Toshkent davlat texnika universiteti

2. Standartni tasdiqlash va davlat ro‘yxatidan o‘tkazish

O‘zbekiston Respublikasi “O‘zstandart” agentligi, Davarxitektqurilishqo‘m, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi va Sog‘liqni saqlash vazirligi nomlari bo‘yicha o‘zlariga tegishli standartlarning loyihalari va hujjatlarini ko‘pi bilan 15 kun mobaynida ko‘rib chiqilishini, shuningdek davlat ekspertizasidan o‘tkazilishini ta’minlaydilar.

O‘zbekiston Respublikasi “O‘zstandart” agentligi, Davarxitektqurilishqo‘m, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi, Sog‘liqni saqlash vazirligi standart loyihalarini ko‘rib chiqadi va uni tasdiqlash yoki kam-ko‘stini to‘ldirib qayta ishlash to‘g‘risida qaror qabul qiladi.

Standart uni tasdiqlagan tashkilotning qarori bilan tasdiqlanadi va joriy qilinadi.

Standart muddati cheklanmagan yoki muddati cheklangan tarzda tasdiqlanadi.

O‘zbekiston Respublikasi hududidagi standartlarni davlat ro‘yxatiga olishni “O‘zstandart” agentligi amalga oshiradi. Davlat ro‘yxatidan o‘tkazish uchun standart 4 nusxada topshirilishi lozim: asl nusxasi, ikkinchi nusxasi va ikkita ko‘chirmasi.

Standartni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish uchun juz band qilib, muqovalab topshirish lozim. Standart 5 kundan oshmagan muddatda davlat ro‘yxatidan o‘tkaziladi.

Standartning qaysi tashkilot tomonidan tasdiqlanishidan qat’iy nazar, standartga raqamli belgini “O‘zstandart” agentligi beradi.

Belgi o‘z navbatida:

Hujjatning ko‘rsatkichidan – O’z DST; ro‘yxatning tartib raqamidan va tasdiqlangan yilning oxirgi ikki sonidan iborat bo‘ladi.

Masalan, O‘zRST 5.96-93 “Texnik chigit, texnik sharoit”, O’zDST 816:2001 “Tozalangan paxta yog‘i” va h.k.

Ro‘yxatga oluvchi idora asl nusxa, ikkinchi nusxasi va ikkita ko‘chirmaning birinchi betiga o‘zining nomini ko‘rsatadigan to‘rtburchak muhrni bosadi, sana va davlat ro‘yxatining nomerini yozib qo‘yadi. Ikkinchi nusxa “O‘zstandart” agentligida qoladi, asl nusxa va ko‘chirmaning ikkinchi nusxasi esa ishlab chiquvchiga qaytariladi.

O‘zRST 1.2-92 “O‘zbekiston Respublikasining standartlash-tirish davlat tizimi. Texnikaviy shartlarni ishlab chiqish, kelishib olish, tasdiqlash va davlat ro‘yxatidan o‘tkazish tartibi” standartida muayyan mahsulotning (xizmatning) texnikaviy shartlarini, shuningdek ularga kiritiladigan o‘zgartishlarini ishlab chiqish, tasdiqlash va davlat ro‘yxatidan o‘tkazish tartibi haqida gap boradi.

O‘zbekiston Respublikasi texnikaviy shartlarining loyihalari va ularga kiritiladigan o‘zgartishlar standartlash-tirish texnika qo‘mitalari tomonidan ishlab chiqiladi. Asoslangan hollarda texnikaviy shartlar loyihalarini vazirliklar, mahkamalar, uyushmalar, konsernlar yoki standartlashtirish bo‘yicha tayanch tashkilotlari, davlat, kooperativ, ijara, aksionerlik korxonalari, qo‘shma korxonalar, muassasalar va tashkilotlar, texnika qo‘mitalari bilan kelishib ishlab chiqadilar.

Mazkur mahsulotga dahldor MDH ning davlatlararo standartlari Respublika standartlari va texnikaviy shartlari mavjud bo‘lmagan taqdirda hamda boshqa me’yoriy hujjatlarda belgilab qo‘yilgan talablarni kuchaytirish zarur bo‘lganda mazkur tarmoqning ikkita va undan ko‘proq korxonasi ishlab chiqaradigan mahsulotga texnikaviy shartlar ishlab chiqiladi.

Texnikaviy shartlarda belgilab qo‘yilgan talablar mazkur mahsulotga dahldor bo‘lgan amaldagi standartlar talabidan past bo‘lmasligi hamda mahsulot (buyumlar, ashyolar, moddalar) standartlari va texnikaviy shartlari talabiga zid kelmasligi kerak.

Texnikaviy shartlarning tuzilishi, bayon etilishi va rasmiylashtirilishi GOST 114-70 talablariga mos kelmog‘i kerak.

Texnikaviy shartlar mazkur texnikaviy shartlar o‘rniga boshqa me’yoriy hujjat ishlab chiqilayotgan yoki undan qo‘llanishi bundan buyon maqsadga muvofiq bo‘lmay qolganda yoki mahsulotni ishlab chiqarish to‘htatilganda bekor qilinadi. Texnikaviy shartlarni tasdiqlagan idora ularni bekor qiladi.

Texnikaviy shartlarning loyihalarini kelishib olish mazkur standartda ko‘rsatilgandek belgilangan tartibda amalga oshiriladi.

Texnikaviy shartlar ishlab chiqaruvchi (tayyorlovchi) ning buyurtmachi bilan kelishuviga muvofiq yoki ishlab chiqaruvchi (tayyorlovchi) tomonidan buyurtmachi tomonidan tasdiqlanadi.

Texnikaviy shartlar belgilangan tartibda “O‘zstandart” agentligi tomonidan ro‘yxatga olinadi.

O‘zRST 1.3-92 “O‘zbekiston Respublikasining standartlashtirish davlat tizimi. Korxona standartlarini ishlab chiqish, kelishib olish, tasdiqlash va ro‘yxatdan o‘tkazish tartibi” standarti korxona standartlarini ishlab chiqish, tasdiqlash va davlat ro‘yxatidan o‘tkazishning asosiy talablarini belgilaydi.

Mazkur standart talablari tayyorlaydigan, shuningdek saqlashni, tashishni, sotishni amalga oshiradigan, foydalanadigan (iste’mol qiladigan) va tuzatadigan davlat, jamoa, qo‘shma, ijaradagi, uyushma va boshqa korxonalar hamda tashkilotlar uchun majburiy hisoblanadi.

Korxona standartlarining tuzilishi, bayon etilishi va texnikaviy-iqtisodiy jihatdan asoslanganligi, ularning fan va texnikaning hozirgi rivojlanish ko‘rsatkichlari, me’yoriy tavsiflari va talablari hamda jahon taraqqiyoti darajalariga mosligi uchun korxona standartlarini ishlab chiquvchilar va tashkilotlar javobgardirlar.

Korxona standartlarini korxona rahbariyati tasdiqlaydi. Ularning amal qilish muddati cheklanmagan holda tasdiqlanadi.

Korxona standartining tasdiqlanishi korxona rahbarining (rahbar o‘rinbosarining) imzosi bilan rasmiylashtiriladi.

CHetdagi iste’molchilarga etkazib berish uchun ishlab chiqarilayotgan (sotilayotgan) mahsulot uchun va ularga xizmatlar ko‘rsatganlik uchun korxona standartlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazishni “O‘zstandart” agentligi, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi, Davarxitektqurilishqo‘m, Sog‘liqni saqlash vazirligi va ularning ishlab chiquvchi joylashgan mintaqaviy tashkilotlari amalga oshiradi.

