Toshkent davlat yuridik instituti ekologiya huquqi

2
§
. Tabiiy resurslarga nisbatan mulk huquqining obyektlari va subyektlari. 
 
O`zbekiston  Respublikasi  Fuqaroliq  kodeksining  167-moddasiga  ko`ra, 
O`zbekiston Respublikasida mulk xususiy mulk va ommaviy mulk shakllaridadir. 
 
O`zbekiston  Respublikasi  Fuqarolik  kodeksining  214-moddasi  tabiiy 
resurslarni davlat-ommaviy mulki deb tan olgan. Shu bilan birga mazkur moddada 
ular  respublika  mulki  obyektlari  sifatida  ko`zda  tutilgan.  Yuqorida  qayd 
etilganidek  tabiiy    resurslar  asosan  davlat  mulki  hisoblanadi. Shuning uchun  ham 
tabiiy resurslarga mulk huquqining subyekti davlatdir. Fuqarolik kodeksining 214-
moddasi  ikkinchi  qismiga  asosan  respublika  mulki  bo`lgan  mol-mulkni 
O`zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisi,  O`zbekiston  Respublikasi  Prezidenti, 
O`zbekiston  Respublikasi  Hukumati  yoki  ular  maxsus  vakil  qilgan  organlar,  agar 
qonunda boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo`lsa, tasarruf qiladilar. 
 
Tabiiy resurslarni davlat nomidan tasarruf etishni O`zbekiston Respublikasi 
Vazirlar  Mahkamasi,  mahalliy  davlat  hokimiyati  organlari,  hamda  maxsus 
vakolatli  davlat  organlari  amalga  oshiradilar.  Mazkur  organlarning  tabiiy 
resurslarni  tasarruf  etish  bo`yicha  vakolatlari  Yer  kodeksi  va  boshqa  tabiiy 
resurslar to`g`risidagi qonunlarda  va ular to`g`risidagi qonun hujjatlarida, masalan, 
mahalliy  davlat  hokimiyati  organlarining  yer  munosabatlarini  tartibga  solish 
bo`yicha vakolatlari "Mahalliy davlat hokimiyati organlari to`g`risida"gi qonunda, 
O`zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasini o`simlik va 
                                                 
1 I.D. Jalilov "Uzbekistonda sovet yer xukukining paydo bulish va tarrakiyoti." -T.:"Fan", 1970. 33-34 betlar. 

---

hayvonot  dunyosini  tasarruf  etish  yuzasidan  vakolatlari  O`zbekiston  Respublikasi 
Oliy  Majlisining  1995  yil  26  aprelda  tasdiqlangan  ushbu  qo`mita  to`g`risidagi 
Nizomda belgilangan. 
 
O`zbekiston  Respublikasi  Yer  kodeksining  18-moddasida  yer  uchastkasiga 
nisbatan xususiy mulk huquqi asosida berish hollari belgilangan. Shuni aytib o`tish 
lozimki, amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq faqat mazkur normada qayd etilgan 
hollardagina  tabiiy  resursga, aynan  yer  uchastkasiga  nisbatan  yuridik va  jismoniy 
shaxslarning  mulk  huquqi  vujudga  kelishi  mumkin.  Boshqa  tabiiy  resurslar  faqat 
davlatning mulkidir. 
 
O`zbekistonda  Yer  uchastkasiga  nisbatan  xususiy  mulk  huquqi  quyidagi 
xususiyatlarga  ega:  birinchiyadan,  "sof  ko`rinishdagi"  yer  uchastkasiga  mulk 
huquqi  tan  olinmagan.  Yer  uchastkasiga  bo`lgan  mulk  huquqi  shu  yerda 
joylashgan  bino  va  inshootlar  bilan  bog`liq,  masalan,  savdo  va  xizmat  ko`rsatish 
obyektlari bilan. Ikkinchidan, mulk egasi yer uchastkasiga nisbatan cheklanmagan 
huquqlarga  ega  emas,  mulkdorning  huquq  doirasi  yerda  joylashgan  obyektning 
maxsus  yo`nalishda  foydalanish  bilan  belgilanadi.  Uchinchidan,  ushbu  mulk 
boshqa  shaxsga  o`tganda  ham  uning  yangi  egasi  yerni  va  shu  joyda  joylashgan 
obyektning maxsus yo`nalishda foydalanishini ta'minlashi shart. 
 
