Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

QADIMGI TURK DIALEKTLARI VA ULARNING ADABIY TILGA BOG‘LIQLIGI
Turkshunoslikda qadimgi turk dialektlari, ularning adabiy tilga bog‘liqliq yeri, bizgacha saqlangan yozma yodgorliklar tilining dialektal o‘zgachaliklari o‘rganilganicha yo‘q. Bu jumboqning yechimi, tabiiyki, qadimgi yozma adabiy til asosida qay bir dialekt yetakchi o‘rin tutganligi, shuning bilan birga, hozirgi dialektlar tarixini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega. Yozma yodgorliklar tilining dialektal asoslari turkiy tillarning yuzaga kelish tarixini o‘rganish uchun ham muhimdir.

Ko‘k turk bitiglari bilan uyg‘ur, moniy yozuvlarida bitilgan yodgorliklar yagona adabiy til an’anasi ta’sirida, oldinma-ketin yaratilgan bo‘luviga qaramay, matnlar tilida xos xususiyatlar kuzatiladi.

Masalan, yodgorliklar tilida [b]~[m] hodisasini kuzatish mumkin. Urxun bitiglari tilidagi so‘z boshida kelgan [b] uyg‘ur yozuvli matnlarda [m] ga o‘zgaradi: ben – men, biŋ – miŋ singari. Matnlarning buning kabi o‘zgachaliklari ko‘k turk xatidagi yodgorliklar tili qadimgi uyg‘ur, moniy, brahma yozuvidagi yodgorliklardan ayri bir dialekt asosida yuzaga kelganidan dalolat beradi.

Mahmud Koshg‘ariy o‘zining “Devonu lug‘atit turk” asarida eski turk dialektlari to‘g‘risida keng ma’lumot bergan. Uning bu asari eski turkiy tilning dialektal o‘zgachaliklarini o‘rganish uchun eng kerakli manbadir.