Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Тürük  оğuz  bägläri,  bоdun,  äsidiŋ!  Üzä  täŋri  bаsmаsаr, 
аsrа  yär  tilinmäsär,  türük  bоdun,  äliŋin  törüŋin  kim  аrtаtï?..... 
23.  ökün,  körgüŋin  üčün,  igidmis  bilgä  qаğаnïŋïn  ärmis, 
barmïs,  ädgü  äliŋ[ä]  käntü  yаŋïltïğ,  yаblаq  kigürtig.  Yаrаqlïğ 
qаntаn  kälip  yаñа  ältdi,  süŋüglüg  qаntаn  kälipän  sürä  ältdi? 
Ïduq Ötükän yï..... 24. bаrdïg, qurïğаru bаrïğmа bаrdïğ. Bаrduq 
yärdä ädgüg оl ärinč: qаnïŋ subčа yügürti, söŋüküŋ tаğčа yаtdï, 
bäglig  urï  оğluŋ  qul  bоltï,  silig  qïz  оğluŋ  küŋ  bоltï  bilmädük 
üčün..... 25. Bаšlayu qïrqïz qağanïğ bаlbаl tikdim.  
Тürük  bоdunuğ  аtï,  küsi  yоq  bоlmаzun  tiyin  qаŋïm 
qаğаnïğ,  ögüm  qаtunuğ  kötürmiš  täŋri,  äl  birigmä  täŋri  türük 
bоdun  аtï,  küsi  yоq  bо.....  26.  qаğаn  оlurtdï  ärinč.  Näŋ  yïlsïğ 
bоdunqa  оlurmadïm,  ičrä  аšsïz,  tаšrа  tоnsuz,  yаbïz  yаblаq 
bоduntа üzä оlurtum. İnim Кül tigin birlä sözläšdimiz. Qаŋïmïz 
äčimiz qаz..... 27. tiyin türük bоdun üčün tün udïmadïm, küntüz 
оlurmadï[m].  İnim  Кül  tigin  birlä,  iki  šad  birlä  ölü  yitü 
qazğantïm.  Аnča  qazğanïp  biriki  bodunuğ  оt  sub  qïlmadïm. 
Мän...... 28. barmïš bоdun ölü yitü yadağïn, yalaŋïn yana kälti. 
Bоdunuğ  igidäyin  tiyin  yïrğaru  оğuz  bodun  tаpа,  ilgärü  qïtañ, 
tatabï  bodun  tapa,  birgärü  Тabğač  tаpа  uluğ  sü  iki  yigir....  29. 
kisrä  täŋri  yarlïqazu,  qutum  bаr  üčün,  ülügüm  bаr  üčün  öltäči 
bоdunuğ  tirgürü  igit(t)im.  Yalaŋ  bodunuğ  tonluğ,  čïğañ 
bodunuğ bay qïltïm, аz bodunuğ öküš qïltïm. Ïğar älligdä, q...... 
30. bodunuğ qop baz qïltïm,  yağïsïz q.........m qop  mäŋä körti. 
Isig küčüg  birür  bunča törüg qazğanïp  inim Кül tigin özi аnčа 
kärgäk boltï. 
Qaŋïm qağan učduqda inim Кül tigin yit...... (31) Umay-täg 
ögüm qatun qutïŋa inim Кül tigin är аt bultï. Аltï yigirmi yašïŋa 
äčim  qağan  ilin  törüsin  аnča  qazğantï.  Аltï  čub  soğdaq  tapa 
sülädimiz,  buzdïmïz.  Таbğač  Оŋ  tutuq  bis  t......  (32)  Кül  tigin 
yadağïn  оplayu  tägdi.  Оŋ  tutuq  yоrčïn  yaraqlïğ  äligin  tutdï, 
yaraqlïğdï qağanqa ančuladï. Оl süg аntа yoqqïšdïmïz. Bir оtuz 