Korxona standartlarining belgisi “KST” indeksidan, O‘zbekiston Respublikasi nomining qisqartirmasi – “O‘z” dan, korxona standartlarini tasdiqlagan tashkilotning shartli raqamli belgisidan, korxona standartining tartib raqamidan va tasdiqlagan yilning so‘nggi ikki raqamidan iborat bo‘ladi.

Masalan, O‘z KST 359-143-92.

O‘z RST 1.4-93 “O‘zbekiston Respublikasining standartlashtirish davlat tizimi. Standartlar va texnikaviy shartlar bilan ta’minlash tartibi”. Bu standartda standartlar va texnikaviy shartlar bilan ta’minlash tartibidagi umumiy qoidalar, standartlar bilan ta’minlash tartibi, texnikaviy shartlar va korxona standartlari bilan ta’minlash tartibi bayon etilgan.

O‘z RST 1.5-93 “O‘zbekiston Respublikasining standartlashtirish davlat tizimi. Standartlarni va texnikaviy shartlarni tekshirish, qayta qurish, o‘zgartirish va bekor qilish tartibi”.

O‘z RST 1.7-93 “O‘zbekiston Respublikasining standartlashtirish davlat tizimi. Xalqaro standartlarni me’yoriy hujjatlarda to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘llash tartibi”.

O‘z RH 51-013-93 “O‘zbekiston Respublikasining standartlashtirish davlat tizimi. Standartlashtirish bo‘yicha texnikaviy qo‘mitalar xaqida umumlashgan nizomi va boshqa standartlar va rahbariy hujjatlar”.
Takrorlash uchun savollar.

1. 
   Nima sababdan standartlar o‘zgartiriladi?
   
2. 
   Standartlarni ishlab chiqish nechta bosqichdan iborat?
   
3. 
   Standart loyihasi bo‘yicha texnikaviy qo‘mitaning funksiyasi nimalardan iborat?
   
4. 
   Standartlarni belgilash tartibi qanday?
   
5. 
   Texnikaviy shartlarni yaratishning qanday tafovutli tomonlarini bilasiz?
   

15-ma’ruza. Standartlashtirish bo‘yicha normativ hujjatlar bilan ta’minlash tartibi
O‘zbekiston Respublikasida standartlashtirishga doir quyidagi toifadagi normativ hujjatlar qo‘llaniladi:

• 
  xalqaro (davlatlararo, mintaqaviy) standartlar;
  
• 
  O‘zbekiston Respublikasining davlat standartlari;
  
• 
  tarmoq standartlari;
  
• 
  texnik shartlar;
  
• 
  korxona standartlari;
  
• 
  xorijiy mamlakatlarning milliy standartlari;
  
• 
  ma’muriy-hududiy standartlar.
  

Davlat yagona va uzluksiz ta’lim tizimida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan davlat ta’lim standartlari ishlab chiqiladi.

Standartlashtirishga doir normativ hujjatlar jumlasiga, shuningdek standartlashtirish qoidalari, normalari, texnik-iqtisodiy axborot klassifikatorlari ham kiradi. Mazkur hujjatlarni ishlab chiqish va qo‘llash tartibi "O‘zstandart" tomonidan belgilanadi.

Xalqaro (davlatlararo, mintaqaviy) standartlar va xorijiy mamlakatlarning milliy standartlari, shuningdek xalqaro qoidalar va normalar O‘zbekiston Respublikasi ishtirok etgan shartnoma yoki bitimlarga muvofiq qo‘llaniladi. Ushbu standartlar, qoidalar va normalarni respublika hududida qo‘llash tartibini "O‘zstandart" va davlat boshqaruvining boshqa organlari o‘z vakolatlari doirasida belgilaydilar. Ular xalqaro savdo-sotiq uchun ortiqcha to‘sqinliklarni vujudga keltirmasligi lozim.

Standartlashtirishga doir normativ hujjatlar vatanimiz hamda chet el fan va texnikasining zamonaviy yutuqlariga asoslangan va O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga muvofiq bo‘lishi lozim. Ular xalqaro savdo-sotiq uchun ortiqcha to‘sqinliklarni vujudga keltirmasligi lozim.

Normativ hujjatlarsiz mahsulot ishlab chiqarish va realizatsiya qilishga yo‘l qo‘yilmaydi.

O‘zbekiston Respublikasining manfaatlari himoya qilinishini va ishlab chiqarilayotgan mahsulotning raqobat qila olish imkonini ta’minlash uchun asosli hollarda standartlarda istiqbolga mo‘ljallangan, an’anaviy texnologiyalarning imkoniyatlaridan ildamlashgan dastlabki talablar belgilab qo‘yiladi.

Iste’molchilarga realizatsiya qilinadigan mahsulotga doir standartlar va ularga kiritilgan o‘zgartishlar "O‘zstandart" organlarida haq olmasdan davlat ro‘yxatidan o‘tkazilishi lozim. "O‘zstandart" organlarida ro‘yxatdan o‘tgan standartlashtirishga doir normativ hujjatlar davlat axborot jamgarmasini tashkil etadi.

Mahsulotning atrof-muhit, aholining hayoti, sog‘lig‘i va mol-mulkiga xavfsizligini ta’minlash uchun, texnikaviy va axborot jihatdan mahsulotning bir-biriga mos kelishi va o‘zaro almashinuvchanligini, ularni nazorat qilish usullari birligi va tamg‘alash birligini ta’minlash uchun standartlarda belgilanadigan talablar, shuningdek O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari bilan belgilanadigan boshqa talablar davlat boshqaruv organlari, xo‘jalik faoliyati sub’ektlari rioya etish uchun majburiydir.

Standartlarda mahsulotni yaratish, ishlab chiqarish va etkazib berish shartnomasiga kiritilgan, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan o‘zga talablar ham belgilab qo‘yilishi mumkin.

Import mahsulot, basharti u O‘zbekiston Respublikasida amal qilayotgan standartlarning majburiy talablar qismiga muvofiqligi tasdiqlanmagan bo‘lsa, etkazib berilishi va belgilangan maqsadda ishlatilishi mumkin emas.

1. 
   Standartlashtirish bo‘yicha normativ hujjatlarni tekshirish, qayta ko‘rish, o‘zgartirish va bekor qilish tartibi
   
2. 
   Standartlashtirish bo‘yicha normativ hujjatlar. Tuzish, bayon etish, rasmiylashtirish, mazmuni va belgilanishiga qo‘yiladigan umumiy talablar
   
3. 
   Davlatlararo, milliy standartlar va boshqa davlatlarning standartlashtirish bo‘yicha normativ hujjatlarini qo‘llash tartibi
   
4. 
   Standartlashtirish bo‘yicha normativ hujjatlarni joriy qilish tartibi
   
5. 
   Mahsulotning standartlashtirish bo‘yicha normativ hujjati darajasi va turini aniqlash
   

20-ma’ruza. Ilgarilama standartlarni ishlab chiqish, kelisholish, tasdiqlash va davlat ro‘yhatidan o‘tkazish tartibi
Ilgarilanma standartlashtirish (IS) - an’anaviy texnologiyalar imkoniyatlaridan oshuvchi talablarni belgilash bilan ob’ektni standartlashtirish.

Ilgarilanma standart ishlab chiqiilishida quyidagilarga e’tibor beriladi:

1) talablar, sifatning farqlangan hamda joriy etish muddatiga ega bo‘lgan pog‘onalari ko‘rinishida belgilanadi;

2) standart, mahsulot hayotiy siklining oldingi bosqichida ishlab chiqiladi.

