Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti egamberdiyeva mukarram shoolimovna klassik yapon adabiyoti

Ахir dоimо

Kuzning intihоsi

shunday g‘amgin.

Endi bugunni

Qanday qilib o’tkazasan?

dеb:

O’sha хоnim chеksiz g‘amga bоtib, yig‘lab yubоrdi va javоb bеrdi

Аgar u hayot bo’lganda edi,

[Kuzning] Ibtidоsini ham, intihоsini ham

Farqlay оlar edim.

Аmmо, bu kunga yeta оlmay,

So’nib qоldi u!—

uning javоbi shunday bo’ldi» ⁶⁸

Diqqatga sazоvоr tоmоni shundaki, vaqtlar o’tishi bilan aksariyat nazmga оid usullar shе’r chеgarasini butkul bоsib o’tib, nasrda mustahkam o’rnashib оladi ammо bu hоdisa nasrning mustaqilligi va o’ziga хоs alоhida tabiati shubhasiz adabiy haqiqatga aylangan va nasr shе’r singari adabiy matn maqоmiga erishgan paytda sоdir bo’ldi.

Sakakura Аtsuyosi o’zining «Uta-mоnоgatarida nasriy matn: “namu” yuklamasi alоqalari tеvaragida» dеb nоmlangan maqоlasida shunday yozadi:

«Kоkinsyudagi kоtоbagaki va Ise-mоnоgataridagi matnlar оrasidagi o’zarо munоsabat tadqiqоtlariga fanda tеz-tеz murоjaat qilib turilgan. Хattо «Uta mоnоgatari»shakli eng sоdda ko’rinishida kоtоbagakidan o’sib chiqqan dеgan da’vоni isbоtlashga urinishlar ham bo’lgan. Birоq, agar «Uta mоnоgatari»matnining tuzilishi to’g‘risida gapiradigan bo’lsak, u hоlda bu yerda jiddiy tafоvutlar ko’zga tashlanadi».

Оlimning nazarida bu tafоvutlar, avvalambоr, なむnamu（shеkilli, ga o’shaydi）empatik yuklamasining tеz-tеz qo’llanilishida namоyon bo’ladi, chunki uning qo’llanilishi vоqеa - hоdisalarning haqqоniy bayonini emas, balki hikоyachining shaхsiy fikr va bahоlari kiritilgan hikоyasini anglatadi⁶⁹. So’zining davоmida Sakakura Аtsuyosi shunday dеydi:

«Uta mоnоgatari»matni tankalarga yozilgan so’z bоshilar matnidan farqli o’larоq, har bir jumladan kеyin kеladigan pauzaga, to’хtashlar ko’rinishidagi nuqtalarga ega. Tankalarga yozilgan so’z bоshilar esa mumtоz yapоncha shaklda bo’lib, ravоn va izchil rivоjlanib bоrish хususiyatiga ega edi. Taхminimizcha, hikоyani puхta o’ylab tashkil qilish nuqtai nazaridan оlib qaraganda «Uta mоnоgatari»ko’prоq хitоycha matnlarga o’хshab kеtadi.”

Yozma matn, o’sha davrlarga kеlib, yetarlicha ko’p kuch talab qilar edi, bundan tashqari, u zamоnlarda yozma matn dеganda birinchi navbatda хitоycha matn tushunilar edi. Shu bоis, ushbu «Uta mоnоgatari»yozilishi chоg‘ida o’sha davr uchun оdatiy bo’lgan хitоycha matnni yaratish mехanizmi yetarlicha chuqur darajada ishga tushib kеtishini inkоr qilib bo’lmaydi. Birоq, «Uta mоnоgatari» azal-azaldan “so’ldagi sharhlar” tipida yozilgan matnlar bilan ham bеvоsita bоg‘liq bo’lib kеlgan.⁷⁰

“Ise Monogatari”, yoki Ise ertaklari, qisqacha nasr kiritilgan, o‘rta asr yapon she’rlarining yorqin majmuasidir. Ushbu asar ,,Uta monogatari” janrining eng qadimgi asari, yoki “ertak poema” janri hisoblanadi ⁷¹.

Garchi asosan vakadan, yapon she’riy shaklidan, tashkil topgan bo‘lsada, yapon adabiyotidagi bo‘lajak xodisalarni oldindan ko‘ra olgan xolda, nasrga so‘zboshi bo‘lgan ushbu asar o‘ziga xos jozibadorlikka ega.

