Toshkent davlat sharqshunslik instituti markaziyosiyo xalqlari tarixi kafedrasi

 
Nazorat uchun savollar va vazifalar: 

33 
 
1. O‘zbek xalqining  shakllanishida  rol  uynagan qadimgi  ajdodlarimiz haqida 
nimalarni bilasiz? 
  2. VI – VIII asrlardagi etnik – madaniy jarayonlar xususida gapiring. 
  3. O‘zbek xalqi etnogenezining keyingi davrlari xususida nimalar bilasiz? 
Mustaqil  ish uchun vazifalar: 
1. 
O‘zbek xalqining etnik shakllanishi jarayoni. 
2. 
“O‘zbek” atamasini izohlang. 
3. 
“Turkiy  xalqlarning  kelib  chiqishi,  tarqalishi  va  hozirgi  zamon” 
mavzusida mustaqil ish bajarish 
 
Tavsiya etiladigan qo‘shimcha adabiyotlar: 
1. 
Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. -T., “Sharq” 1998. 
2. 
Karimov  I.A.  O‘zbekistonning  o‘z  istiqlol  va  taraqqiyot  yo‘li.  -T., 
“O‘zbekiston”, 1992. 
3. 
Karimov I.A. O’zbek xalqi hech qachon hech kimga qaram bo’lmaydi. 
–-T., “O’zbekiston”, 2005 
4. 
Karimov  I.A.  Ona  yurtimiz  baxt-u  iqboli  va  buyuk  kelajagi  yo’lida 
xizmat qilish eng oliy saodatdir. –-T., “O’zbekiston” 2015 
5. 
Asqarov A. Sopollitepa. -T., 1973. 
6. 
Islamov U. Pishera Machay. -T., 1975. 
7. 
Kabirov J. O‘rta Osiyo arxeologiyasi. -T., 1990. 
8. 
Karabkova G.F. Mezolit Sredney Azii. -L., 1964. 
9. 
Masson V.M. Poseleniya Djeytun. -M., 1971. 
10. 
Okladnikov A.P. Paleolit i mezolit Sredney Azii. -M., L., 1966. 
11. 
Tolstov S.P. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. -M., 1948. 
12. 
G‘ulomov Ya.G‘. Xorazmning sug‘orilish tarixi. -T., 1957. 
13. 
Jabborov I. O‘zbek xalqi etnografiyasi. -T., O‘zbekiston, 1994 
14. 
K.Shoniyozov. O‘zbek xalqining etnik shakllanishi. -T.,2002 
15. 
O‘zbekiston  tarixi  (Oliy  o‘quv  yurtlarining  nomutaxassis  talabalari 
uchun darslik). Yangi asr avlodi. -T., 2003. 
16. 
Abdulg’oziy. «Shajarai turk» -T., «Cho‘lpon». 1982. 
17. 
Ahmedov B. O‘zbek ulusi. -T., «Nur». 1992 
18. 
Zaki Validiy. O‘zbek urug’lari -T., 1992 
19. 
O‘zbekiston  etnologiyasi:  yangicha  qarashlar  va  yondashuvlar.                   
-Toshkent, 2004. 
20. 
Q.Sodiqov. Ko‘k turk bitiglar: matn va uning tarixiy talqini. -Toshkent, 
2004. 
21. 
O‘zbekiston  tarixi  (Oliy  o‘quv  yurtlarining  nomutaxassis  talabalari 
uchun darslik). Milliy Universite-T., -T., 2005. 
22. 
O‘zbekiston  tarixi  (Oliy  o‘quv  yurtlarining  nomutaxassis  talabalari 
uchun darslik). Iqtisod moliya. -T., 2006. 
23. 
A.Asqarov.  O`zbek  xalqi-ning  etnogenezi  va  etnik  tarixi.  -Toshkent: 
Universitet, 2007. 
24. 
Qadimgi O‘rta Osiyo tarixidan lavhalar. -Toshkent: Fan va texnologiya, 
2008. 