Ilgarilanma standartlashtirishga, odatda, mahsulotning texnik darajasi va sifatiga qo‘yiladigan talablarning uchta pog‘onasi belgilanadi:

– erta o‘zlashtirilgan mahsulotning ehtiyojlarni qondiruvchi darajasi;

– ishlab chiqarishga qo‘yilishi lozim bo‘lgan va jahon darajasiga mos bo‘lgan, qaytadan ishlab chiqilayotgan (zamonaviylashtirilayotgan) mahsulot darajasi;

– yuqori jahon darajasiga mos bo‘lgan (yoki oshuvchi) daraja.

Oldinlovchi standart ishlab chiqarishni texnik tayyorlash davrida yoki oxirida ishlab chiqiladi. SHubhasiz, oldindan standartlashtirish ilmiy-tadqiqot ishlarining natijalari bo‘yicha erishilgan tavsiflar bilan tasdiqlangan holatda maqbul deb hisoblash kerak.

Ilgarilanma standartlashtirish – standartlashtirish ob’ektiga erishilgan me’yoriy talablarning yanada yuqoriroq darajasini, ya’ni bashoratlash (prognozlash) ga asosan kelajakda optimal bo‘ladigan darajasini o‘rnatish demakdir.

Keltirilgan tarifga binoan ilgarilanma standartlashtirish mahsulot, xizmat va barcha jarayonlarga talablarni va me’yorlarni vaqt bo‘yicha avvalroq o‘rnatib, provard natijada ularning sifatini yuqori texnik iqtisodiy samara beradigan darajada ta’minlash nazarda tutilishini maqsad qilib qo‘yadi. Bu borada ilgarilanma standartlashtirish prognozlash asosida amaliy echimni qabul qiladigan imkonli sohalardan biri hisoblanadi.

Ilgarilanma standartlashtirishning asosiy vazifasi ishlab chiqarishni va mahsulot sifatining oshishini xolis va aniq yo‘nalishida rivojlanishiga ko‘maklashishdan iboratdir.

Ilgarilanma standartlashtirish standartlari jumlasiga:

• 
  mahsulot, xizmat, loyihalash, ishlab chiqish va boshqa jarayonlarda kuchga ega standartlashgan qoida va talablarni yanada optimal me’yorlarini belgilaydigan standartlar:
  
• 
  kuchdagi standartlar faoliyatiga istiqbolliroq yangi ish usullarini joriy etishni taminlab, yanada optimalroq me’yorlar o‘rnatadigan standartlar:
  
• 
  bir yoki faqat bir necha korxonalardagina o‘zlashtirilib o‘zining sifat ko‘rsatkichlari analoglaridan tubdan farq qiladigan loyiha va buyum ishlab chiqarish qoida va talablariga optimal me’yor o‘rnatadigan standartlar kiradi.
  

Ilgarilanma standartlashtirish mohiyatiga ko‘ra qo‘yidagicha tavsiflanadi.

1. Vaqt bo‘yicha o‘zish:

• 
  mahsulot tajriba namunasini yaratish bo‘yicha loyiha konstruktorlik ishlarining boshi:
  
• 
  buyum ishlab chiqarish sanoatini texnik tayyorlashning boshi:
  
• 
  mahsulotni yalpi ishlab chiqarishning boshi.
  

2. Tarqalish doirasida o‘zish:

• 
  korxona doirasida;
  
• 
  davlat doirasida;
  
• 
  mintaqa doirasida;
  
• 
  global dunyo doirasida.
  

3. Standartlashgan mahsulotga nisbatan to‘la bo‘lmagan o‘zish:

• 
  assortiment bo‘yicha;
  
• 
  mahsulot belgilari bo‘yicha;
  
• 
  yangi mahsulot elementlarining merosiy qabul qilishganliklari bo‘yicha;
  
• 
  mahsulotning ko‘rsatkich va belgilari qiymati bo‘yicha.
  

Ilgarilanma standartlashtirishni bashoratlash (prognozlash) tadqiqot ob’ektining qonuniyatlari va metodlarini, umuman, standartlashtirishni xususan o‘rganadigan ilmiy faoliyatdir.

Standartlashtirish sohasida bashoratlashning maqsadi qo‘yidagilardan iborat:

• 
  yaratilgan yoki yaratilajak yangilik barqarorligi ehtimolini o‘rganish;
  
• 
  ishlab chiqarilgan mahsulot bilan yangilik o‘rtasidagi bog‘lanishni o‘rganish;
  
• 
  standartlashtirish ob’ekti bo‘la oladigan ilmiy-texnik daraja, ya’ni mahsulot sifatiga erishishni aniqlash;
  
• 
  iste’mol va ishlab chiqarish hajmini aniqlash;
  
• 
  sarf-xarajatni aniqlash;
  
• 
  ekologiya ko‘rsatkichlarini baholash.
  

Standartlashtirish sohasida bashoratlashning axborot manbalari qo‘yidagilar:

• 
  xalq xujaligi va soha taraqqiyotining uzoq muddatli bashoratlanishi;
  
• 
  sohalar bo‘yicha bashoratlashlar;
  
• 
  uzoq va yaqin muddatga mahsulotning sifati va istemol darajasi bashoratlari;
  
• 
  iqtisodiyotning uzoq muddatli rejalari;
  
• 
  ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifati bo‘yicha statistik ma’lumotlar;
  
• 
  tajriba na’munalarini sinash bo‘yicha bayonnomalar;
  
• 
  patentlar, mualliflik guvohnomalari, lisenziyalar;
  
• 
  ijtimoiy so‘rovlar natijalari;
  
• 
  standartlar, texnik shartlar;
  

shu kabi boshqa ilmiy-texnik axborotlar.

Standartlashtirishning zamonaviy taraqqiyot holatida 100 dan ortiq har xil soha bo‘yicha turli darajali ilmiy asosga ega prognozlash ilmiy texnik usullari mavjud bo‘lib o‘zuvchan standartlashtirishda keng tarqalganlari asosan qo‘yidagilar:

• 
  tadqiqotlanadigan ilmiy yoki texnik ob’ektni fan taraqqiyotining ma’lum yo‘nalishlari haqida statistik ma’lumotga tayanadigan ekstropolyasiyalash metodi;
  

• 
  taraqqiyotning yangi yo‘nalishlarida qo‘llaniladigan evristik usullari;
  

• 
  real jarayonga o‘ta yaqinlashtirib istiqbollash, shu bilan birga o‘ta murakkab bo‘lgan modellashtirish usullari.
  

Ekstropolyasiyalash - eng ko‘p qo‘llaniladigan va eng sodda bo‘lish bilan birga samaradorligi yuqori emas, ko‘p hollarda faqat qisqa vaqt oralig‘idagi yaqin kelajakni prognozlashdagina yaroqlidir.

Evristik metodlar texnik vazifalarni rejalashtirish ayniqsa ularni tasdiqlash bosqichida ko‘p qo‘llaniladi.

Bu ikki usullar standartlar ta’sir doirasidan tashqariga chiqishni hisobga ololmaydi.

Modellashtirish usulining qo‘llanish doirasi keng, imkoni ancha katta va istiqbolli bo‘lib, abekt va jarayonlarni fizik, matematik, matematik-statistik va uyumli modellash bilan ancha uzoq muddatga prognozlash imkonini beradi.

Ilgarilanma standartlarni yaratish va yuritish. Bu xildagi standartlarni yaratish va kuchga kiritish qo‘yidagi etap va bo‘limlarni o‘z ichiga oladi: tayyorlash; yaratish; kuchga kiritish.

Ilgarilanma standartlashtirishning tayyorlash etalonidagi ishlar mazmuni ma’lumot yig‘ish, taraqqiyot yo‘nalish istiqbolini tadqiqotlash, mahsulot sifatini tubdan o‘zgartirish, mumkin bo‘lgan omil va ko‘rsatkichlarni taqsimlash orqali standartlashtirish istiqbollarini aniqlashdan iborat bo‘ladi. Bu reja har tamonlama tahlil asosida o‘zuvchan standartlashtirishga zarur ko‘rsatkich yoki talablarni boshlashga yordam beradi.

