 
xo`jaligi korxonasi mavjud bo`lib, bulardan 72 tasi o`rmon xo`jaligi, 6 tasi davlat 
qo`riqxonasi,  2tasi  dorivor  va  ozuqa  o`simliklari  o`stirish  va  qadoqlashga 
ixtisoslashgan  xo`jalik,  2  tasi  o`rmon  ovchilik  xo`jaligi,  2  tasi  Zoomin  va  Ugam-
Chotqol milliy istirohat bog`lari va 2 tasi xo`jalik hisobidagi o`rmon uchastkalari, 
1ta ixtisoslashtirilgan o`rmon xo`jaligi,  2 ta bosh o`rmon korxonasi va 1tasi ishlab 
chiqarish o`quv markazidir. 
 
O`rmon  deganda,  o`rmon  fondiga  ajratilgan,  davlat  ro`yxatiga  olingan, 
asosan  ekologik  vazifalarni  bajaradigan  va  cheklangan  darajadagi  foydalanish 
ahamiyatiga ega bo`lgan daraxtlar, butalar va boshqa o`simliklardan tarkib topgan 
tabiat obyekti majmuini tushunish kerak. 
 
Yuridik adabiyotlarda o`rmondan foydalanish huquqining tushunchasi ishlab 
chiqilgan  bo`lib,  unga  ko`ra  bunday  huquq  deb,  o`rmondan  foydalanish  va  qayta 
tiklash tartibi va shartlarini belgilovchi, o`rmondan foydalanuvchilarning huquq va 
majburiyatlarini  o`rnatuvchi  hamda  o`rmonni  muhofaza  qilish  qoidalarini 
mustahkamlovchi huquqiy me'yorlar yig`indisiga aytiladi.
1
  
 
yuridik adabiyotlarda berilgan o`rmondan foydalanish huquqi tushunchasida 
bir  muhim  salbiy  tomoni  bor,  ya'ni  uning  asosini  bu  huquqning  jamiyat  iqtisodiy 
talablarini  qondirish  maqsadlariga  amal  qilishdir.  O`zbekistondagi  o`rmonlarning 
o`ziga xos vazifalari va foydalanishidan kelib chiqib, bunday yondashuv noto`g`ri 
ekanligini  aytib  o`tmoqchimiz.  O`zbekistondagi  o`rmonlardan  jamiyat  iqtisodiy 
talablarini qondirish maqsadlaridan foydalanish maqsadga muvofiq emasligi va bu 
holatni  o`rmon  to`g`risidagi  qonun  hujjatlarida  mustahkamlab  qo`yish  lozim 
ekanligi to`g`risidagi fikr ham aytilgan.
1
  
 
endilikda  "O`rmon  to`g`risida"gi  Qonunning  3-moddasida  o`rmondan 
foydalanish  huquqining  pirovard  maqsadi  iqtisodiy  talabni  qondirish  emas,  balki 
asosan  ekologik  vazifa  ekanligi  va  xo`jalik  muomalasiga  cheklangan  miqdorda 
tortilishi  belgilab  qo`yilgan.  Mana  shu  nuqtai  nazardan  yuridik  adabiyotlarda  
mavjud o`rmondan foydalanish huquqi tushunchasini O`zbekiston sharoitida to`liq 
qo`llab  bo`lmaydi.  Bu  tushuncha  bizning  sharoitimiz  uchun  eskirgan  hisoblanadi. 
Qolaversa,  mavjud  tag`riflarda  o`rmondan  foydalanish  huquqi,  o`rmon  huquqi, 
huquq  tarmog`ining  asosiy  instituti  ekanligidan  kelib  chiqib  berilga.  Bu  esa  o`z 
navbatida  subyektiv  huquqni  xaspo`shlashlikka  olib  kelgan.  Shu  boisdan  bir 
o`rmondan  foydalanish  huquqini  ikkita  to`rga  bo`lamiz:  u  flora  (o`simliklar 
dunyosi) huquqi asosiy instituti va subyektiv huquqdir. 
                                                 
1 Krassov O.I. Pravo lesopolzovaniya v SSSR. M.: Nauka, 1990. -S.26. 
1 Jurayev YU.A. Problemi pravovogo rejima i oxrani gosudarstvennix pamyatnikov prirodi. T.: Fan, 1990. S.17.  

---

 
Yuqorida  aytilgan  fikrlardan  kelib  chiqib,  o`rmondan  foydalanish  huquqi 
deb,  tegishli  huquq  tarmog`ida  berilgan  o`rmon  uchastkalaridan  foydalanish  va 
muhofaza  qilish  munosabatlarini  asosan  ekologik  vazifalar  hamda  cheklangan 
xo`jalik  yuritish  masadlarida  tartibga  soladigan,  subyektlarning  o`rmondan 
foydalanish  sohasida  huquq  va  majburiyatlarini  ta'minlaydigan  me'yorlar 
yig`indisiga aytiladi. 
 