34 
 
25. 
Shamsutdinov R., Karimov Sh., Ubaydullayev O‘. Vatan tarixi. 1,2,3 
kitob. -Toshkent:Sharq, 2010. 
 
5-mavzu. ILK O‘RTA ASRLAR VA IX-XII ASRLARDA O‘ZBEK 
DAVLATCHILIGI, SIYOSIY-IJTIMOIY VA IQTISODIY VA MADANIY 
HAYOT 
 
Darsning  o‘quv  maqsadi:  Talabalarda  O‘rta  Osiyoda  ilk  o‘rta  asrlar 
davlatchiligi va uyg‘onish davri, uning vujudga kelishi sharoitlari va omillari, buyuk 
allomalar,  ularning  jamiyat  ma’naviy  taraqqiyotida  tutgan  o‘rni  haqidagi  bilim 
ko‘nikmalarini boyitishdan ibora-T., 
Tayanch  iboralar:    Kushon  podshligi,  Eftalitlar  davlati,  Turk  Xoqonligi, 
Sug‘d,  Xorazm,  Farg‘ona,  Usrushona,  Chag‘oniyon,  Bayt  ul-hikma,  Somoniylar, 
G‘aznaviylar, Saljuqiylar, Qoraxoniylar, Xorazmshohlar.  
Reja: 
1. 
Ilk o‘rta asrlar davlatchiligi. 
2. 
Arablar xukmronligi davrida O‘rta Osiyo. 
3. 
IX-XII  asrlardagi  o‘zbek  davlatlarining  siyosiy,  ijtimoiy  va  iqtisodiy 
hayoti. 
4. 
O‘rta  Osiyoda  uyg‘onish  davri,  uning  vujudga  kelishi  sharoitlari  va 
omillari. 
5. 
O‘lkamizda ilm-fan va madaniyatning yuksalishi. 
 
Asosiy qism 
Insoniyat o‘zining uzoq tarixiy o‘tmishi jarayonida ko‘plab tanazzul, to‘siq va 
do‘ngliklarni boshidan kechirgan bo‘lsa-da, muntazam sur’atda taraqqiyotga intilib, 
o‘zining moddiy, ma’naviy va madaniy darajasini takomillashtirib borishga harakat 
qilgan.  Qadimgi  davr  ma’naviyati,  madaniyati  ma’rifati,  ta’lim  tarbiyasi  axloqiy, 
huquqiy  normalari  va  falsafasi  haqidagi  fikr-mulohazalar  yozma  manbalar,  xalq 
og‘zaki ijodi va turli urf-odatlarida o‘z ifodasini topgan.  
  O‘rta  Osiyo  hududida  Antik  davrlardan  boshlab  shakllangan  moddiy  va 
ma’naviy  madaniyat  Kushon  podshligi,  Eftalitlar  davlati  va  Turk  hoqonligi 
davrlarida ham yuksalib borgan. Bu davrda Sug‘d, Xorazm, Farg‘ona, Ustrushona, 
Chag‘oniyon  kabi  viloyatlardan  o‘tgan  “Ipak  Yo‘li”  o‘lka  xalqlarining  moddiy, 
ma’naviy  va  ma’rifiy  jihatdan  rivojlanishiga  samarali  ta’sir  ko‘rsatdi.  Jumladan 
hunarmandchilik rivojlanib, me’morchilikning yangi uslublari vujudga keldi va ular 
murakkab muhandislik yechimi asosida amalga oshirildi. (Tuproqqal’a, Ustrushona, 
Varaxsha va boshq.) Qo‘shni xalqlar va elatlar bilan savdo-sotiq aloqalari kuchaydi. 
Aholining savodxonlik darajasi o‘sdi. Madaniy hayot san’atning turli janrlari bilan 
boyidi. Tabiiy fanlarga, atrof muhitni anglash, bilishga intilish kuchaydi. 
  Biroq, VIII asr boshlarida O‘rta Osiyo aholisi arablar bosqini natijasida og‘ir 
qiyinchiliklarga  duchor  bo‘ldilar.  Arab  xalifaligi  islom  dini  orqali  O‘rta  Osiyo 
xalqlari o‘rtasida ham arab tili va yozuvini keng tarqalishiga astoydil harakat qildi. 
Shu bilan birga, O‘rta Osiyoda asrlar davomida shakllangan moddiy va ma’naviy 
madaniyat,  qadimgi  Xorazm,  Sug‘d,  Turk  yozuvlari  majburan  yo‘qotildi.  O‘rta 