Mazkur bosqichda buyum (mahsulot) taraqqiyot yo‘nalishi bo‘yicha ma’lumotlarni to‘plash, tizimlashtirish asosida rivojlanish yo‘nalishi qoidalarini belgilash, iqtisodiy samaradorlik imkoniyatlarni hisoblash, u yoki bu xilda qaror qabul qilish uchun mahsulot bo‘yicha kuchdagi standartlar majmuasidan tajribalarni umumlashtirish imkoniyati yaratiladi.

O‘zuvchan standartlarni yaratish etapidagi ishlar mazmuni standartni ishlab chiqish, kelishish, tasdiqlashdan iborat bo‘lib, buyum yoki mahsulotning istiqbolli ko‘rsatkichlarini har tamonlama asosli ravshda shu buyum va mahsulotlarning kelajak taraqqiyotini ko‘zlab me’yoriy hujjat barpo etishga qaratilgan bo‘ladi.

Malum bir ishlab-chiqarish doirasida bunday ilgarilanma standartlarni amalda joriy etish oldingi jarayonlarda kelajakni ko‘ra bilgan sharoitlarda maxsus dastur va tadbirlar majmuida, rejalashtirilgan sharoitlarda olib borilishi va amalga oshirilishi zarur. Bunday yondashuv o‘zuvchan standartlarni joriy etishni va bu asosda xalq-xo‘jaligini boshqarishning tezkor boshqariluvini ta’minlaydi.
Operejayuщiy standart (gosudarstvennыy standart s perspektivnыmi trebovaniyam) – gosudarstvennыy standart vida «Obщie texnicheskie trebovaniya», reglamentiruyuщiy trebovaniya k osnovnыm pokazatelyam texnicheskogo urovnya i kachestva gruppы odnorodnoy i kachestva produksii.
Poryadok razrabotki standartov
Razrabotka operejayuщix standartov na produksiyu proizvodstvenno-texnicheskogo naznacheniya, tovarы narodnogo potrebleniya komplektuyuщie izdeliya, materialы (dalee po tekstu – gruppы odnorodnoy produksii) yavlyaetsya protsessom sozdaniya normativno-texnicheskoy bazы gosudarstvennogo upravleniya razrabotkoy i vыpuskom produksii, sootvetstvuyuщey vыsshemu mirovomu sub’ektov i potrebiteley.

Razrabotka ukazannыx standartov obespechit:

– naibolee polnыy uchet nauchno-texnicheskix i ekonomicheskix obosnovannыx progressivnыx trebovaniy potrebitelya i (ili) zakazchika k nomenklature (tipaju), texnicheskomu urovnyu i kachestvu grupp odnorodnoy produksii;

– naibolee polnoe ispolzovanie pri razrabotke standartov na gruppы odnorodnoy produksii rezultatov predshestvuyuщix poiskovыx, a takje fundamentalnыx i prikladnыx nauchno-issledovatelskix rabot, otkrыtiy i izobreteniy dlya svoevremennogo vnedreniya ix rezultatov xozyaystvuyuщimi sub’ektami;

– ustanovlenie v standartax differensirovannыx znacheniy osnovnыx pokazateley texnicheskogo urovnya i kachestva grupp odnorodnoy produksii, soblyudenie kotorыx pri razrabotke i postanovke na proizvodstvo konkretnoy novoy (modernizirovannoy) produksii doljno obespechivat svoevremennuyu razrabotku, postanovku na proizvodstvo i vыpusk produksii neobxodimogo kachestva.

Operejayuщie standartы na gruppы odnorodnoy produksii doljnы otnositsya k standartam vida «Obщie texnicheskie trebovaniya (dalee po tekstu – O’z DSt UTT *)», kotorыe prednaznachenы dlya ispolzovaniya:

– pri razrabotke novoy (modernizirovannoy ) konkretnoy produksii, normativnoy i texnicheskoy dokumentatsii na nee;

• 
  pri planirovanii proizvodstva konkretnoy produksii.
  

Razrabotka O’z DSt UTT doljna provoditsya v sostave nauchno-issledovatelskix rabot (NIR) vklyuchayuщix eksperimentalnыe, opыtno-konstruktorskie rabotы (OKR), opыtno-texnologicheskie rabotы (OTR) i rabotы po prognozirovaniyu) po opredeleniyu perspektiv razvitiya grupp odnorodnoy produksii.

Ob’ektami NIR i sootvetstvenno ob’ektami standartizatsii doljnы bыt gruppы odnorodnoy produksii, opredelyaemыe v sootvetstvii s poryadkom, ustanovlennыm agetnstvo Uzstandartom i drugimi organami po zakreplennoy za nimi nomenklature produksii.

O’z DSt UTT doljnы ustanavlivatsya sleduyuщie tri stupeni texnicheskogo urovnya i kachestva:

1-ya stupen doljna ustanavlivat trebovaniya v sootvetstvii s kotorыmi vыpuskaetsya ranee osvoennaya produksiya, sootvetstvuyuщaya trebovaniyam osnovnogo potrebitelya (zakazchika);

2-ya stupen doljna ustanavlivat trebovaniya, v sootvetstvii s kotorыmi vnov razrabatыvaemaya (moderniziruemaya) produksiya podlejit postanovke na proizvodstvo pri uslovii obespecheniya ee vыpuska na vыsshem mirovom urovne;

3-ya stupen doljna ustanavlivat vыsshey mirovoy uroven perspektivnыx trebovaniy, v sootvetstvii s kotorыmi doljna razrabatыvaetsya perspektivnaya novaya produksiya.

Nomenklatura osnovnыx pokazateley texnicheskogo urovnya i kachestva grupp odnorodnoy produksii, chislennыe znacheniya kotorыx doljnы vklyuchatsya v O’z DSt UTT doljna dostoverno xarakterizovat tendensiyu razvitiya dannoy produksii v mire v prognoziruemыy period.

Nomenklatura pokazateley doljna ustanavlivat veduщimi organizatsiyami po gruppam odnorodnoy produksii s obyazatelnыm privlecheniem bazovыx organizatsiy po standartizatsii i po soglasovaniyu s osnovnыm potrebitelem i (ili) zakazchikom.

Nomenklatura pokazateley ustanavlivaetsya v standartax po gruppam odnorodnoy produksii, s uchetom standartov ISO, MEK i standartov zarubejnыx stran, ustanavlivayuщix analogichnыe pokazateli.

Pri nalichii dostovernoy nauchno-texnicheskoy informatsii po perspektivam razvitiya grupp odnorodnoy produksii po provedennыm ranee NIR dopuskaetsya razrabotka O’z DSt UTT v poryadke, ustanovlennom GOST 1.5 i O’z DSt 1.1 , RST Uz 15.001.

Srok deystviya O’z DSt UTT v selom do ego peresmotra, a takje sroki vvedeniya v deystvie 2 i 3-y stupeney texnicheskogo urovnya i kachestva produksii dlya ee vыpuska ustanavlivayutsya na osnove differensirovannыx normativov srokov obnovleniya produksii.

S datы vvedeniya v deystvie dlya proizvodstva ocherednoy stupeni texnicheskogo urovnya i kachestva doljno prekraщatsya proizvodstvo produksii predыduщey stupeni.

Razrabotku novыx (peresmotr deystvuyuщix) O’z DSt UTT doljnы osuщestvlyat sootvetstvuyuщie veduщie po gruppam odnorodnoy produksii nauchno-issledovatelskie, opыtno-konstruktorskie, proektno-texnologicheskie i drugie organizatsii i predpriyatiya, neposredstvenno vыpolnyayuщie NIR.