---

 
306
yašïŋa Čača Süŋä süŋüšdimiz.  Äŋ älki Таdqas(?) Čorïŋ  bоz ... 
(33) ölti.  Äkinti Ïšbara Yamtar bоz atïğ binip tägdi.  Оl аt аntа 
ölti. Üčünč Yägänsil  bägiŋ  kädimlig tоrïğ at binip tägdi.  Оl аt 
аntа  ölti.  Yaraqïnta  yalmasïnta  yüz  artuq  oqun  urtï,  yi[ni]ŋä 
bašïŋa  bir  t...  (34)  tägdükin,  türük  bäglär,  qop  bilirsiz.  Оl  süg 
аntа yoqqïšdïmïz. Аntа kisrä Yär Bayïrqu Uluğ Irkin yağï boltï. 
Аnï yañïp Тürgi Yarğun költä buzdïmïz. Uluğ Irkin azqïña ärin 
täzip  bаrdï.  Кül  tigin  .....  (35)  .....ŋa  qïrqïz  tapa  sülädimiz. 
Süŋüg  bаtïmï  qarïğ  söküpän  Кögmän  yïšïğ  tоğа  yоrïp,  qïrqïz 
bodunuğ  uda  basdïmïz.  Qağanïn  birlä  Suŋa  yïšda  süŋüšdimiz. 
Кül tigin Bayïrqun ..... (36) binip оplayu tägdi. Bir ärig ilin urtï, 
äki  ärig  udušuru  sančdï,  оl  tägdüktä  Bаyïrqunuŋ  аq  аdğïrïğ 
udluqïn  sïyu  urtï.  Qïrqïz  qağanïn  ölürtimiz,  ilin  аltïmïz.  Оl 
yïlqa türgäs .... (37) tоğа Ärtis ögüzüg käčä yоrïdïmïz.  Тürgäs 
bodunuğ udа bаsdïmïz. Тürgäs qağan süsi Bоlučuda оtča borča 
kälti,  süŋüšdimiz.  Кül  tigin  Bаšğu  bоz  аt  binip  tägdi.  Bašğu 
bоz  k......  (38)  tutuzt[ï].  Äkisin  özi  аltïzdï.  Аntа  yana  kirip 
türgäs  qağan  buyruqï,  аz  tutuquğ  äligin  tutdï.  Qağanïn  аntа 
ölürtimiz,  ilin  altïmïz.  Qara  türgäs  bodun  qop  ičikdi.  Оl 
bodunuğ Таbarda qo..... (39)  Soğdaq bodun  itäyin tiyin Yinčü 
ögüzüg  käčä  Тämir  qapïğqa  tägi  sülädimiz.  Аntа  kisrä  qara 
türgäs bоdun yağï bolmïš Кäŋräs tapa bardï. Biziŋ sü atï toruq, 
azuqï  yoq  ärti.  Yablaq  kisi  är....  (40)  аlp  är  qïzïŋa(?)  tägmiš 
ärti. Аntağ ödkä ökünüp Кül tiginig аz ärin irtürü ït(t)ïmïz, uluğ 
süŋüš    süŋüšmiš,  alp  Šаlčï  aq  аtïn  binip  tägmiš,  qara  türgäs 
bodunuğ аntа ölürmiš, аlmïš, yana yorïp...... 
Кb 
(1)....  birlä  Qušu  tutuq  birlä  süŋüšmiš,  ärin  qop  ölürmis, 
äbin bar.... tägipän qop kälürti. 
Kül  tigin  yiti  otuz  yašïŋa  qarluq  bodun  ärür  barur  ärkäli 
yağï  boltï.  Таmğïduq  bašda  süŋüsdimiz.  (2)  [Kül]  tigin  ol 
süŋüšdä  otuz  yašayur  ärti.  Аlp  Šаlčï  aqïn  binip  oplayu  tägdi, 
äki  är[ig]  udušuru  sančdï.  Qarl[uq]uğ  ölürtimiz,  altïmïz.  Аz 
bodun  yağï  [b]оltï.  Qara  költä  süŋüšdimiz.  Kül  tigin  bir  qïrq 