O`rmonlardan  foydalanish huquqi tushunchasini  to`liq tasavvur  etish uchun 
o`rmonlardan  foydalanish  turlari  haqida  to`xtalib  o`tish  lozim.  O`rmonlardan 
foydalanish  turlarini  to`g`ri  turkumlash  o`rmonlardan  oqilona  foydalanish  hamda 
ularni  muhofaza  qilishni  amalga  oshirish  uchun  muhim  ahamiyatga  ega.  Shu 
o`rinda  "O`rmon  to`g`risida"gi  Qonunning  25-moddasi  diqqatga  sazovordir. 
O`rmonlardan  foydalanishni  turkumlashning  asosi  bo`lib,  ularning  tabiat  obyekti 
sifatida  roli  hisoblanadi.  Shundan  kelib  chiqib,  o`rmonlardan  foydalanishni 
quyidagicha  turkumlash  mumkin:  daraxtzorlar  va  butazorlarni  kesish;  o`rmondan 
qo`shimcha  foydalanish:  pichan  o`rish,  mol  boqish,  asalari  uyalari  va  qutilarini 
joylashtirish,  asal  yig`ish,  daraxt  po`stlog`i,  to`nka,  to`plash  yovvoyi  o`simliklar 
dorivor  xom-ashyosini  tayyorlash  (yig`ish)  va  oziq-ovqat  maqsadlari  uchun 
yovvoyi  o`simliklarni  tayyorlash  (yig`ish);  davlat  o`rmon  fondi  uchastkalaridan 
ovchilik  xo`jaligi  ehtiyojlari  uchun  foydalanish;  davlat  o`rmon  uchastkalarida 
ilmiy-tadqiqot  maqsadlarida  foydalanish;  davlat  o`rmon  fondi  uchastkalaridan 
madaniy-mag`rifiy, 
tarbiyaviy, 
sog`lomlashtirish, 
rekreatsion 
va 
estetik 
maqsadlarda foydalanish. 
 
O`rmonlardan  foydalanishni  tartibga  soluvchi  harakatdagi  qonunchilikni 
tahlil  qilish  o`rmondan  foydalanish  huquqini  amalga  oshirishning  huquqiy 
shakllarini ko`rsatib beradi. "O`rmon to`g`risida"gi Qonunning mazmuniga binoan 
o`rmonlardan  foydalanish  huquqi  doimo  birlamchi  bo`lib  hisoblanadi.  O`rmon 
xo`jaligi  yurituvchi  korxonalar  hamma  holatlarda  o`rmonlardan  birlamchi 
foydalanuvchi  va  egalik  qiluvchi  subyektlar  sifatida  harakat  qiladilar.  O`rmon 
fondi yerlari ijara asosida  foydalanishga topshirilganida esa ijarachilar o`rmondan 
ikkilamchi  foydalanuvchi  bo`lib  hisoblanadilar.  Oldingi  qonunlarga  ko`ra, 
o`rmonlardan  birlamchi  subyekt  sifatida  foydalanayotganlar  uni  ikkilamchi 
foydalanish  uchun  berishlari  mumkin  emas  edi.  Endi  esa  tartib  bir  muncha 
o`zgardi. O`rmonlardan foydalanuvchilar tomonidan qonunda belgilangan tartibda 
yer  uchastkalarini  pichan  o`rish  va  mol  boqish,  xizmat  uchun  chek  yerlar 
berishlarini  agar  ular  ijara  shartnomasi  asosida  amalga  oshirilsa,  o`rmonlardan 
ikkilamchi foydalanish huquqi deb qarash mumkin. 
 
O`zbekiston 
Respublikasi  "O`rmon 
to`g`risida"gi  qonuniga  ko`ra, 
o`rmonlardan  foydalanish  huquqi  doimiy  va  vaqtinchalik  bo`lishi  mumkin  (19-
modda).  O`rmon  fondi  yerlari  doimiy  egalik  qilishga  berib  qo`yilgan  o`rmon 
xo`jaligi 
korxonalari, 
muassasalari, 
tashkilotlari 
o`rmondan 
doimiy 
foydalanuvchilardir.  O`rmondan  vaqtinchalik  foydalanish  qisqa  muddatli  uch 
yilgacha va uzoq muddatli o`n yilgacha bo`lishi mumkin. 
 
O`rmonlardan 
foydalanish 
O`zbekiston 
Respublikasida 
pullikdir. 
O`rmondan foydalanganlik uchun to`lov haqi belgilangan tartibda Davlat budjetiga 
o`rmon daromadi sifatida kelib tushadi va o`rmon muhofazasi, uni qayta tiklash va 

---

sifatini  oshirish,  o`rmon  xo`jaliklarini  rag`batlantirish,  o`rmon  tuzish  ishlari  kabi 
maqsadlarda  ishlatiladi.  O`rmondan  foydalanganlik  uchun  to`lov  haqi  yoki  ijara 
haqi  har  yillik  yoki  bir  martalik  yoxud  ijara  haqi  shakllarida  bo`lishi  mumkin. 
Ularning  hajmi  o`rmonlardan  foydalanish  turlariga  ko`ra  o`rmon  bilan 
qoplanmagan yerlarning holati va sifatiga ko`ra belgilanadi.