Pri etom obyazatelnыmi soispolnitelyami razrabotki O’z DSt UTT doljnы bыt sootvetstvuyuщie bazovыe organizatsii po standartizatsii (esli oni ne yavlyayutsya organizatsiyami – veduщimi ispolnitelyami NIR), a takje organizatsii (NII, KB i dr.), spetsialno naznachennыe osnovnыm potrebitelem i (ili) zakazchikom produksii; pri neobxodimosti mogut bыt privlechenы drugie zainteresovannыe organizatsii (predpriyatiya).

V neobxodimыx sluchayax razrabotka proektov O’z DSt UTT mojet osuщestvlyatsya s privlecheniem rabochix grupp spetsialistov drugix organizatsiy.

V otdelnыx sluchayax, s razresheniya organa po zakreplennoy za nim gruppe odnorodnoy produksii, organizatsiyami, vыpolnyayuщimi NIR i razrabotku O’z DSt UTT, mogut bыt sootvetstvuyuщie nauchno-issledovatelskie ili drugie organizatsii osnovnogo potrebitelya i (ili) zakazchika produksii.

Neposredstvennыm osnovaniem dlya provedeniya NIR i po razrabotke v ix sostave O’z DSt UTT yavlyaetsya zadanie, v plane razvitiya nauki i texniki veduщey organizatsii (organa) po zakreplennoy nomenklature produksii, a takje kontrakt (dogovor).

V plane osnovnыx organizatsionno-texnicheskix meropriyatiy po razrabotke i vnedreniyu O’z DSt UTT sootvetstvuyuщie zadaniya doljnы vklyuchatsya posledovatelno po 1,2 i 3-y stupenyam texnicheskogo urovnya i kachestva produksii s ukazaniem soderjaniya meropriyatiy, ispolniteley, srokov ispolneniya, ob’emov i istochnikov finansirovaniya. V obosnovannыx sluchayax meropriyatiya po 1-oy stupeni mogut otsutstvovat.

Utverjdenie O’z DSt UTT pri otsutstvii, soglasovannыx s organom po zakreplennoy za nim produksii i, pri neobxodimosti, s drugimi zainteresovannыmi organizatsiyam, proektov planov osnovnыx organizatsionno-texnicheskix meropriyatiy po ix vnedreniyu ne dopuskaetsya.

Dlya dostijeniya organizatsionno-metodicheskogo edinstva, pri planirovanii i vыpolnenii NIR i razrabotke v ix sostave O’z DSt UTT, ustanavlivayutsya shest etapov vыpolneniya etix rabot:

1-y etap – organizatsiya provedeniya NIR, sostavlenie texnicheskogo zadaniya i ego utverjdenie;

2-y etap – teoreticheskie i eksperimentalnыe issledovaniya, sostavlenie promejutochnogo otcheta po NIR, razrabotka proekta standarta i napravlenie ix na zaklyuchenie;

3-y etap – podgotovka zaklyucheniy, okonchatelnoy redaksii proekta standarta, zaklyuchitelnogo otcheta po NIR i predstavlenie ix priemochnoy komissii;

4-y etap – priemka NIR i predstavlenie proekta standarta na utverjdenie;

5-y etap – rassmotrenie proekta standarta, ego utverjdenie i registratsiya, utverjdenie zaklyuchitelnogo otcheta po NIR i ego registratsiya;

6-y etap – izdanie standarta, informatsiya i ego rasprostranenie;

Veduщaya organizatsiya – razrabotchik, vыpolnyayuщaya NIR, naznachaet rukovoditelya i otvetstvennogo ispolnitelya po teme i opredelyaet srok razrabotki texnicheskogo zadaniya na NIR i poetapnыe sroki vыpolneniya rabot.

Texnicheskoe zadanie na provedenie NIR yavlyaetsya isxodnыm obyazatelnыm dokumentom, opredelyayuщim sel, zadachi, soderjanie i poryadok provedeniya rabot, v tom chisle rabot po razrabotke O’z DSt UTT.

Texnicheskoe zadanie na provedenie NIR razrabatыvayut na osnove:

– analiza sovremennыx dostijeniy otechestvennoy i zarubejnoy nauki i texniki v dannoy oblasti, v tom chisle otkrыtiy, izobreteniy, a takje vыpolnennыx ranee fundamentalnыx i prikladnыx issledovaniy;

– provedeniya patentnыx issledovaniy po dannoy gruppe odnorodnoy produksii;

– analiza nauchno i ekonomicheski obosnovannыx progressivnыx trebovaniy osnovnogo potrebitelya i (ili ) zakazchika;

– analiza predlojeniy po peresmotru i vneseniyu izmeneniy v standartы i texnicheskie usloviya na produksiyu, vxodyaщuyu v dannuyu gruppu odnorodnoy produksii;

– izucheniya otchetov po vыpolnennыm ranee poiskovыm NIR, OKR, OTR po sozdaniyu novoy (modernizirovannoy) produksii ( s sootvetstvuyuщimi vыvodami, predlojeniyami, rekomendatsiyami i resheniyami);

– analiza fakticheskix srokov obnovleniya (modernizatsii) produksii, vxodyaщey v dannuyu gruppu odnorodnoy produksii, i ix sopostavleniya s normativnыmi srokami ee obnovleniya;

analiza standartov ISO, MEK, a takje zarubejnыx standartov stran i firm, proizvodyaщix konkurentosposobnuyu produksiyu;

– izuchenie informatsii o luchshix otechestvennыx i zarubejnыx obrazsax i drugix dannыx.

Texnicheskoe zadanie (TZ) na provedenie NIR i razrabotku v ee sostave O’z DSt UTT v obщem sluchae doljno sostoyat iz razdelov:

1 Osnovanie dlya provedeniya NIR;

2 Sel, zadachi i isxodnыe dannыe dlya provedeniya NIR;

3 Etapы NIR;

4 Osnovnыe trebovaniya k vыpolneniyu NIR;

5 Napravleniya realizatsii rezultatov NIR;

6 Perechen dokumentatsii, pred’yavlyaemoy po okonchanii NIR (v tom chisle vnov razrabatыvaemыy ili peresmotrennыy O’z DSt UTT );

7 Poryadok rassmotreniya i priemki rezultatov NIR;

8 Dopolnitelnыe ukazaniya.

Dopuskaetsya utochnyat soderjanie razdelov, vvodit novыe razdelы ili ob’edinyat otdelnыe iz nix.

Texnicheskoe zadanie na NIR utverjdaet ministerstvo (vedomstvo) razrabotchika i ministerstvo (vedomstvo) – osnovnogo potrebitelya ili zakazchika.

Dlya vneseniya, pri neobxodimosti, izmeneniy i utochneniy v texnicheskoe zadanie na NIR v protsesse ee vыpolneniya, k nemu vыpuskayut dopolnenie. Soglasovanie i utverjdenie dopolneniya provodyat v tom je poryadke, kotorыy ustanovlen dlya TZ na NIR.

Na titulnom liste TZ na NIR v etom sluchae delayut zapis:

«Deystvuet sovmestno s dopolneniem N …..».

Ostalnыe trebovaniya po razrabotke, soglasovaniyu, utverjdeniyu i gosudarstvennoy registratsii O’z DSt UTT po GOST 1.5, O’z DSt 1.1 i RST Uz 1.5

Ob’ektы operejayuщey standartizatsii

Operejayuщiy standart mojet razrabatыvatsya na produksiyu i protsessы v selom, a takje na otdelnыe parametrы i pokazateli kachestva izdeliya (materiala, sыrya, produkta), xarakterizuyuщie ego texnicheskiy uroven i kachestvo, metodы i sredstva proizvodstva, kontrolya i ispыtaniya, uslugi i drugie normы, trebovaniya i xarakteristiki lyubыx protsessov proizvodstva.