35 
 
Osiyoda islom dinining yoyilishi, mahalliy urf-odat, udumlar bilan uyg‘unlashtirildi. 
Abu Rayhon Beruniy asosli ravishda arablar zarbasi oqibatida Sug‘d va Xorazmning 
boy madaniyati barbod bo‘ldi deb afsuslangan edi. 
  Arab  halifaligida  hokimiyat  ummaviylar  sulolasidan  abbosiylar  qo‘liga 
o‘tgandan  keyin,  yangi  sulola  katta  saltanatni  idora  qilishda,  uning  taraqqiyotini  
ta’minlashda ilmu-fanning ahamiyatini chuqurroq anglab yetdi. VIII asr oxiri IX asr 
boshlarida Bag‘dodda ilm – fanga e’tibor kuchayib, qadimgi yunon olimlari Platon 
(Aflotun), Aristotel (Aristu), Sokrat (Suqrot), Yevklid (Iklidus) va boshqa. asarlari 
arab  tiliga  tarjima  qilindi.  Ayni  paytda,  arab  (islom)  sivilizatsiyasining 
shakllanishida  Hindiston,  Eron,  Yunoniston,  O‘rta  Osiyo  va  Kavkaz  xalqlari 
madaniyatining ta’siri katta bo‘ldi. Xalifalik ilm olmoq farz, degan hikmatiga amal 
qilib o‘z tasarrufidagi o‘lkalarda olimlarning ishlari uchun sharoit yaratishga harakat 
qildi.  
  Xalifalikning O‘rta Osiyo va Xurson bo‘yicha vakili sifatida Marvda hokimlik 
qilgan Ma’mun otasi Xorun ar-Rashid vafotidan keyin xalifalik taxtini egallagach, 
Bog‘dodga  barcha  musulmon  o‘lkalari,  jumladan,  O‘rta  Osiyodan  ham  olimu 
fozillarni to‘pladi. U otasi asos solgan ilmiy markaz- “Bayt ul-hikma”ni kengaytirib, 
uning qoshida ikkita (828 yilda Bag‘dodning ash Shammosiya mahallasida va 831 
yilda Damashq yaqinidagi Kasiyun tog‘ida) rasadxona qurdirdi. Ikkala rasadxonani  
ham  al-Xorazmiy  boshchiligida  O‘rta  Osiyo  va  Xursondan  kelgan  olimlar 
boshqarishgan. 
Xorazmiy davrida “Bayt ul-hikma”da ishlagan yirik tarjimonlar orasida Hajjoj 
ibn  Yusf  ibn  Matar,  Husayn  ibn  Isohoq  va  Kusto  ibn  Luqo  al-Ba’albakkiy  va 
boshqalar  bor  edi.  Marvlik  Yahyo  bin  Abu  Mansur  ash-Shammosiya 
rasadxonasining,  Holid  ibn  Abdumalik  al-  Marvirudiy  Kasiyun  rasadxonasining 
rahbarlari bo‘ldilar.  
IX  asr  boshlarida  O‘rta  Osiyoda  ijtimoiy  va  siyosiy  vaziyat  ancha 
barqarorlashib,  mintaqada  ilm-fan,  umuman  madaniyatning  keng  qo‘lamda 
rivojlanishiga sharoit yaratildi. Bu davrda Buxoro, Samarqand, Marv, Xiva, Termiz, 
Xo‘jand yirik madaniyat o‘choqlariga aylandi. Xorazmda esa Ma’mun akademiyasi 
tashkil topdi. Bu ilk uyg‘onash, ya’ni birinchi renessans davri edi.    
IX-XII    asrlarda  Markaziy  Osiyoda  arablar  ta’siridan  deyarli  holi  bo‘lgan 
somoniylar,  g‘aznaviylar,  saljuqiylar,  qoraxoniylar  va  xorazmshohlar  davlatlari 
davrida O‘rta Osiyo xalqlarining Yaqin va O‘rta Sharq musulmon davlatlari bilan 
iqtisodiy  va  madaniy  aloqlarini  rivojlantirishga  qulay  sharoit  yaratildi.  O‘rta 
Osiyoning Buxoro, Samarqand, Marv, Termiz, Urganch, Xiva kabi shaharlari o‘z 
davrining  yirik  madaniyat  markazlariga  aylandi.  Bu  shaxarlarda  savdo-sotiq, 
ijtimoiy  –  siyosiy  hayot  bilan  bir  qatorda  madaniy  aloqalar,  manaviyat  va  bilim 
o‘choqlari  rivoj  topdi.  Bunday  madaniy    markazlar  musulmon  Sharqining  turli 
o‘lkalari, Sharq va G‘arb, Shimol va Janub mamlakatlarini bog‘lab turuvchi qadimgi 
“Ipak yo‘li” an’analarini davom ettiruvchi aloqa vositalari sifatida mashhur bo‘lib 
bordilar.  O‘rta  Osiyoning  markazlashgan  feodal  davlatlari  boshqa  musulmon 
davlatlari bilan aloqalarining kuchayishi yurtdoshlarimizning o‘zga mamlakatlarga 
borib ilm olish, o‘z hamkasblari bilan muloqat qilishlari va buyuk allomalar bo‘lib 
yetishishlari uchun zarur imkoniyatlarni yaratdi.  

