Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti egamberdiyeva mukarram shoolimovna klassik yapon adabiyoti

Mavzu bo’yicha savol va topshiriqlar.

1. 
   Xeyan so’ziga ta’rif bering
   
2. 
   Xeyan adabiyotining rivojlanishiga sabab bo’lgan omillarni sanab bering.
   
3. 
   Xeyan davridagi asosiy e’tibor qaratilgan narsalar nima edi?
   
4. 
   Xeyan davri adabiyotini nechta davrga bo’lib o’rganilgan?
   

XEYAN DAVRI ADABIYOTI JANR XUSUSIYATLARI. “MONOGATARI” JANRI.

Reja:

1. 
   “Monogatari” janri xususiyatlari
   
2. 
   “Monogatari” adabiyoti turlari
   

Tayanch iboralar:

• 
  Monogatari
  
• 
  Uta monogatari
  
• 
  Tsukuri monogatari
  
• 
  Eyga monogatari
  
• 
  Rekishi monogatari
  
• 
  Setsuva monogatari
  

Yaponiya adabiy an’analari boy va uzoq tarixga ega. Yapon adabiyoti uzoq vaqt Xitoy adabiyoti ta’siri ostida bo‘lgan va ko‘p asarlar aynan eski xitoy yozuvida yozilgan. IX asr o‘rtalarida bo‘g‘inli yozuv- kananing kashf qilinishi xitoy tili o‘rniga yapon tilida ijod qilish imkonini berdi. Aynan shu davr yapon adabiyotida ona tilida yozilgan monogatari (物語, biror narsa haqidagi

hikoya, qissa⁴²) termini bilan belgilanuvchi - ilk hikoyaviyasarlar yaratildi. Keyinchalik bu adabiyotda “monogatari adabiyoti” dek dunyoga tanilgan hodisa shakllandi.

(Xeyan davri “kundalik” asarlar to’plami)

“Monogatari” – Xeyan davri yapon zodagon adabiyotida yaratilgan hikoyaviy nasrning asosiy janri bo‘lib, yapon hikoyaviy nasrining ko‘rinishi hisoblanadi⁴³.

Monogatari keng qamrovli janr bo’lib, uni novella, qissa, ertak, afsona, roman, epos yoki epopeya deb atash mumkin. Monogatari adabiyoti an’anasiga ko‘ra IX-XV asrlarda yapon tilida yaratilgan nasrlar tegishlidir. Yevropa janrlar nomenklaturasi bo‘yicha bunday asarlar - roman yoki qissa, hikoya, novella, anekdot, epopeya deb yuritiladi⁴⁴. Monogatari – yapon mumtoz qissasi, an’anaviy yapon nasriy to’plamlari yoki bo’lmasam o’zida she’rlarni ham jamlagan asar deyish mumkin. Keng ma’noda aytganda monogatarini dunyodagi biron-bir janr yoki atama bilan izohlab bo’lmaydi. Yapon adabiyotida monogatari o’z o’rniga egadir. XI-XV asrlarda asosan bu janrga oid ko’pgina asarlar yaratilgan. Shu davr ichida, ya’ni, X-XI asrlarda o’zining eng cho’qqisiga erishib, dunyoga mashhur asarlar yaratilgan. XIII asrga kelib monogatariga oid 198 ta asarlar yozilgan bo’lsa, shulardan faqatgina 40 tasi bizgacha yetib kelgan.

Monogatari nomini olgan birinchi asar «Taketori-monogatari» (竹取物語) (IX asr) bo‘lib, u novellalar siklidan iborat. Bu novellalarning ko‘pchiligi buddaviylik va xitoy manbalaridan kelib chiqqan bo‘lib, ular oy qizi haqidagi qadimiy yapon afsonasi syujetiga qurilgan bir novella tarkibiga kiritilib bayon etiladi. Ikkinchi ilk monogatari «Ise monogatari» (IX asr) bo‘lib, qisqa novellalar siklidan iborat.

Har bir novella u yoki bu darajada mufassal bayon etilgan holat ko‘rinishidagi lirik epizodni taqdim etadi. Har bir holat markazida she’r turadi. Ushbu epizodlarni bir qahramonga bog‘lash bilan bir butun yaxlitlikka erishiladi.

Ushbu ikki ildizdan keyingi monogatarilar rivojlanib chiqdi. «Taketori monogatari»dan so‘ng avval dastlabki ertakona fantastika ta’sirini o‘zida aks ettirgan, dengiz ortiga (Xitoyga) sayohatlar bilan yo‘g‘rilgan sarguzasht qissa – «Usubo-monogatari» (打保物語) chiqdi, keyinroq esa oldingisidan farqli sof maishiy qissa – «Otikubo-monogatari»( 落窪物語) (X asr) dunyoga keldi. «Ise monogatari »dan keyin asosiy qismi ishqiy syujetdan iborat maishiy novella yozildi. «Yamato-monogatari»　(大和物語) (X asr) ana shunday novellalar to‘plamidir. Sekin asta, zodagonlik o‘z rivojining eng yuksak nuqtasiga erishishi bilan (X—XI asrlar) shu zodagonlikning haqiqiy hayoti roman janrining asosiy mavzusiga aylandi.

