Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti I. M. Haydarov, M. M. Askarov

 
3. O‘zbekiston iqtisodiyotida qishloq xo‘jaligining o‘rni. Agrar islohotlar. 
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach qishloq xo‘jaligida tub iqtisodiy 
islohotlarni amalga oshirish jarayonida davlat xo‘jaliklari tugatilib, jamoa, shirkat 
xo‘jaliklariga aylantirildi, chorvachilik, aksariyat xo‘jaliklarning qoramolchilik 
fermalari xususiylashtirildi, dehqon va chorvachilik yo‘nalishidagi fermer xo‘jaliklari 
tashkil etila boshlandi. Agar mamlaktimizda fermerlik harakatining shakllanish tarixi 
va rivojlanishiga murojaat qilinsa, fermerlikni shakllantirish chorvachilik sohasi 
islohotlaridan boshlangan edi. Qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish tarkibini 
takomillashtirishga e’tibor berildi. Xo‘jaliklar ekin ekish sohasida mustaqil bo‘ldilar. 
Respublikada don mustaqilligiga erishish, shakar va boshqa oziq-ovqat mahsulotlari 
tayyorlashni tiklash yo‘li izchillik bilan amalga oshirildi. Paxta ekiladigan maydonlar 
qisqartirilib, donli ekinlar maydoni kengaytirildi. Umumiy ekin maydonlarida donli 
ekinlar salmog‘i 1991-yilda 18,8 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2000 -yilda 42 foizga 
o‘sdi. 
Mustaqillikning dastlabki yillarida Respublikamizda don mustaqilligiga erishish, 
shakar va boshqa oziq-ovqat mahsulotlari tayyorlash yo‘li izchillik bilan amalga 
oshirildi. Agar 1991-yilda mamlakatimizda 1,9 mln tonna don tayyorlagan bo‘lsa, 
2012-yilda 7 -,5 mln tonna don yetishtirildi. 2014-yilda 8 mln 50 ming tonnalik g‘alla 
xirmoni tayyorlandi. 
Yaqin tariximizda chorvachilik sohasini rivojlantirish maqsadida O‘zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1993 - yil 15 martdagi “Respublika 
chorvachiligida 
iqtisodiy 
islohotlarni 
chuqurlashtirish 
chora 
– tadbirlari 
to‘g‘risida”gi, 1994 - yil 23 fevralda “Chorvachilikda iqtisodiy islohotlarni 
takomillashtirish hamda dehqon (fermer) xujaliklari va xususiylashtirilgan fermalar 
manfaatlarini himoya qilish choralari to‘g‘risida”, 1995- yil 24 - martdagi 
“Chorvachilikda xususiylashtirishni davom ettirish va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab 
– quvvatlash chora – tadbirlari to‘g‘risida” gi qarorlari muhim ahamiyat kasb etdi. Bu 
qarorlarga ko‘ra, 1995- yilda jamoa xo‘jaliklarining zarar bilan ishlayotgan 1499 
qoramolchilik 
fermalari 
xususiylashtirildi. 
Natijada 
respublikada 
ishlab 
chiqarilayotgan go‘sht va sutning 7 -5% ni xususiy sektor bera boshladi.
Ushbu davrda agrar soha fermerlik yo‘nalishining shakllanishida davlat 
tasarrufidagi qo‘y, echki, qoramollar, yiliqi, tuya kabi hayvonlarni fermerlarga bo‘lib 
berish, davlat mulkchiligini tugatish, ularni xususiylashtirishga katta e’tibor qaratildi. 
Natijada 1990 - yilda respulikada bironta ham fermer xo‘jaligi faoliyat yuritmagan 
bo‘lsa, qishloq xo‘jaligi ekin maydonlarining xo‘jalik shakllari bo‘yicha 
taqsimlanishiga e’tibor qaratilib, 2000 - yilga kelib ular tasarrufidagi erlar 632,2 ming 
gektarga, 2010 - yilga kelib esa 3 mln 143 ming gektarga etgan. Vaholanki 1990 - 
yilda O‘zbekistonda sovxozlar, kolxozlar, yordamchi xo‘jaliklar maxsus shirkatlar, 
qorako‘lchilik fermalariga tegishli er maydonlari 3 mln 974 ming gektar bo‘lgan 
bo‘lsa, 2000 - yilga kelib ularning erlari fermer xo‘jaliklariga bo‘lib berilib, o‘sha 