36 
 
IX-XII asrlarda yashagan o‘rta osiyolik buyuk allomalar – Muso al-Xarazmiy 
(1783-850),  Ahmad  Farg‘oniy  (taxminan  797-865),  Abu  Nasr  Farobiy  (873-950) 
Abu Bakr al-Xorazmiy (935-993), Abu Rayhon Beruniy (973-1048), Abu Ali Ibn 
Sino  (980-1037),  Ismoil    Jurjoniy  (1042-1136),  Mahmud  az-Zamaxshariy  (1075-
1144)  Mahmud  Qoshg‘ariy  (XI-asr),  Yusuf  Xos  Hojib  (XI-asr)  va  boshqalar 
o‘zlarining  ijodiy  faoliyatlari,  yaratgan  o‘lmas  asarlari  bilan  dunyoga  mashhur 
bo‘ldilar. Bu davrda hadislar va diniy ilmlarning yirik rahnomolar Imom al-Buxoriy 
(810-870)  Abu  Mansur  al  –  Moturidiy  (vafoti  945)  Burhonudin  al  –Marg‘inoniy 
(1123-1197) va boshq. Tasavvur ilmining vakillari Yusuf  Hamadoniy (1048-1140), 
Xoja Ahmad Yassaviy (1041-1166), Najmiddin Kubro (1146-1221) lar O‘rta Osiyo 
xalqlari  ma’naviyati  va  ma’rifati  taraqqiyotiga  o‘zlarining  ulkan  hissalarini 
qo‘shdilar. 
O‘rta Osiyodan yetishib chiqqan allomalar forsiy, turkiy va arab tillarida ijod 
qilishgan.  Ular  orasida  Rudakiy  (860-941)  kabi  shoirlar  o‘sha  davr  hayoti  haqida 
qimmatli ma’lumotlar yozib qoldirishgan Narshahiy (899-959) kabi tarixchilarning 
xizmatlari beqiyosdir. Bu davrda yashab ijod etgan Abu Mansur as – Saolibiy (961-
1038)  Boxoro  va  Xorazmda  yashab  arab  tilida  ijod  etgan  qator  shoirlar  haqida 
ma’lumotlar keltirgan. O‘rta Osiyo ilm  – fani  va madaniy taraqqiyotida Xorazm 
hukumdori Ma’mun boshchiligidagi ilmiy, jamoa akademiyasi muhim rol o‘ynadi.  
783  yilda  tug‘ilgan  al  –  Xorazmiyning  ismiga  yana  al  –  Ma’jusiy  va  al  - 
Qutrubbiy  atamalari  qo‘shilgan.  Bu  uning  otashparastlik  dini  kohini  oilasida 
tug‘ilganidan dalolat beradi. Hayoti yirik ilmiy dargohlarda o‘tgan al- Xroazmiy 850 
y. Bag‘dodda vafot etgan. Uning qalamiga mansub 20 dan ortiq asarlarining faqat 
10 tasi bizgacha etib kelgan. Bular “Al-jabr va al-muqobala  hisobi haqida qisqacha 
kitob” - algebraik asar, “Xind hisobi haqida kitob” yoki “Qo‘shish va ayrish haqida 
kitob” - arifmetik  asar, “Kitob surat ul-arz” - geografiyaga oid asar, “Zij”, “Asturlob 
bilan ishlash haqida kitob”, “Asturlob yasash haqida kitob”, “Asturlob yordamida 
azimutni aniqlash haqida”, “Kitob arrahnoma”, “Kitob at - tarix”, “Yahudiylarning 
taqvimi  va  bayramlarini  aniqlash  haqida  risola”  va  boshqalardan  iboratdir.  Bu 
asarlarning 4 tasi arab tilida bittasi Farg‘oniyning asari tarkibida, ikkitasi lotincha 
tarjimasida saqlangan qolgan uchtasi haligacha topilmagan. 
Al  –Xorazmiyning  arifmetika  bag‘ishlangan  kitobi  XII  asrdayoq  Ispaniyada 
lotin  tiliga  tarjima  qilingan.  O‘sha  paytlarda  ko‘chirilgan  lotincha  nusxasi 
hozirgacha Kembrij universitetida saqlanmoqda. Bu asr bir necha asrlar davomida 
Yevropa  universitetlarida  “Algoritim  kitobi”  nomi  bilan  mashhur  bo‘lgan.  Rim 
papasi  Silvesto  rim  raqamlari  o‘rniga  Xorazmiy  ishlab  chiqqan  arab  raqamlarini 
Yevropada  iste’molga  kiritish  to‘g‘risida  farmon  bergan.  “Algebra”,  “Algoritim” 
atamalarining dunyo miqyosida tarqalishiga ham vatandoshimizning nomi sababchi 
bo‘lgan. Al- Xorazmiyning geografiya xususidagi asarining 1037 yilda ko‘chirgan 
nusxasi  Strasburg kutubxonasida saqlanmoqda. 
Al-Farg‘oniyning astronomik asari Yevropada XII asarda lotin tiliga ikki marta 
XIII asrda boshqa Yevropa tillariga tarjima etilgandan so‘ng, uning lotinlashtirilgan 
nomi  “Alfraganus”  shaklida  g‘arbda  bir  necha  asr  davomida  keng  tarqaldi.  Al  –
Farg‘oniy  ijodiga  Dante  (XV  asr),  Shiller  (XVIII  asr)  katta  hukumat  bilan 