Shundan  kelib  chiqqan  holda,  yer  uchastkalariga  bo`lgan  mulk  huquqining 
subyektlari  bo`lib,  yer  va  boshqa  ko`chmas  mulkdan  maxsus  yo`nalishda 
foydalanadigan yuridik va jismoniy shaxslar bo`lishi mumkin. 
 
Tabiiy  resurslarga  nisbatan  mulk  huquqining  obyektlari  tabiiy  resurslar 
hisoblanadi. 
 
O`zbekistondagi  yerlar  yer  fondini  tashkil  etadi.  Yer  kodeksining  8-
moddasiga muvofiq barcha yerlar foydalanish maqsadlariga qarab sakkizta toifaga 
bo`linadi. 
 
Xususiy  mulk  huquqining  obyekti  bo`lib  yer  uchastkasi  hisoblanadi.  Yer 
kodeksining  10-moddasiga  binoan  yer  uchastkasi  qayd  etilgan  chegaraga, 
maydonga,  joylashgan  manziliga,  huquqiy  rejimiga  hamda  yer  uchastkasiga 
bo`lgan  huquqlarning  davlat  yer  kadastr  hujjatlarida  aks  ettirilgan  boshqa 
xususiyatlarga ega bo`lgan yer fondining qismidir. 
 
"Suv  va  suvdan  foydalanish  to`g`risida"gi  O`zbekiston  Respublikasining 
Qonunini    3  va  4-moddalariga  muvofiq  suvga  nisbatan  mulk  huquqning  obyekti 
bo`lib  daryolar,  ko`llar,  suv  omborlari,  kanallar  va  boshqa  suv  obyektlaridagi 
suvlar hamda yer osti suvlari va muzliklar hisoblanadi. 
 
Yer  osti  boyliklariga  nisbatan  mulk  huquqining  obyekti  bo`lib  "Yer  osti 
boyliklar  to`g`risida"gi  O`zbekiston  Respublikasining  Qonunini  3-moddasiga 
asosan  yer  osti  va  yerning  yuzasida  joylashgan  minerallar,  rudalar,  suyuqlik  va 
gazsimon foydali moddalar hisoblanadi. 
 
O`rmonga nisbatan mulk huquqining obyekti bo`lib, "O`rmon to`g`risida"gi 
O`zbekiston  Respublikasining  4-6-moddalariga  muvofiq  o`rmonlar,  ya'ni  ma'lum 
bir hududdagi o`simlik dunyosi obyektlarining yig`indisi hisoblanadi. 
 
O`simlik  dunyosiga  nisbatan  mulk  huquqning  obyekti  bo`lib,  "O`simlik 
dunyosini  muhofaza  qilish  va  undan  foydalanish  to`g`risida"gi  Qonunning  1,3-
moddalariga muvofiq tabiiy sharoitda o`sadigan o`simliklar hisoblanadi. 

---

 
Hayvonot  dunyosiga  nisbatan  mulk  huquqining  obyekti  bo`lib  "Hayvonot 
dunyosini  muhofaza  qilish  va  undan  foydalanish  to`g`risida"gi  Qonunning  1,3  va 
4-moddalariga  muvofiq  tabiiy  erkinlik  holatida  yashaydigan  yovvoyi  hayvonlar 
hisoblanadi. 
 
Tabiiy  resurslarni  tugaydigan  va  tugamaydigan,  qayta  tiklanmaydigan  va 
qayta  tiklanadigan  turlarga  bo`lish  mumkin.  Birinchisiga  neft,  ikkinchisiga  torf 
qatlami  va  boshqa  cho`kindilar  kiradi.  Qayta  tiklanmaydigan  tabiiy  resurslarni  
muhofaza  qilish  uchun  ulardan  oqilona  foydalanish,  qazib  olishda,  ta'minlashda, 
qayta ishlashda va ishlatishda nobudgarchilikka qarshi kurashish lozim. 
 
Qayta  tiklanish  jarayonida  turli  resurslar  uchun  har  xil  muddat  kerak. 
Masalan: kesilgan o`rmonlarni tiklash uchun 60-70 yil zarur. Shuning uchun tabiiy 
resurslarni sarf qilish surati ularni qayta tiklash suratiga muvofiq kelishi kerak. 
 
Qayta tiklanadigan tabiy resurslarning insonni noma'qul xatti-harakati tufayli 
qayta tiklanmaydigan bo`lib qolishi mumkin. Masalan, o`simlik va hayvonlarning 
bir qancha turlarini yo`q bo`lib ketishi.