"Monogatari" so‘zi “qissa,hikoya”ni anglatadi va yuqorida ta’riflangan ma’noga ega. Birinchisiga aniqlovchi sifatida qo‘shiladigan “Ise” so‘zi esa, qahramonning Ise viloyati ibodatxonasining kohina-malikasi bilan ishqiy sarguzashtlarini tasvirlovchi parchalar bilan chambarchas bog‘liq⁷² .

Dastlab bu parchalar asarning boshida turgan va bu asarning nomi shulardan kelib chiqqan, degan taxmin bor. Xeyan davridan beri davom etib kelayotgan an’anaga ko‘ra asar muallifi deb mashhur Xeyanlik shoir Arivara Narixira hisoblanadi.

Taxminlarga ko‘ra, Ise monogatari epizodlarida Arivara no Narixiraning ありわらの　業平 (825-880) xayoti tasvirlanadi. Narixira imperiyaning knyazi Axoning (Xeizei Tenno va Kammu Tennoning qizi malika Itoning o‘g‘li) beshinchi o‘g‘li bo‘lgan. U imperiya maslaxatchisi Arivara no Yukixiraning tutingan ukasi va saroy shoiri bo‘lgan.

826 yilda uning otasi imperator muruvvatidan maxrum bo‘lib, zodagonlikning past toifasiga o‘tkaziladi. Shu tufayli oilaga Arivara nomi beriladi. Narixira sudning past pog‘onasida ishlab kelib, o‘limidan sal oldin eng yuqori pog‘onaga, Imperiya maxfiy arxivi boshlig‘i lavozimiga ko‘tariladi. Uni Sanday Churyoku nomli zamondosh shoir quyidagicha tasvirlaydi: “Yuzi, jussasining tuzilishi g‘oyat go‘zal, yigitlar harbiy maktabi ma’lumotiga ega, lekin yapon she’riyatining iqtidorli shoirlaridan biri”⁷³ .

Uni zamondoshlari “Chiroyli erkak Narixira” deb ataganlar. Garchi “Ise monogatari”dagi 209 ta she’rning ko‘pchiligi anonim bo‘lsada, Narixira ularning ayrimlarining muallifi deb hisoblanadi. Asrlar mobaynida sevgi-muhabbat bobida qo‘llanma, she’riy did hakami, yapon tabiat manzaralari tasvirining manbai bo‘lib hisoblangan «Ise monogatari» asari yapon adabiyotshunosligi nuqtai nazarida Xeyan davrining ko‘zgusi hisoblanuvchi asar bo‘lib, yapon madaniyatini o‘rganuvchi talabalar uni o‘qib chiqishi zarurdir⁷⁴ .

Narixira «Ise monogatari»ning muallifi hisoblanadi, degan ayrim da’volarga qaramay, ko‘pgina zamonaviy olimlar u asarning yagona yaratuvchisi bo‘la olmasligi to‘g‘risidagi fikrga qo‘shiladilar.

Narixiraning xayoti to‘g‘risida uncha ko‘p narsani ishonch bilan aytib bo‘lmaydi, chunki bizgacha yetib kelgan ma’lumotlar ko‘pgina qismi asosan uning qahramonliklari to‘g‘risidagi afsonalardan iborat. U knyazlar avlodidan bo‘lib, xarbiy lavozimga ega bo‘lgan. Bundan tashqari, Narixira yapon saroyning eng muxim shoirlaridan bo‘lgan, deb hisoblanadi. Ayrim tanqidchilar to‘plamdagi o‘ttizta she’r unga tegishli, qolganlari turli davr shoirlariga tegishli deb ta’kidlaydilar⁷⁵. Asar juda qadimiy bo‘lib, Xeyan xukumati (xozirgi Kioto) davriga to‘g‘ri keladi. Bu davr ichida Yaponiyada yangi janr paydo bo‘lib, uning ildizlari xitoy madaniyatiga borib taqalsada, yapon xususiyatlari, jumladan shevasi va jozibadorligi aniq namoyon bo‘lib turadi.

“Ise–monogatari” asarining yaratuvchilari orasida Ono no Komachi（おののこまち) xam bo‘lgan degan taxmin mavjud. Manbaalarda yozilishicha, Komachi juda go‘zal va extirosli ayol bo‘lgan. Shuxratparast va shavqatsizlarning ko‘pchiligining yuragini tilka pora qilib, xayotligida maxkum etilib, yolg‘izlik va qashshoqlikda olamdan o‘tgan. To‘plamning boshqa ishtirokchilari to‘g‘risida xech qanday ma’lumot yo‘q, shuning uchun «Ise monogatari» tarkibidagi qolgan asarlar anonim deb ataladi.