37 
 
qaraganlar. Farg‘oniy yaratgan asarlardan birining qo‘lyozmasi  Prinston  (AQSh) 
universitetida saqlanmoqda.  
O‘rta osiyolik buyuk qomusiy olim Abu Nasr Forobiy tabiiy – ilim va ijtimoiy 
bilimlar sohasida 160 dan oshiq asar yaratgan. Uning asarlari XII-XIII asrlardayoq 
lotin, qadimgi yahudiy, qadimgi yunon mutafakkirlari – Platon, Aristotel, Yevklid, 
Ptolemey  asarlariga  sharhlar  yozgan.  Ayniqsa,  Aristotel    asarlari  (“Metafizik”, 
“Etika”,  “Ritorika”,  “Sofistika”  va  boshq)  ni  batafsil    sharhlab  qiyin  joylarini 
tushuntirib bergan, kamchiliklarni ko‘rsatgan, ayni vaqtda bu asarlarning umumiy 
mazmunini ochib beruvchi asarlar yaratgan. 
O‘rta  Osiyodan  yetishib  chiqqan  buyuk  allomalar  nafaqat  fan  va  madaniyat 
sohasida,  balki  siyosat,  davlat  va  jamiyat  boshqaruvi  haqida  ham  yirik  asarlar 
yaratishgan.  Shulardan  biri,  Saljuqiylar  davlatida  bosh  vazir  lavozimini  egallagan 
Abu  Ali  Hasan  ibn  Ali  Tusiy  –  Nizomumulkning  sharq  tarixi  va  madaniyatida 
o‘chmas iz qoldirgan “Siyosatnoma” asari bo‘lib, bu asarda markazlashgan davlat 
tuzish,  kuchli  davlat  mahkamasi,  armiya  va  boshqa  nazorat  vositalarini  yaratish 
haqida  fikr  yuritilgan.  “Siyosatnoma”  asarini  olimlar  turkiy  xalqlar  davlat 
boshqaruvining siyosiy dasturi sifatida baholaganlar. Asarning asosiy g‘oyalari shoh 
va  hokimlarni  adl-u  insofga,  sulh  va  muruvvatga,  davlatni  boshqarishda  qat’iy 
qonun va tartib o‘rnatish, amaldorlarni vijdonli, pok, halol va iymonli bo‘lishiga, 
mamlakat  obodonligi,  uning  ahli    farovonligi,  tinchligi  va  totuvligini  ta’minlash 
uchun  harakat  qilishga  da’vat  etishdan  ibora-T.,  Shundagina  davlatda  tinchlik  va 
adolat  barqaror  bo‘lishi,  raiyat  o‘z  maqsadiga  erishishi,  jamiyat  sulh  va  adolatda 
yashashga sharoit yaratilishi ta’kidlanadi.  
