Toshkent davlat sharqshunoslik instituti sharq filologiyasi fakulteti turkiy tillar kafedrasi

KO’RSATISH SIFATLARI. (İŞARET SIFATLARI) VA SIFAT YASOVCHI QO’SHIMCHALAR. (SIFAT YAPIM EKLERİ)


Ko’rsatish sifatlari (işaret sıfatları yoki gösterme sıfatları). Ko’rsatish sifatlari otlar bilan birga kelganda predmetni ko’rsatish yo’li bilan aniqlashtiradi va unga makon, zamon yoki tasavvurda uzoq-yaqinligiga ko’ra bir joyni belgilaydi. Ko’rsatish sifatlari predmetlarning o’rnini ko’rsatadi, ularga ishora etadi: bu ağaç, şu çiftlik, o dağlar, bu yaz, bu davranış, o anlaşma kabi.
Ko’rsatish sifatlarining shakli ko’rsatish olmoshlari bilan bir xil: bu, şu, o, ol, şol, işbu. Hozirgi zamon turk tilida qo’llanib kelinayotgan ko’rsatish sifatlari bu, şu, o dir.
“Ol” va ”şol” ko’rsatish sifatlari eskirgan shakllar bo’lib, ular eski turkiy matnlarda uchraydi. Adabiy tilda eskirgan deb qaraluvchi ol şol < iş ol, iş-bu < iş bu olmoshlari, kopincha, ko’rsatish sifatlari vazifasida qo’llanadi, ya’ni hozirgi turk tilidagi ‘o’ ko’rsatish sifati eski “ol” dan, “şol” ko’rsatish sifati esa eski “uş” ko’rsatish ko’makchisi bilan “ol” olmoshining birikuvidan tashkil topgan “uşol” dan yuzaga kelgan: “Ol mahkemenin hűkműne derler mi adalet?”²
İşbu ko’rsatish sifati turk tilida kam qo’llanadi. Bu so’z ‘bu’ sifatining kuchaytirilgan shakli bo’lib, ‘uş’ va ‘bu’ dan yuzaga kelgan. Oldin ‘uşbu’, keyinchalik işbu shakliga kirgan. Bu ‘i’lashuv hodisasi turk tilidagi ‘uşda’ ning ‘işte’ (o’zbekchasi «mana») ga aylanishi natijasida ro’y bergan.
Sifatlar ko’plik qo’shimchasi olmaydi. Ta’kidlash joiz, turk tilidagi bunlar, şunlar va onlar so’zlari ko’rsatish sifati emas, ko’rsatish olmoshi bo’lgan bu, şu va o ning ko’plik shakllaridir.
Ko’rsatish sifatlari asl sifatlar singari gapda kesim vazifasida keladi: Mesele budur. Kitaplar şunlar. Anayol oymuş каби.