Oqibatda urf-odat va rasm-rusumlarni tasvirlovchi romanlar yozila boshlandi. Bunday romanlarning mumtoz namunasi ma’lum va mashhur «Gendzi-monogatari»dir (源氏物語) (X—XI asrlar oralig‘ida). Keyinchalik, Xeyan idora usulining sekin-asta tanazzulga yuz tuta borishi bilan romanning maqsad va yo‘nalishi ham o‘zgarib bordi. Bunday asarlarga misol: «Sogoromo-monogatari»(XI asr), «Hamamasu-Tyunagon-monogatari» ( 浜松中納言) (XI asr), «Torikaebaya-monogatari»　 (XI asr).

Keyinchalik mavzu ham o‘zgardi: atrofdagi hozirgi hayot o‘rnini o‘tmish egalladi; hikoya qilishning va romanlarning mazmun-mohiyati zodagonlik tizimi gullab yashnagan davrdan, asosan Fujivara kanslerlaridan biri – Michinaga hukmdorlik qilgan zamonni eslab, o‘tmishdan zavqlanishdan iborat bo‘lib qoldi. Shu yo‘sinda tarixiy roman –«Eyga-monogatari» (栄華物語) (XII asr) chiqdi. Tarixiy romanlar bora-bora tarixiy xronika – «Okagami» (お鏡) (XII asr) darajasigacha tushib ketdi.

Buning oqibatida ertak mavzusiga, konfusiylik ruhidagi ibratli, tarbiyaviy novellalar bilan kengaytirilgan buddaviylik va daosizm mavzusiga qaytish sodir bo‘ldi. Buning natijasi o‘laroq yirik shakl – roman parchalanib, yana novellaga qaytildi. Shunday hikoyalar to‘plami – «Kondzyaku-monogatari» (XII asr). Kichik shaklda yozishga intilish ham kuzatila boshlandi. Bunga misol qilib «Susumi-tyunagon-monogatari» (XIII asr) novellalar to‘plamini olishimiz mumkin. Xeyan tizimining barbod bo‘lishi va feodalizmga o‘tilishi (XII asr oxiri) oqibatida zodagonlar adabiyoti imperator saroyining tor doirasida qolib ketadi va o‘z o‘rnini yangi tabaqa adabiyotiga – feodal adabiyotga bo‘shatib beradi.

Eng so‘nggi monogatarilar orasidan eng e’tiborli asar «Koke-goromo»dir (XIII asr). Hozirgi kunda monogatarilarga «mumtoz adabiy meros» sifatida qaraladi.

Yapon mumtoz adabiyoti va adabiyotshunosligining o‘ziga xos tomoni shundan iboratki an’anaviy adabiyotda qat’iy belgilangan va chegaraga solingan janrlar strukturasi mavjud emas va odatda janrning aniqlovchisi sifatida asar nomining o‘zi xizmat qiladi, ya’ni asr nomining so‘nggida “monogatari“　(物語) yoki “nikki”　(日記) kabi so‘zlar uchrashi mumkin.

Yapon adabiyotidagi janrlar tasnifi hali hanuz o‘zining aniq yechimiga ega emas. Yapon adabiyotshunoslari monogatarining bir necha turlarga bo’ladilar. Bular tsukuri monogatari, uta monogatari, setsuva monogatari, rekishi monogatari, gunki monogatarilardir.

“Tsukuri monogatari”　(作り物語) - bu janrda yozilgan asarlar real dunyodan tashqarida sodir bo‘ladigan voqealarni hikoya qiluvchi qahramonlar va xudolar xaqidagi qadimiy rivoyatlar asosiga qurilgan, ya’ni, “yaratilgan, to‘qima hikoyalar” hisoblanadi.⁴⁵ Bunday asarlarda asosan qahramonlarning ajablanarli taqdirlari va misli ko‘rilmagan go‘zalliklari talqin qilinadi. Monogatarining bu ko‘rinishiga, “Taketori monogatari” (竹取物語), “Ochikubo monogatari” (落窪物語), “Usubo monogatari” (宇津簿物語), “Genji monogatari” (源氏物語) va bundan keyingi barcha paydo bo‘lgan monogatarilar kiradi⁴⁶.

“Uta monogatari” (歌物語)- yapon she’rlari asosiga qurilgan she’r atrofiga qurilgan – hikoya janridagi ko‘proq real voqealar bayon qilinadigan asardir⁴⁷. Bu turdagi asarlarning xususiyati shundaki, ular aslida hikoyaviy nasrdan iborat bo‘lmasdan, she’r nasr bilan aralashgan ko‘p sondagi miniaturalardan tashkil topgan, ularning har biri ikki qismdan – nasriy va she’rli qismdan iborat⁴⁸. Odatda avval nasr keladi uzunmi-qisqami nasriy iboralarning to‘plami, keyin esa she’r, agar parcha qisqa bo‘lsa, shu bilan hammasi tugaydi va faqat rivojlanganroq epizodlarda she’r ketidan yana yangi nasriy unsur keladi⁴⁹. Bu monogatari turiga eng mashhurlaridan “Yamato-monogatari” (大和物語), “Ise monogatari” (伊勢物語) lar kiradi.