Qomusiy  olim  Abu  Rayxon  Beruniy  ham  jamiyatni  ijtimoiy-  iqtisodiy 
boshqarishga  oid  qimmatli  fikr-mulohazalar  yozib  qoldirgan.  Bu  fikrlar  uning 
“O‘tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar”, “Hindiston”, “Geodeziya” va “Saydona” 
asarlarda ma’lum darajada o‘z ifodasini topgan. Beruniy Katta Xorazm davlatchiligi 
tarixiga to‘xtalib, bu davlat miloddan avvalgi XV-XII asrlarda mavjud bo‘lganligi 
haqida ma’lumot beradi. Beruniyning “Saydona” asarida O‘rta Osiyoning dorivor 
o‘simliklariga  to‘la  tavsiya  beriladi.  Abu  Rayxon  Beruniy  yaratgan  asarlar  turli 
asrlarda lotin, arab, sanskrit, fransuz, ilalyan, nemis, ingliz, rus, yahudiy, fors, turk 
va  boshqa  ko‘p  tillarda  chop  etilgan.  Amerikalik  professor  J.Sarton  Beruniy 
merosiga  yuksak  baho  berish  bilan  birga,  uni  “o‘z  davrining  jahondagi  birinchi 
donishmandi”  deb atagan. 
O‘rta  Osiyoning  buyuk  mutafakkiri  Ibn  Sino  ham  “Donishnoma”,  “Tib 
qonunlar”,  “She’r  to‘g‘risida  kitob”,  “Musiqa  haqida  risola”  asarlaridan  tashqari 
ijtimoiy  hayotga  oid  asarlar  ham  yaratgan.  Uning  “Risola  –  ut-  tayr”  (qushlar 
risolasi)  nomli  falsafiy  asarida  odil  podisho  obrazi  yaratilgan.  Bu  asar  Farididdin 
Attorning (XIIasr) “Mantiq - ut- tayr” asaralriga ma’lum darajada ta’sir  ko‘rsatgan. 
Ibn Sino asarlari XII asrdan boshlab ko‘p tillarga ag‘darilgan. Faqat “Tib qonunlari” 
ning o‘zi lotinchada 30 martadan ortiq nashr qilingan.  
IX asrda islom diniga oid maxsus ilmlar shakllandi. Bu davrda ba’zi  mualliflar  
keltirgan ilmlar tasnifida dunyoviy (an’anaviy) ilmlar bilan birga  islom ilmlari ham 
qayd etilgan. Birinchisiga yunonlardan o‘tgan falsafa, matematika, fizika va  boshqa, 
kirtilgan  bo‘lsa,  islom  ilmlariga  kalom,  hadis,  fiqh  va  boshqa.  kiritilgan. 