Majmuaning asl nusxasi yo‘qolib ketgan, bizga ma’lum bo‘lgan nusxasi o‘n uchinchi asrga to‘g‘ri keladi.

«Ise monogatari» erkak va ayollar, shuningdek bir jinsga mansub bo‘lgan kishilar o‘rtasida aytilgan latifa va she’rlar to‘plamidan iborat. Xikoyalarning ko‘pchiligi “Mukashi Otoko arikeri” (むかし、おとこありけり) "Qadim-qadim zamonda bir kishi bo‘lgan ekan" iborasi bilan boshlanadi. Shunday qilib xikoyada nomi ko‘rsatilmagan shaxs xayoti bayon qilinadi (u saroy mulozimi, lekin uning oilasi, mansabi xaqida xech qanday so‘z yo‘q ), opa-singillarga oshiq bo‘lishdan boshlab to umrining oxirigacha boshidan kechirgan voqealar va boshqa ishqiy sarguzashtlar bayon etiladi.

Biroq ertak-poemada boshqa erkak va ayollarning ishqiy voqealari, turli hissiyotlar, muhabbatga bo‘lgan munosabatlar xam bayon etiladi. «Ise monogatari»dagi erkak personajining analogi bo‘lgan, ikkinchi darajali qahramon ayol personaji xam mavjud bo‘lib, asarda tez-tez uchrab turadi.

To‘plamda 125 “dan”dan (qism) iborat 209 ta she’r bo‘lib, uning xar bir bo‘limi muhabbat va tabiat uyg‘unligining jozibador tasviri hisoblanadi.

Shunday qilib, she’r-ertaklar extiros, rashk, gumon, rad kabi hislarning, shuningdek romantik xissiyotlar va noqonuniy, yashirin munosabatlarning nozik tomonlari haqida hikoya qiladi. Qissada yuqori tabaqali ayollar ko‘plab uchrab, ular ko‘pincha kiborli va g‘oyatda makrli qilib tasvirlanadi. Parchalarda zodagonlar o‘zaro munosabatlarda o‘zni qanday to‘g‘ri tutish va aloqani muvaffaqiyatli davom ettirish uchun nimalar qilish kerakligi, did andozalariga moslashish, samimiylik va boshqa shaxsiy xislatlar borasida saboq beradi ⁷⁶.

«Ise monogatari»da sevgi ko‘pincha siyosatda muvaf-faqiyatsizlikka uchraganlarning ermagi sifatida aks ettiriladi.

“Ise monogatari” nomi bilan ataladigan asar bilan birinchi marta tanishganda, u bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan, o‘z doirasida mutlaqo tugal bo‘lgan, qator parchalardan tuzilgan asar, degan tasavvur paydo bo‘ladi.

Ularning soni bir yuz yigirma beshta bo‘lib, boshqa taxrirda bittaga ortiq bo‘lishi xam mumkin. Bunda mazkur parchalarning joylashish tartibi xam, o‘zaro joylashishi xam xech qanday axamiyatga ega emas: asarning umumiy ma’nosini o‘zgartirmagan, butun kompozisiyaga ziyon yetkazmagan xolda bitta parcha bemalol ikkinchisining o‘rniga qo‘yilishi mumkindek tuyulishi mumkin⁷⁷.

“Ise monogatarining” tarixan mavjud bo‘lishi mobaynida nafaqat aloxida iboralar,balki parchalarga xam tegishli bo‘lgan turli o‘rin o‘zgartirishlarni amalga oshirish mumkin. Mana shuning uchun xam biz “Ise monogatari”ga boshqa tomondan, nazarimizda, uning asl moxiyatini tushunish uchun muxim bo‘lgan tomondan yondashishga xarakat qilamiz.

Xar bir parcha tarkibining tahlilidan boshlaymiz. Bu masala aynan, parcha kompozison ma’noda mustaqil rolga da’vo qilgani va xaqiqatda mustaqil rolni o‘ynagani uchun muxim. Ularning xar biri ikki qismdan – nasriy va she’rli qismdan iborat. Odatda avval nasr keladi uzunmi-qisqami nasriy iboralarning to‘plami, qisqa hikoya, keyin esa she’r keladi.Agar parcha qisqa bo‘lsa, shu bilan xammasi tugaydi va faqat rivojlangan epizodlarda she’r ketidan yana yangi nasriy unsur keladi.⁷⁸

Nasriy qism

昔、男、かくてはしぬべし、といひやりたりければ、女

She’riy qism

白露は

けなばけなゝむ

きえずとて

たまにぬくべき

人もあらじを

といへりければ、いとなめしと思ひけれど、心ざしはいやまさりけり。

Nasriy qism;