21-ma’ruza. Etalon–namunalar texnikaviy bayonlarini ishlab chiqish, kelishib olish, tasdiqlash va ro‘yxatga olish tartibi
Texnicheskoe opisanie - texnicheskiy dokument na obrazets-etalon tovarov narodnogo potrebleniya ili neprodovolstvennыx to varov, sostavlyaemыy kak dopolnenie k normativnoy dokumentatsii obщix texnicheskix trebovaniy ili obщix texnicheskix usloviy i ispolzuemыy sovmestno s etoy dokumentatsiey na konkretnыy vid produksii.

Obrazets–etalon–obrazets produksii, utverjdennыy v ustanovlennom poryadke i prednaznachennыy dlya sravneniya s nim izgotovlennoy produksii po vneshnemu vidu, forme, konstruksii pri ee priemke i postavke.

Obrazets produksii–edinitsa konkretnoy produksii, ispolzuemaya v kachestve tipovogo predstavitelya etoy produksii pri issledovanii, kontrole, otsenke.

Prosteyshie tovarы narodnogo potrebleniya-izdeliya, udovletvoryayuщie sleduyuщim trebovaniyam:

– izdeliya ne potreblyayut, ne vыrabatыvayut, i ne peredayut nikakix vidov energii;

– izdeliya ne prednaznachenы dlya peremeщeniya lyudey;

– v texnicheskoy xarakteristike–massa, svet, geometricheskie razmerы.
Obщie trebovaniya
Texnicheskoe opisanie razrabatыvaetsya na konkretnuyu produksiyu, pri nalichii standartov ili texnicheskix usloviy, ustanavlivayuщix obщie trebovaniya na gruppu odnorodnoy produksii.

Texnicheskoe opisanie ne doljno povtoryat trebovaniy standartov ili texnicheskix usloviy, a konkretizirovat ix otnositelno kajdogo vida modeli odnorodnoy produksii.

Normы i trebovaniya, zalojennыe v texnicheskom opisanii, ne doljnы snijat uroven kachestva, ustanovlennoy standartami ili texnicheskimi usloviyami na gruppu odnorodnoy produksii.

Pri pereutverjdenii obrazsa–etalona bez izmeneniy texnicheskoe opisanie ne pereutverjdaetsya.

Dopuskaetsya na prosteyshie izdeliya texnicheskoe opisanie ne sostavlyat, a razmeщat neobxodimыe svedeniya na firmennoy tablichke, prikreplennoy k utverjdennomu obrazsu-etalonu.

Texnicheskie opisaniya na prosteyshie i neprodovolstvennыe tovarы dopuskaetsya razrabatыvat bez nalichiya standarta na dannыy vid produksii.

Postroenie, izlojenie i oformlenie texnicheskogo opisaniya osuщestvlyaetsya po GOST 1.5, GOST 2.601, RD Uz 51–050 [1] i nastoyaщemu standartu.

Naimenovanie produksii na titulnom liste, v osnovnoy nadpisi i vvodnoy chasti doljno sootvetstvovat naimenovaniyu, ukazannomu v normativnoy dokumentatsii na gruppu odnorodnoy produksii.

Nomer i data protokola zasedaniya xudojestvenno–texnicheskogo soveta i data utverjdeniya obrazsa–etalona doljnы bыt ukazanы na titulnom liste texnicheskogo opisaniya.

Razrabotka, soglasovanie i utverjdenie texnicheskix opisaniy obrazsov–etalonov
Texnicheskoe opisanie mojet bыt razrabotano pred- priyatiyami, nauchno-issledovatelskimi, proektno-konstruktorskimi i modeliruyuщimi organizatsiyami, texnicheskimi komitetami po standartizatsii i dr.

Trebovaniya k obrazsu-etalonu i ego texnicheskomu opisaniyu opredelyaet razrabotchik po soglasovaniyu s osnovnыm potrebitelem (zakazchikom) (RST Uz 15.001, GOST 15.007 i RST Uz 15.009).

Texnicheskoe opisanie doljno soderjat svedeniya odnoznachno otrajayuщie konstruktivnыe ili texnicheskie xarakteristiki obrazsa–etalona.

Texnicheskoe opisanie doljno bыt soglasovano s osnovnыm potrebitelem (zakazchikom) produksii. Soglasovanie texnicheskogo opisaniya osuщestvlyaetsya rukovoditelem predpriyatiya potrebitelya (zakazchika).

Texnicheskoe opisanie doljno bыt utverjdeno rukovoditelem predpriyatiya (organizatsii) – izgotovitelya.

Po resheniyu ministerstva, vedomstva, konserna, assotsiatsii dopuskaetsya utverjdenie texnicheskogo opisaniya xudojestvenno-texnicheskim sovetom.

Texnicheskoe opisanie na izdeliya spetsialnogo naznacheniya soderjaщie trebovaniya, otnosyaщiesya k kompetensii profsoyuznыx i drugix organov, podlejat soglasovaniyu s nimi.

Texnicheskoe opisanie na produksiyu, izgotovlennuyu iz novыx vidov ximicheskogo sыrya i materialov, doljno bыt soglasovano s Minzdravom RUz.

Neobxodimost soglasovaniya texnicheskogo opisaniya s drugimi zainteresovannыmi organizatsiyami opredelyaet utverjdayuщaya organizatsiya.

Texnicheskoe opisanie doljno bыt podpisano ispolnitelem.

Utverjdenie texnicheskogo opisaniya osuщestvlyaetsya na osnovanii protokola zasedaniya xudojestvenno–texnicheskogo soveta, utverdivshego obrazets–etalon produksii.

Texnicheskoe opisanie predstavlyaetsya na soglasovanie v sleduyuщey komplektnosti:

– soprovoditelnoe pismo;

– proekt texnicheskogo opisaniya s normativnыm dokumentom na produksiyu;

– obrazets produksii, eskiz, chertej;

– dannыe ispыtaniy po pokazatelyam, predusmotrennыm normativnoy dokumentatsiey na produksiyu;

– texnologicheskaya provodka.

Registratsiya, oboznachenie i uchet texnicheskix opisaniy obrazsov–etalonov
Texnicheskoe opisanie gosudarstvennoy registratsii ne podlejit.

Texnicheskoe opisanie doljno bыt zaregistrirovano predpriyatiem, utverdivshim dokument ili ego porucheniyu–drugim predpriyatiem.

Utverjdennomu texnicheskomu opisaniyu doljno bыt prisvoeno oboznachenie, sostoyaщee iz:

– indeksa – TO;

– oboznacheniya prinadlejnosti k Respublike Uzbekistan –Uz;

– registratsionnogo koda predpriyatiya (organizatsii) – razrabotchika, sostoyaщiy iz vosmi znakov;

– poryadkovogo nomera TO v jurnale registratsii;

– chetыrex sifr goda utverjdeniya texnicheskogo opisaniya.

Podlinnik texnicheskogo opisaniya doljen xranitsya na predpriyatii (organizatsii), utverdivshem texnicheskoe opisanie ili po ego porucheniyu–na drugom predpriyatii.

Poryadok vneseniya izmeneniy i otmenы texnicheskix opisaniy obrazsov–etalonov
Poryadok soglasovaniya i utverjdeniya izmeneniy k texnicheskomu opisaniyu doljen sootvetstvovat poryadku soglasovaniya i utverjdeniya texnicheskogo opisaniya.

Izmenenie k texnicheskomu opisaniyu razrabatыvaetsya predpriyatiem (organizatsiey) – derjatelem podlinnika texnicheskogo opisaniya po predlojeniyam zainteresovannыx storon.