38 
 
Movarounnahr  bu  davrda  dunyoviy  ilmlardan  tashqari,  islom  ilmi  markazlardan 
biriga aylanib, Ismoil al – Buxoriy, Imom at – Termiziy, Moturidiy, Marg‘inoniy, 
Kosoniy kabi allomalar bu sohada mashhur bo‘ldilar. Islom dini va ma’naviyati ilm-
fan, axloq, mantiq siyosat va boshqa sohalarga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. O‘sha 
davr  muarrixlari,  sayyohlari,  Qiftiy,  ibn  Usayba,  ibn  Xallaqon,  Yoqut  Hamaviy, 
Aruziy  Samarqandiy,  Saolibiy,  Bayhaqiy    va  boshqa.  O‘rta  Osiyo  shaharlari 
madaniy  hayoti,  olimu-fuzalolari  faoliyatini  ta’riflovchi  ko‘plab  asarlar  yozib 
qoldirganlar.  
O‘rta Osiyodagi uyg‘onish davrining muhim belgisi  – bu dunyoviy ilmlarga  
intilish  hamda  din  va  diniy  bilimlarni  jamiyat,  inson  manfatlaridan  kelib  chiqqan 
holda talqin etishdan iborat edi. O‘lkamizda yuz bergan ilm-fan, madaniyat va san’at 
sohalaridagi  yutuqlar,  yangiliklarning  asosiy  mohiyatini  insonparvarlik  g‘oyasi, 
ijtimoiy va adolat prinsipi tashkil etadi. 
G‘arb  olimlarining  e’tirof  etishicha  XVI  asrgacha  g‘arb  dunyosi  Sharq 
madaniyati  bilan  arab  tilida  bitilgan  asarlar  orqali  tanishgan.    G.Gegel  o‘zining 
“Tarix falsafasi” asarida  “Fan va bimlar ayniqsa falsafa g‘arbga arablardan o‘tgan” 
deydi.  Buyuk  yurtdoshlarimizning  asosiy  qismi  davr  taqazosiga  ko‘ra  o‘z 
asarlarining aksariyatini arab tilida yozganligi bois, g‘arb olimlarining ko‘pchiligi 
sharq olimlarining asosiy qismini arab deb faraz qilganlar. 
O‘rta Osiyoda Uyg‘onish davri madaniyati Yevropadan bir necha asr ilgari yuz 
bergan  bo‘lib,  u  Yevropadagi  yangi  siyosiy  –  iqtisodiy  jarayon,  ya’ni  burjua 
munosabatlarining vujudga kelishi bilan bog‘liq bo‘lmasa-da, ilm-fan va madaniyat 
tarixida o‘chmas iz qoldirdi. Bu davr madaniyatining o‘ziga xos bo‘lgan quyidagi 
xarakterlari xususiyatlarini qayd etish mumkin: 
-  olamning  tuzilishi,  modda  va  ruhning  xususiyatlari  kabi  umumiy  ilmiy- 
falsafiy masalalarga qiziqish. 
 -  Insonni koinotni  Yaratguvchining  eng  oliy  mahsuli  deb  baholash  va  inson 
tafakkurini ulug‘lash. 
 -  Insonning  adolat,  taraqqiyot,  ma’naviyatga  intilishiga  imkoniyat  yaratish. 
Axloq, odob, muomalani inson tarbiyasining bosh maqsadi deb bilish. 
 -  Komil  insonni  voyaga  yetkazishga  qodir  bo‘lgan  rivojlangan  davlatchilik 
tizimini vujudga kelishi. 
 - Ma’rifatli jamiyat va davlatni vujudga keltirish uyg‘onish davri ta’limotining 
muhim xususiyatidir. 
XIII  asr  boshlarida  Markaziy  Osiyo  xalqlari  Chingizxon  boshliq  mo‘g‘ullar 
bosqiniga uchradi, ko‘p shaharlar, madaniy va ma’naviy  boyliklar yo‘qotildi, olimu-
fazalolar quvg‘in qilindi yoki o‘ldirildi. Ilmu- fan, madaniyat inqirozga yuz tutdi. 
 
Nazorat uchun savollar va vazifalar: 
1. 
Ilk o‘rta asrlar davlatchiligi tarixining asosiy hususiyatlari to‘g‘risida 
m’lumot bering 
2. 
Turk hoqonligi davrida O‘rta Osiyoda siyosiy, ijtimoiy-ahvol qanday 
kechdi? 
3. 
Arablar hukmronligi davrida O‘rta Osiyoda siyosiy boshqaruv borasida 
qanday o‘zgarishlar ro‘y berdi? 

39 
 
4. 
Arablarga qarshi xalq qo‘zg‘olonlari haqida nima bilasiz? 
5. 
O‘rta  Osiyoda  uyg‘onish  davri,  uning  vujudga  kelishi  sharoitlari  va 
omillari haqida nimalar bilasiz? 
6. 
Shu davrda ilm-fan va madaniyatning yuksalish bosqichlari. 
7. 
Buyuk allomalar, ularning jamiyat ma’naviy taraqqiyotida tutgan o‘rni. 
 
Mustaqil  ish uchun vazifalar: 
1. 
O‘rta Osiyoda uyg‘onish davrining buyuk allomalari haqida ma’ruza, 
slayd-taqdimot tayyorlash 
 