“Rekishi monogatari”(歴史物語)- bu tarixiy mavzularda yaratilgan monogatari turlari⁵⁰ bo‘lib,ularning orasida alohida shuxrat qozongan asarlar “Eyga monogatari” (栄華物語) “Gullash haqida qissa” va “O-kagami” (大鏡) “Ulkan ko‘zgu” bo‘lib, ularda mualliflarning e’tibori markazida Fujivara sulolasi va imperator xonadoni turadi.

“Setsuva monogatari”(説話物語)- qissalar to‘plami bo‘lib asosan buddaviylik diniga taaluqli adabiyotlar yozilgan⁵¹. Ilk sesuva to‘plamlari xitoy tilida, hikoya qilishning tarihiy ketma ketlik asosida yozilgan. Birinchi yaratilgan to‘plamlardan biri “Nixonryouki” (日本霊記)　bo‘lib, u Yakusidzi Kyokay ibodatxona rohibi tomonidan yozilgan⁵².

XII asrda bir nechta sesuva to‘plami paydo bo‘ladi, alohida hikoyalar boshqa adabiy janrda yozilgan asarlar tarkibiga kiritiladi.

Setsuva asosan buddaviylik rohiblari ba’zida esa zodagonlar tomonidan yaratilgan. Setsuvani kelib chiqish ildizi bir tomondan Yaponiyaning folklor urf-odatlariga bular ertaklar, buddaviylik afsonalariga bog‘liq bo‘lsa, bir tomondan Xitoy adabiyotiga borib taqaladi. XII asrgacha yozilgan to‘plamlardan ,,Kondzyaku monogatari” (今昔物語集)　xitoy tilida yozilgan asar.⁵³

XI asrning ikkinchi yarmidan Yaponiyada uzoq va qonli ichki kurashlar davri boshlanadi. Xokimiyat boshiga Xeyan saroy zodagonlari o‘rniga harbiylar, yapon askarlari keladi. Bunday muhitda yangi xalq eposi yaraladi. Bu endi xudolar haqidagi afsonalarlar emas, qahramonlar xaqidagi hikoyalardir. XIII – XV asrlarda voqea – hodisalar xaqidagi afsonalar to‘plami va mashhur samuray jangchilari qahramonlaridan iborat bo‘lmish harbiy yilnomalar Gunki monogatari asarlari mashhurlik darajasiga yetadi.

Avval voqealar og‘zaki tarzda bayon qilingan bo‘lsa, Kamakura davrining boshlariga kelib maxsus og‘zaki hikoya janri – katarimono janri sifatida vujudga kelgan.

“Gunki” – so‘zma - so‘z “jangnoma” degan ma’noni anglatib, Xeyan davridan keyingi Kamakura davrining asosiy hikoyaviy-tasviriy janri hisoblanadi⁵⁴.

XIII-XV asrning mashhur gunki monogatarisi – “Xeyke monogatari” (“Tayra haqidagi hikoya”) hisoblanadi. Bu monogatari 1280- 1285 yillardagi Tayra va Minamonoto qabilalari o‘rtasidagi (“Gempey urushi” deb nomlanuvchi) urushga bag‘ishlangan.

Yuqorida aytib o‘tilgan hikoyaviy janr turlari - o‘rta asrning asosiy hikoyaviy monogatarilari bo‘lib, keyinchalik bu monogatarilar yapon adabiyotshunosligida romonchilikning rivojlanishiga makon yaratgan.

Xeyan davri adabiyoti o‘z taraqqiyoti davomidagi to‘rt davrning har biri Xeyan adabiyoti rivojida g‘oyatda muhim rol o‘ynadi, uning kelgusi asrlardagi rivojining asosiy yo‘nalishlarni belgilab berdi. Xeyan davrida, ya’ni IX asrdan XII asrgacha bo‘lgan vaqt oralig‘ida vujudga kelgan adabiy janrlarning deyarli barchasi XIX asrning oxiriga qadar, tugallanmagan burjua revolyusiyasi – Meydzi islohotlari natijasida (1868yil) Yaponiya g‘arb madaniyati tomon yuzlangunga qadar to‘laqonli yashab keldi.

Biroq, bunchalik uzoq adabiy umr ko‘rmagan boshqa janrlar ham yapon madaniyati va adabiyoti uchun izsiz yo‘qolib ketgani yo‘q, balki aynan ularning ta’siri ostida yapon adabiyoti o‘zining avvalgi betakror rang barangiliga ega bo‘ldi, inson his-tuyg‘ularidagi hissiy ko‘tarinkilik va tabiatga yaqinlikni sezish kabi tuyg‘ularni, butun mavjudot va olam o‘zgaruvchan, o‘tkinchi, foniy degan falsafani ajoyib tarzda o‘zida mujassam etdi.