Pri izmenenii trebovaniy standarta ili texnicheskix usloviy na gruppu odnorodnoy produksii doljnы bыt vnesenы sootvetstvuyuщie izmeneniya i v texnicheskoe opisanie konkretnыx vidov produksii.

Postroenie, izlojenie i oformlenie izmeneniy k texnicheskomu opisaniyu – po RST Uz 1.5.

Texnicheskoe opisanie podlejit otmene pri otmene standarta ili texnicheskix usloviy, v razvitie kotorыx ono bыlo razrabotano, ili pri otmene obrazsa–etalona.

22-ma’ruza. Standartlashtirish bo‘yicha normativ xujjatlarni ekspertiza qilish
Ekspertiza – ekspertlar tomonidan fan, texnika, san’at va boshqa sohalardagi maxsus bilimlarni talab etuvchi qandaydir masalalarni tadqiqot qilish. Loyihalar ham, tasdiqlangan MH lar ham ekspertiza qilinishi lozim.

Ekspertiza turlari quyidagicha bo‘lishi mumkin: me’yorlangan tekshiruv; kelishuv to‘liqligi; majburiy talablarga muvofiqlik; patent tozalik; ochiq chop etilmaydigan ma’lumotlar; texnik ekspertiza; iqtisodiy ekspertiza; metrologik ekspertiza; ekologik ekspertiza; atamashunoslik ekspertizasi; huquqiy ekspertiza; nashr tahriri.

Ekspertiza natijalari ekspert xulosalari bilan rasmiylashtiriladi. Ekspertizani o‘tkazish tartibi va qoidalari O‘z DSt 1.21:2002 O‘zbekiston Respublikasi Davlat standartlashtirish tizimi. Me’yoriy hujjatlarni ekspertizasi standarti talablari bo‘yicha amalga oshiriladi.

Mahsulot (xizmatlar) sifati tadqiq etish, ishlab chiqish, loyihalash, tajriba-konstruktorlik ishlari bosqichlarida shakllantiriladi va me’yoriy hujjatlarda belgilanadi. O‘zbekiston Respublikasining “Standartlashtirish to‘g‘risida” Qonuniga muvofiq standartlashtirish bo‘yicha me’yoriy hujjatlar mamlakatimizda, xorijiyda fan va texnikaning zamonaviy yutuqlariga asoslangan bo‘lishi va O‘zbekiston respublikasining Qonunlariga mos kelishi lozim. Bu talablarni bajarish uchun me’yoriy hujjatlarni ilmiy-texnikaviy ekspertizasi (MH ITE) ni o‘tkazish kerak. Ekspertiza O‘zbekiston davlat standarti O‘z DSt 1.21:2001 “O‘z SDT. Me’yoriy hujjatlarni ilmiy-texnikaviy ekspertiza qilish”da belgilangan.

MH ITE me’yoriy hujjatlarning xalqaro, hududiy, davlatlararo, xorijiy standartlar bilan uyg‘unlashtirilganlik darajasini o‘rnatish, fan, texnikaning zamonaviy rivojlanganlik darajasiga muvofiqligini, amaldagi qonunlarga va O‘z SDT, O‘z O‘DT, O‘z SMT asos bo‘luvchi me’yoriy hujjatlarga va boshqa standartlashtirish tarmoqlararo tizimlariga mosligini o‘rnatish maqsadida bajariladigan tadqiqotdan iborat.

O‘zbekiston standartlashtirish davlat tizimi talablariga muvofiq quyidagilar ekspertizadan o‘tkaziladi:

• 
  MH loyihalari;
  
• 
  tasdiqlangan me’yoriy hujjatlar;
  
• 
  davlat ro‘yxatidan o‘tkaziladigan MH;
  
• 
  amaldagi MH;
  
• 
  MH o‘zgartirishlarning loyihalari;
  
• 
  davlat ro‘yxatidan o‘tkaziladigan, MH ning tasdiqlangan o‘zgartirishlari.
  

Ekspertizaning quyidagi xillari o‘rnatilgan:

• 
  normallashtirish tekshiruvi;
  
• 
  kelishishning to‘liqligi;
  
• 
  majburiy talablarga muvofiqligi;
  
• 
  patent sofligiga tekshirish;
  
• 
  ochiq chop etilmaydigan ma’lumotlar;
  
• 
  texnik ekspertiza;
  
• 
  iqtisodiy ekspertiza;
  
• 
  metrologik ekspertiza;
  
• 
  ekologik ekspertiza;
  
• 
  terminologik ekspertiza;
  
• 
  huquqiy ekspertiza;
  
• 
  nashriyot tahriri;
  
• 
  ilmiy-texnikaviy darajani baholash.
  

“O‘zstandart” agentligining topshirig‘i, buyurtmachining so‘rovnomasi shuningdek zarurligiga qarab, standartlashtirish ob’ektining xususiyatlariga qarab, ekspertiza alohida turlar bo‘yicha o‘tkazilishi mumkin.

“O‘zstandart” agentligi, standartlashtirish bo‘yicha texnik qo‘mitalar, standartlashtirish bo‘yicha tayanch tashkilotlar va ekspertiza o‘tkazishga vakolatlangan boshqa tashkilotlar me’yoriy hujjatlarni ekspertizadan o‘tkazadi.

Normallashtirish tekshiruvida quyidagilar tekshiriladi:

• 
  me’yoriy hujjatning to‘g‘ri tuzilaganligi va rasmiylashtirilgani;
  
• 
  amaldagi me’yoriy va boshqa hujjatlarga to‘g‘ri va huquqiy havola qilinganligi;
  
• 
  MH ning zarur axborot qidiruv belgilari (nomi, belgisi, mahsulotning umumdavlat tasniflagichining kodi (MUT), standartlar umumdavlat tasniflagichining guruhi (SUT), simvollar, qisqartmalar, amalga kiritish sanasi va(yoki) amal muddati, hujjatning qaysi MH o‘rniga ishlab chiqilganligi to‘g‘risida ma’lumotlar va h.k.);
  
• 
  tekshiruvchi shaxslar, bajaruvchilvr imzolarining mavjudligi;
  
• 
  hujjatning tashqi ko‘rinishi.
  

Kelishish to‘liqligini tekshirishda me’yoriy hujjatning manfaatdor tashkilotlar ro‘yxatiga muvofiq to‘liq kelishilganligi, shuningdek ro‘yxatga kiritilmagan tashkilotlar bilan qo‘shimcha ravishda kelishish zarurligi aniqlanadi. Fikr-mulohazalar to‘plami, ilmiy-texnikaviy kengashlarning bayonnomalari, kelishuv majlislarining bayonnomalari, me’yoriy hujjatda fikr-mulohazalarning, takliflarning to‘liq aks ettirilganligi tahlil qilinadi, ishlab chiquvchining fikr va takliflar bo‘yicha xulosasining asosligi aniqlanadi.

Majburiy talablarga muvofiqligini tekshirish majburiy talablarning O‘zbekiston qonunlariga, mos xalqaro va milliy standartlarga, standartlashtirish tarmoqlararo tizimlarga muvofiq to‘liq va to‘g‘ri bayon etilganligini aniqlashdan iborat.

Standartlashtirish ob’ektining patent sofligi patent formulyarining to‘g‘ri to‘ldirilganligi (bunday hujjat mavjud bo‘lganda) tekshirish yo‘li bilan aniqlanadi.

Ochiq chop etilmaydigan ma’lumotlarning borligi mos yo‘riqnoma bo‘yicha tekshiriladi.