Tavsiya etiladigan qo‘shimcha adabiyotlar: 
1.  
Karimov  I.A.  Jamiyatimiz  mafkurasi  xalqni,  xalq  millatni-  millat 
qilishga xizmat etsin. -T., “O‘zbekiston”, 1998. 
2.  
Karimov I.A.. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. -Toshkent, 1998. 
3.  
Karimov I.A. Istiqlol va ma’naviyat -T., «O‘zbekiston» 1994 
4.  
Karimov  I.A.  Xorazm  Ma’mun  Akademiyasining  1000  yilligi 
tantanalaridagi nutqi. Asarlar. ..jild.  
5.  
Karimov I.A Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. -Toshkent, 2008 
6.  
Buyuk siymolar, allomalar. 1,2-kitob: -T, Meros. 1995, 1996. 
7.  
O‘lmas obidalar. -T., Fan. 1969. 
8.  
Xayrullayev M. O‘rta Osiyoda IX-XII asrlarda madaniy taraqqiyo-T.,         
-T.,Fan, 1994  
9.  
Uvatov U. Donolardan saboqlar. -T., A.Qodiriy. 1994. 
10.  
Abdulqosim Bahodirxon. Shajarai turk. -T., “Cho‘lpon”, 1992. 
11.  
Abdulqosim Firdavsiy. Shohnoma. -T., “G‘afur G‘ulom”, 1984. 
12.  
Buyuk siymolar, allomalar. 1-3 jildlar. -T,. “Meros”, 1995. 
13.  
“Qutadg‘u bilig” tarixiy manba. -Toshkent, 1994 
14.  
Sh.Karimov. Shamsutdinov R. Vatan tarixi. 1-kitob. -T,. 1997. 
15.  
Mahmud Qoshqarg‘iy. Devonu lug‘atit – turk. 3-jild. -T., “fan” 1960-
1963. 
16.  
Ma’naviyat yulduzlari. -T., 1998. 
17.  
Shahrisabz  shahrining  jahon  tarixida  tutgan  o`rni.  Mas  muh. 
M.M.Is`hoqov. -Toshkent:Fan, 2002. 
18.  
R.Suleymanov.Drevniy Naxshab. -Tashkent:Fan, 2000. 
19.  
R.Sulaymonov. 
Naxshab-unutilgan 
tamaddun 
sirlari.                                       
-Toshkent:Ma'naviyat, 2004. 
20.  
M.Madaminov.  Xorazmning  qadimiy  va  O`rta  asrlar  shaharsozligi 
tarixi. -Toshkent:Istiqlol, 2009. 
21.  
Q.Sodiqov.  Ko`k  turk  bitiklari:  matn  va  uning  tarixiy  talqini.                       
-Toshkent, 2004. 
22.  
G`.Karim.Muqanna. -Toshkent: O`zbeksiton, 2009 
23.  
Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi -T., 2000 
24.  
Ahmedov B. O‘zbek ulusi. -T., 1992 
25.  
Bunyodov Z. Anushtagin Xorazmshohlar davlati. -T., 1998. 
26.  
Rahmon N. Turk xoqonligi. -T., 1993 

40 
 
27.  
O‘zbek davlatchiligi tarixi ocherklari. -T., 2001 
28.  
Mustaqillik izohli ilmiy-ommaviy lug‘a-T., -T., “Sharq”, 2000. 
29.  
Sulaymonova F. Sharq va G‘arb. -T., -“O‘zbekiston”, 1997. 
30.  
O‘zbekiston Respublikasi. Ensiklopediya. -T,. 1996. 
31.  
O‘zbekiston tarixi. -T., “Universitet” 1997. 
32.  
O‘zbekiston  tarixi  (Oliy  o‘quv  yurtlarining  nomutaxassis  talabalari 
uchun darslik). Yangi asr avlodi. -T., 2003. 
33.  
O‘zbekiston  tarixi  (Oliy  o‘quv  yurtlarining  nomutaxassis  talabalari 
uchun darslik). Milliy Universite-T., -T., 2005 
34.  
Sh.Ziyodov. Al-Moturidiy hayoti va merosi. -Toshkent, 2000. 
35.  
N.Muhammad. Nasaf va Kesh allomalari. -Toshkent, 2001. 
36.  
M.Komilov. Movarou-nahrda fiqh ilmining rivoji va faqih Alouddin as-
Samarqandiy. -Toshkent:Istiqlol, 2006. 
37.  
Hudud  ul-olam.  Mas.  muh.  M.M.Is`hoqov.  -Toshkent:  O`zbekiston, 
2008. 
38.  
I.Eshmurodov,  M.Eshmurodov.  IX-XII  asrlar  Xorazm  madaniyati 
Yoqut al-Hamaviy talqinida. -Urganch, 2005. 
39.  
O‘zbekiston  tarixi  (Oliy  o‘quv  yurtlarining  nomutaxassis  talabalari 
uchun darslik). Iqtisod moliya. -T., 2006. 
40.  
G.Babayarov. Drevnetyurkskin moneti Chachskogo oazisa. -Tashkent, 
2007. 
41.  
M.Is`hoqov,  S.Qudratov,  D.Qodirova.  O`rta  Osiyo  shaharlari  va 
davlatlari tarixidan. -Toshkent, 2010. 
42.  
Shamsutdinov R., Karimov Sh., Ubaydullayev O‘. Vatan tarixi. 1,2,3 
kitob. -Toshkent:Sharq, 2010.