---

119 
qishloq xo‘jalik korxonalarining yirklashtirilishi natijasida 2010 - yilda umumiy er 
maydonlari qisqartirilib, zarar bilan ishlayotgan yoki dotatsiyaga tushgan xo‘jaliklar 
erlari 93 ming 900 gektarga kamaytirilgan edi.
2000 - yilllardan boshlab agrar sohada fermer xo‘jaliklarining tashkil etilishi 
barqaror va muntazam tus oldi. Fermer xo‘jaligining yuzaga kelish asoslari Vazirlar 
Mahkamasining 2002 - yil 5 yanvardagi 8-sonli “Qishloq xo‘jaligi korxonalarini 
fermer xo‘jaliklariga aylantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi qarori va 2003 - yil 27 
- oktabrdagi “2004 -2006 yillarda fermer xo‘jaliklarini rivojlantirish konsepsiyasi 
to‘g‘risida”gi Prezident Farmonida batafsil yoritib berilgan.
Agar 2001- yilda respublikada faoliyat ko‘rsatayotgan fermer xo‘jaliklarining 
soni 55445 birlikdan iborat bo‘lgan bo‘lsa, 2006 yilga kelib 189235 birlikka etgan, 
yoki 3,4 baravar oshgan. Xo‘jaliklar sonining tahlil davridagi o‘rtacha yillik o‘sishi 
40,2 foizni tashkil etgan. Jami 428 - ta shirkat xo‘jaligi negizida 22 - mingdan ortiq 
fermer xo‘jaliklari tashkil etiladi. 
Respublikamizda 
fermerlikning 
kelgusidagi 
rivojlanishi 
va 
yangi 
imkoniyatlaridagi o‘zgarishlar 2000 - yillar oxiriga to‘g‘ri keladi.
 
Puxta o‘ylangan 
dastur asosida 2008-2010 - yillar davomida o‘tkazilgan maqbullashtirish jarayoni 
natijalariga ko‘ra fermer xo‘jaliklarining er maydonlari hajmi kamaytirildi. Amalga 
oshirilgan maqbullashtirish jarayoni natijasida, 2011- yil yakuniga ko‘ra, 
Respublikamizdagi fermer xo‘jaliklarining soni 215776 tadan 66134 taga yoki 69,4 
foizga kamaytirildi, bunda bir fermer xo‘jaligiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha yer 
maydoni hajmini 27,4 gektardan 80,1 gektargacha ko‘paytirishga erishildi. O‘rtacha 
bir fermer xo‘jaligiga to‘g‘ri keladigan yer maydonini tarmoqlar bo‘yicha olib 
qaraydigan bo‘lsak, bu ko‘rsatkich o‘sha davrda paxtachilik va g‘allachilikda 106,3 
gektarga, sabzavotchilik va polizchilikda 23,5 gektarga, bog‘dorchilik va 
uzumchilikda 13,1 gektarga, chorvachilikda 205 gektarga teng bo‘lgan. 
So‘nggi yillarda mamlakatimizda agrar islohotlarga ustuvorlik berib 
kelinmoqda. Chunki, Respublika aholisining 62% qishloqda yashaydi, qishloq 
xo‘jaligida YaIMning 30 foizi, mamlakat valuta tushumlarining 55 foizi shakllanardi. 
Agrar islohotlar natijasida qishloq xo‘jaligida davlat tasarrufidagi mulk 
xususiylashtirildi. Qishloq xo‘jaligida nodavlat sektorining ulushi qariyb 100 foizni 
tashkil qilmoqda. 
Islohot yillarida odamlarga shaxsiy tomorqa uchun qo‘shimcha ravishda 550 
ming gektar sug‘oriladigan yer ajratildi va shaxsiy tomorqa uchun berilgan yer 
maydoni 700 ming gektarga yetdi, 9 milliondan ortiq odam ana shu yer hosilidan 
foydalanmoqda. 
Istiqlol yillarida qishloqda xo‘jalik yuritishning maqbul shakllarini yaratishga 
alohida e’tibor berildi. Agrar islohotlarning dastlabki yillarida sovxoz va kolxozlar 
jamoa xo‘jaliklariga aylantirilgan edi. Ammo ular xo‘jalik yuritishda o‘zlarini to‘la-
to‘kis oqlamaganliklari tufayli mulk paylari asosida shirkatlarga aylantirildi. 1999-
yilda 898 ta, 2000 -yilda 856 ta qishloq xo‘jaligi korxonalari shirkatlarga aylantirildi. 
Ularning umumiy soni 2002 -yilning 1-yanvar holatiga ko‘ra, ruspublika bo‘yicha 
1900 taga yetdi, ularda 1 mln 400 ming kishi shirkat a’zosi sifatida mehnat qildi. 
Biroq shirkat xo‘jaliklari ham o‘zini oqlamadi. O‘zbekiston Respublikasi 

---

120 
Prezidentining 
2003-yil 
24-martdagi 
“