Texnik ekspertizani o‘tkazishda me’yoriy hujjat nomining texnik topshiriqqa (mavjud bo‘lganda), me’yoriy hujjatning mazmuniga va standartlashtirish rejalari (dasturlari) ga mosligi, standartlashtirish ob’ektining me’yoriy hujjat darajasiga muvofiqligi, me’yoriy hujjatning to‘g‘ri bayon etilganligi va mazmunining to‘g‘riligi aniqlanadi; me’yoriy hujjat ko‘rsatkichlarining davlatlararo standartlar va milliy hujjatlarning talablariga muvofiqligi; tekshirilayotgan me’yoriy hujjatning o‘xshash mahsulotga amaldagi me’yoriy hujjatlarning takrorlanganlik holi aniqlanadi.

Iqtisodiy ekspertiza tushuntirish yozuvidagi ma’lumotlarni tasdiqlovchi, me’yoriy hujjatni joriy etish texnik-iqtisodiy va ijtimoiy samaradorligi hisobining to‘g‘riligini tekshirishdan iborat.

Metrologik ekspertiza O‘z RH 51 – 106:2001 bo‘yicha bajariladi.

Terminologik ekspertiza o‘rnatilgan ilmiy-texnikaviy atamalarning me’yoriy hujjatda to‘g‘ri qo‘llanilganligini, davlatlararo va respublika terminologik standartlariga rioya qilinganlikni tekshirish bosqichi bo‘ladi.

Huquqiy ekspertiza me’yoriy hujjat mazmunining amaldagi qonunlarning talablariga muvofikligini tekshirishdan iborat.

Nashriyot tahriri me’yoriy hujjat matnini ilmiy va adabiy tahrir, texnik tahrir qilishdan iborat.

Ilmiy va adabiy tahrir me’yoriy hujjat mazmunini mantiqiy, texnik va adabiy jihatdan to‘g‘ri savodli bayon etish, qabul qilingan qisqartmalarga rioya qilish, orfografik, sintaksis, stilistik xatolarni yo‘qotish maqsadida bajariladi.

Texnik tahrir me’yoriy hujjatni bosmaxonada yoki boshqa usulda chop etishga tayyorlashdan iborat.

Loyihaning yoki tasdiqlangan me’yoriy hujjatning “Standartlashtirish to‘g‘risida” Qonun talablariga, xaqaro, davlatlararo, hududiy, xorijiy standartlarning talablariga muvofiqligini aniqlash, shuningdek uyg‘unlashtirilganlik darajasini aniqlash maqsadida me’yoriy hujjatlarning ilmiy-texnikaviy darajasi (ITD) baholanadi.

Baholash me’yoriy hujjatlarni ishlab chiquvchilar (standartlashtirish bo‘yicha texnik qo‘mitalar, standartlashtirish bo‘yicha tayanch tashkilortlar, korxonalar, tashkilotlar), “O‘zstandart” agentligining idoralari tomonidan O‘z RH 51 – 077:1998 “O‘z SDT. Mahsulotga me’yoriy hujjatning ilmiy-texnikaviy darajasini baholash metodikasi” ga muvofiq, ishlab chiquvchi tomonidan tuziladigan mahsulot texnik darajasi va sifati kartasini va (yoki) qiyoslash jadvalini qo‘llanib, ko‘rsatkichlarni qiyosiy baholash asosida bajariladi.

Me’yoriy hujjatlar ekspertizasining natijalari ixtiyoriy shaklda tuzilgan dalolatnoma ko‘rinishidagi ekspert xulosa bilan rasmiylashtiriladi. Dalolatnomada o‘tkaziladigan barcha turdagi ekspertiza natijalari aks ettiriladi. Xulosada ekspertiza ob’ektining umumiy tafsiloti quyidagicha yoziladi: “Me’yoriy hujjat (me’yoriy hujjat loyihasi) standartlashtirish davlat tizimi, o‘lchashlar birligini ta’minlash davlat tizimi, O‘zbekiston Respublikasi sertifikatlashtirish milliy tizimi talablariga va boshqa standartlashtirish tarmoqlararo tizimlariga muvofiq keladi (muvofiq kelmaydi)”.

Dalolatnoma ekspert va ekspertizani o‘tkazgan bo‘limlar rahbarlarinig imzosi bilan ishontiriladi va rahbariyat tomonidan tasdiqlanadi.

Kelishmovchiliklar bo‘yicha oxirgi qarorni me’yoriy hujjatni ekspertizaga jo‘natgan tashkilot; O‘zbekiston Respublikasi Davlat arxitektura va qurilish qo‘mitasi, O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi, O‘zbekiston Respublikasining Sog‘liqni saqlash Vazirligi (o‘z vakolati doirasida); O‘zbekiston standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi xulosa shaklida qabul qiladi.

Me’yoriy hujjat ekspertizasining dalolatnomasi so‘rovchiga va ishlab chiquvchi – haqiqiy egasiga jo‘natiladi.

Dalolatnomaning bir nusxasi me’yoriy hujjat va barcha ilovalar bilan birga ekspertizani o‘tkazgan tashkilotda saqlanadi. Barcha hollarda me’yoriy hujjat ekspertizasi dalolatnomasining bir nusxasi “O‘zstandart” agentligiga jo‘natiladi.

Ekspert xulosaning holis (ob’ektivligi)ga mas’ullik ekspertizani o‘tkazgan mutaxassis-ekspertga yuklatiladi.
23-ma’ruza. Halqaro va mintaqaviy standartlarni O‘zbekiston davlat standartlari sifatida qabul kilish
Xalqaro standartlar iqtisodiy rivojlangan davlatlarning ilg‘or texnik va ishlab chikarish tajribalarini, ilmiy-tadkikot ishlar natijalarini, iste’molchilarning keng ommasi va davlat boshqaruv organlarining talablarini o‘zida aks ettiradi. Ushbu standartlar dunyodagi ko‘pgina davlatlar uchun qoida yoki umumiy prinsiplar hisoblanadi, shuning uchun xalqaro va mintaqaviy standartlarning milliy standartlar sifatida ko‘llanishi milliy mahsulotlarning jahon bozoriga chiqishining muhim shartlaridan biri hisoblanadi.

SHuning uchun standartlashtirish tizimini isloh kilishda xalqaro va mintakaviy standartlarni qo‘llash ustuvor yo‘nalish bo‘lib kolishi lozim.

SHu bilan birga, xalqaro standartlarni keng ko‘lamda ko‘llash qator sabablarga ko‘ra anchayin murakab masala hisoblanadi. Bunday sabablarga milliy xavfsizlik talablari, aholining xayoti, sog‘lig‘i va mol-mulki xavfsizligi, atrof muhit, texnologik, geografik, iklim bilan bog‘liq muammolarni kiritish mumkin. Biroq bu holatlarda ham milliy standart talablarining xalqaro standartlardan farklanishini kamaytirishga intilish kerak. Bunday konsepsiyani Evropa Ittifoki Kengashining "Evropada standartlashtirishning roli" to‘g‘risidagi 1999 yil 28 oktyabrdagi xalqaro standartlarga zid bo‘lgan milliy standartlarni, xatto xalqaro standartlar samarasiz bo‘lgan yoki qo‘yilgan Maqsadga mutanosib bo‘lmagan hollarda ham bekor qilishga chaqirgan qarori ham yaqqol tasdiqlaydi.

SHuni inobatga olish kerak-ki, mahsulotlar, ishlar va xizmatlarga o‘rnatilgan standartlardan tashqari atamalar, o‘rov-idish, tamg‘alar yoki yorliqlarga hamda ularni aks ettirish qoidalariga va mahsulotni identifikatsiya qilishga, muvofiqlikni baholash uchun zarur bo‘lgan sinovlar, o‘lchovlar qoidalari va usullariga qo‘yiladigan talablarni belgilaydigan yuzlab boshqa xalqaro va evropa standartlari qabul qilingan bo‘lib, ular texnik reglamentlarni ishlab chiqish uchun normativ baza bo‘lib xizmat qilishi kerak.