Toshkent davlat universiteti falsafa fakulteti sotsiologiya bo

5.MEHNAT VA MEHNAT TASHKILOTLARI       
SOTSIOLOGIYASI 
 
Mehnat  faoliyati  har  vaqt  ma'lum  iqtisodiy-ijtimoiy  sharoitlarga 
kiritilgan  va  u  yoki  bu  kasbiy  guruhlarga  qarashlidir,  ijtimoiy  institutlar 
bilan bog‘liq, vaqt va maydonda chegaralangan mehnat jamoasida axloqiy 
va  ijtimoiy-psixologik  iqlim  bilan,  ma'lum  mulkchilik  shakllari  bilan. 
Quyida  mehnat  sharoitlar  va  shakllari  uning  tavsifi  (jamoa  yoki  shaxsiy 
mehnat) va motivatsiya muammolari ko‘rib chiqiladi. 
Mehnat sotsiologiyasining uslubiy asoslari. 
 Jamiyat  taraqqiyotidagi  barcha  o‘zgarishlar  inson  omilining 
faollashuviga,  insonlarning  mehnat  va  intellektual  saloxiyatidan  imkoni 
boricha 
unumli 
foydalanishga, 
barcha 
mehnatkashlarning 
ijodiy 
quvvatlarini  to‘la  ishga  solishga  hamda  shaxs  bilan  jamiyat  va  davlat 
o‘rtasidagi  qiziqish  va  munosabatlarning  mutanosibligini  ta'minlashga 
bog‘liqdir. Jamiyat taraqqiyoti ijtimoiy fanlar oldiga-juda katta vazifalarni 
qo‘ymoqdaki,  ularsiz  jamiyatni  o‘rganish,  yangilanish  jarayonlarining 
istiqbolini  belgilash  va  ilmiy-nazariy  asoslarini  yaratish  mumkin  emas. 
Jamiyat  taraqqiyoti  va  barqarorligi  ta'minlashda,  belgilangan  beshta 
tamoyilni amalga oshirishda mehnat sotsiologiyasi alohida o‘rin egallaydi. 
Zero,  sotsiologiya  fanining  bu  yo‘nalishi  mehnat  sohasidagi  ijtimoiy-
mehnat  munosabatlari,  iqtisodiy-ijtimoiy  munosabatlarni  o‘rganadi  va 
ularni  boshqa  omillar  bilan  birga  boshqarishni  ta'minlaydi.  Mehnat 
sotsiologiyasining yaratilishi ancha uzoq, tarixga ega va katta  manbalarga 
ega  bo‘lsa  ham  hali  u  fan  sifatida  to‘la  shug’ullanmagan.  Mehnat 
sotsiologiyasi  bo‘yicha  olib  borilgan  nazariy  va  amaliy  sotsiologik 
tadqiqotlar  juda  katta  izlanishlar  lozimligini  ko‘rsatmoqda.  Lekin  hozirgi 
kunda  qo‘limizdagi  bor  uslub  va  uslubiyotlar,  tajriba  natijalari  mehnat 
sohasidagi  ijtimoiy  siyosatni  chuqur  o‘rganib  jamiyatning  barcha 
tarmoqlaridan  mehnatni  to‘g‘ri  tashkil  qilishga  mehnatga  adolatli  haq 
to‘lashni  ta'minlashga  va  ohir  oqibatda  mehnat  unumdorligi  doimo  oshib 
borishini  ta'minlashga  imkon  yaratadi.  Mehnat  sotsiologiyasi  mehnat 
sohasi  bo‘yicha  barcha  sotsial  axborotlarni  to‘plashga,  ishlab  chiqarish 
zaxiralaridan  to‘la  foydalanishga,  hamda  mehnatni  boshqarishni  optimal 
strategiyasi va taktikasini belgilashga xizmat qiladi. 
Mazkur  sotsiologiya  darsligining  mehnat  sotsiologiyasi  qismi  oliy 
ta'lim  talabalari  uchun  juda  qisqa  yozilgan  bo‘lib,  barcha  tarmoqlar 

---

 
123 
bo‘yicha  faqatgina  mehnat  sotsiologiyasining  umumiy  yo‘nalishlarinigina 
beradi  xolos.  Bu  qismda  mehnat  sotsiologiyasi  predmetini,  uslub  va 
uslubiyotlarini  bayon  qilinadi.  Bu  uslub  va  uslubiyotlar  sotsiologlar  va 
boshqa  soha  mutaxassislari  uchun  mehnat  va  mehnatga  bo‘lgan 
munosabatni  ijtimoiy  va  iqtisodiy  omillarni  tahlil  qishish,  mehnat  va 
mehnat zahiralarini tadqiq qilish, hamda mehnat jarayonlarini ilmiy asosda 
boshqarish  uchun  tadbirlar  yaratishda  yordam  beradi.  Bu  fanning  kelib 
chiqish  tarihini  o’rganish  esa  uning  taraqiyoti  uchun  yordam  beradi. 
Shuning  uchun  bu  bobda  qisqacha  bo‘lsa  ham  mehnat  sotsiologiyasining 
shakllanish tarihi bayon qilindi. 
Bizning  yosh,  mustaqil  va  kelajagi  buyuk  davlatimizni  taraqqiy 
ettirishda  mehnat  sotsiologiyasi  va  uning  xalq.  Ho’jaligidagi  joriysi  katta 
ahamiyat kasb etish bilan birga mamlakatda huqukiy va demokratik tizimni 
rivojlantirishga, sotsial adolat o‘rnatishga, mehnat unumdorlngining doimo 
oshib  borishiga  yordam  beradi.  Bozor  munosabatlari  sharoitida  mehnat 
sotsiologiyasining  oldiga  nazariy  hamda  amaliy  jihatdan  mehnat 
muamolarini to’la-tukis Yechib berishni va uning istiqbollarini belgilashni 
hayotning  o‘zi  qo‘ymoqda.  Bugungi  kunda  mehnatni  boshqarishning 
barcha  turkum  omillarini  hisobga  oluvchi  ahborotlar  bazasini  yaratish  va 
uning sotsiologik monitoringini yaratish maqsadga muvofiqdir.