Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Markaziy Osiyo xalqlari, xususan, turkiy xalqlarning yozuv madaniyati tarixida qator, har qaysisi o‘zicha takomil bosqichiga erishgan butun boshli yozuvlar tizimi amal qilgan. Yozuvlar tizimi deganda bir til uchun amal qilgan bir nechta yozuvlar birligini tushunamiz.

O‘rta va Markaziy Osiyo xalqlarining ma’naviy-madaniy yuksalishi, davlatchilik tarixi, ijtimoiy-siyosiy munosabatlarning yuzaga kelishi, diniy qarashlari, ularning qo‘shni sharq xalqlari bilan kechgan madaniy munosabatlariga bog‘liq holda yozuv madaniyatida o‘zgarishlar yuz bergan. Ba’zi yozuvlar xalqning madaniy, ijtimoiy-siyosiy yuksalishi, davlat va jamiyat boshqaruvining taraqqiyoti oqibatida yuzaga kelgan bo‘lsa, boshqa birlari ko‘proq diniy ta’sirlar yoki bu zamin xalqlarining qo‘shni xalqlar bilan bo‘lgan madaniy, iqtisodiy, savdo aloqalari natijasida qabul qilingan. Masalan, qadimgi turklar moniy, brahma, suryoniy yozuvlarini qo‘shni xalqlar bilan kechgan diniy munosabatlar tufayli qabul qilganlar. Turkiy jamoalarda moniylik, buddizm, nasroniylikning yoyilishi ushbu yozuvlarning ham qabul qilinuviga sabab bo‘lgan edi. Shuning uchun ham moniy yozuvini faqat turk-moniy jamoalari, brahma xatini buddistlar, suryoniy xatini esa nasroniylar qo‘llagan. Uyg‘ur xati esa butkul o‘zga bir madaniy, iqtisodiy munosabatlar tufayli shakllandi; turkiy xalqlar uni sug‘d yozuvi negizida yaratdi. Bu o‘lkalarga islomning kirib kelishi bilan arab yozuviga o‘tildi.

Enda turkiy xalqlarning o‘tmishdagi yozuvlari to‘g‘risida ma’lumot beramiz.