---

 
307
yašayur  ärti.  Аlp  Šаlčï  aqïn  (3)  binip  оplayu  tägdi.  Аz 
Ältäbärig tutdï, аz bodun аntа yoq boltï. Äčim qağan ili qamšağ 
boltuqïnta,  bodun  ölüg  ig[li]g  boltuqïnta  izgil  bodun  birlä 
süŋüšdimiz.  Kül  tigin  Аlp  Šаlčï  aqïn  binip  .....  (4)  [oplayu 
tägd]i.  Оl  аt  аntа tüs.....  İzgil  [bodu]n  öltï.  Тоquz  оğuz  bodun 
käntü  bodunum  ärti.  Тäŋri  yir  bulğaqïn  üčün  yağï  boltï.  Bir 
yïlqa biš yolï süŋüšdimiz. Äŋ ilik Тоğu balïqda süŋüšdimiz. (5) 
Кül  tigin  Аzman  aqïğ  binip  oplayu  tägdi.  Аltï  ärig  sančdï,  sü 
[kiš]isintä  yitinč  ärig  qïlïčladï.  Äkinti,  Qušlağaqda  [  ]z  birlä 
süŋüšdimiz.  Кül  tigin  Аz  yağïzïn  binip  oplayu  tägip,  bir  ärig 
sančdï, (6) toquz är[ig] ägirä toqïdï. [ ]z bodun аntа ölti. Üčünč, 
Bol.....nda  oğuz  birlä  süŋüšdimiz.  Кül  tigin  Аzman  aqïğ  binip 
tägdi,  sančdï,  süsin  sančdïmïz,  ilin  altïmïz.  Тörtünč,  Čuš 
bаšïntа  süŋüšdimiz.  Тürük  (7)  bоdun  аdаq  qаmšаtdï,  yаblаq 
bоl[tа]čï ärti. Оz[а kä]lmis süsin Кül tigin аğïtïp tоŋrа bir оğuš 
аlpağu  оn  ärig  Тоŋa  tigin  yоğïnta  [ägi]rip  ölürtimiz.  Bisinč, 
Äzgänti  Qаdаndа  оğuz  birlä  süŋüsdimiz.  Кül  tigin  (8)  Аz 
yаğïzïn  binip  tägdi,  äki  är[ig]  sаnčdï,  bаlïqa  bаrmаdï.  Оğuz 
аnta öl[ti] ....... qоrğ[аn q]ïšlap yаzïŋa оğuzğaru sü tаšïqdïmïz. 
Кül tigin bäg bаšlаyu аqïtïmïz, оğuz yаğï оrduğ bаsdï. Кül tigin 
(9) Ögsüz аqïn binip tоquz ärin [sа]nčdï. Оrduğ birmädi. 
Hotima 
Ögüm  qаtun,  ulаyu  öglärim,  äkälärim,  käliŋünüm, 
qunčuylаrïm,  bunča  yаmа  tirigi  küŋ  bоltаčï  ärti,  ölügi  yurtda, 
yоlta yаtu qаltаčï ärtigiz. 
(10)  Кül  tigin  yoq  ärsär,  qop  öltäči  ärtigiz.  İnim  Кül  tigin 
kärgäk  bоltï,  özüm  sаqïntïm:  körür  közüm  körmäz-täg,  bilir 
biligim  bilmäz-täg  bоltï,  özüm  sаqïntïm.  Öd  täŋri  yаsаr,  kisi 
оğlï qop ölügli tirimis. (11) Аnča sаqïntïm, közdä yаš kälsär, ät 
ïda(?),  köŋültä sïğït kälsär,  yаnturu sаqïntïm,  qаtïğdï sаqïntïm, 
äki šаd ulayu аrqа ägünüm, оğlanïm, bäglärim, bоdunum közi, 
qаšï yаblаq bоltačï tip sаqïntïm. 
Yoğčï, sïğïtčï, qïtañ, tаtаbï bоdun bаšlayu (12) Udar säŋün 
kälti.  Таbğаč  qаğаnta  ĺsyi  Liki(?)  kälti.  Bir  tümän  аğï,  аltun, 

---

 
308
kümüš  kärgäksiz  kälürti.  Тüpüt  qаğаnta  Bölün  kälti.  Qurya, 
kün  bаtsïqdaqï  sоğd  bärčälär(?),  üč  qaraq
1
  ulus  bоdunta  Näŋ 
säŋün,  Оğul  tаrqаn  kälti.  (13)  Оn  оq  оğlum  Тürgäs  qаğаnta 
Mаqаrаč  tаmğаčï,  Оğuz  Bilgä  tаmğаčï  kälti.  Qïrqïz  qаğаnta 
Таrduš  Ïnančmur  (Ïnanč-čоr?)  kälti,  bаrq  itgüči,  bädiz 
yаratïğma,  bitigtaš  itgüči  tаbğаč  qаğаn  čаnqanï(?)  Čaŋ  säŋün 
kälti. 
К.III 
Кül  tigin  qоñ  yïlqa  yiti  yigirmikä  učdï.  Тоquzunč  аy  yiti 
оtuzqa [yоğ ärtürtimiz.  Bаrqïn  bädizin]  bitigtaš[ïn]  bičin  yïlqa 
yitinč  аy  yiti  оtuzqa  qо[p  аl]qd[ïmï]z.  Кül  tigin  ü.....  qïrq 
аrtuq[ï y]iti yаšïŋ bоltаt tаš.... bunčа bädiz äčig Тuyğun Ältäbär 
kälü(r)ti. 
Кс
*
  
(1)  Ïnanču  аpа  yаrğаn  tаrqаn  аtïğ  ......  (2)  qurdаnuğ  örti. 
Inim  Кül tigin ........  isig küčüg  birtük üčün türük Bilgä qаğаn 
yirtä inim Кül tiginig küzädü оlurt[um]. 
 
Ilova 
[Y o ‘ l l u g ‘   t i g i n     s o ‘ z i ]: 
К.II 
Bunča  bitig  bitigmä  Kül  tigin  аtïsï  Yolluğ  tigin  bitidim. 
Yigirmi  kün  оlurup  bu  tаšqа,  bu  tamqa  qоp  Yоlluğ  tigin 
bitidim.  Ïğar  оğlаnïŋïzdа  tаyаğunïŋïzdа  kägdä  igidür  ärtigiz, 
uča bаrdïğïz, täŋri tirigdägiči.