Toshkent davlat sharqshunoslik instituti mikro makro iqtisodiyot

Iqtisodiy sikl tushunchasi

Jamiyatning iqtisodiy taraqqiyot tarixi iqtisodiyotning hech qachon tekis va silliq yo‘l bilan, olg‘a rivojlanish yo‘lidan ketmaganligini yaqqol namoyon etmoqda. Bu tarix o‘zining turli bosqichlarda iqtisodiy kon’yunkturaning bir-birini davriy ravishda almashtirib turgan va almashtirib kelayotgan tanazzul yoki yuksalishni boshidan kechirib keldi. Bu o‘zgarishlar makroiqtisodiy beqarorlik yoki bozor iqtisodiyoti rivojlanishining davriyligi deb ataladi.

Iqtisodiy sikllarning boshqa tasniflari ham bor. Davomiylik bo‘yicha tasnif juda keng tarqalgan bo‘lib, unda odatda siklik tebranishlarning uch turi alohida ajratib ko‘rsatiladi:

♦ 3,5-4 yil davom etadigan qisqa muddatli sikllar;

♦ 8—10 yil davom etadigan o‘rta muddatli sikllar;

♦ 48—55 yil davom etadigan uzoq muddatli sikllar.

O‘rta muddatli siklni o‘rganish uchun uning asosiy bosqichlarini ajratib olish lozim (13.1-rasmga qarang). Odatda iqtisodiy sikl to‘rtta fazaga ajratiladi:

♦ inqiroz (siklik to‘lqinning trend liniyasi uzra joylashgan pasaytiruvchi qismi – a qism);

♦ depressiya (tushkunlik) – (siklik to‘lqinning trend liniyasi ostida joylashgan pasaytiruvchi qismi – b qism);

♦ jonlanish (siklik to‘lqinning trend liniyasi ostida joylashgan yuksaltiruvchi qismi – s qism);

♦ yuksalish (siklik to‘lqinning trend liniyasi uzra joylashgan yuksaltiruvchi qismi – d qism).

Inqiroz – qayta ishlab chiqarishning gurkirab rivojlanayotgan ishlab chiqarish mahsulotni sotish bilan bog‘liq keskin muammoga duch kelgan vaziyatidir. Bozorga taqdim qilingan tovar va xizmatlar to‘lovga layoqatli munosib talabni topa olmaydi. Sotilmay qolgan tovarlar tovar-moddiy zahiralarning to‘planib qolishiga olib keladi, foyda kamayadi, ishlab chiqarish hajmlari qisqaradi, investisiyalar hajmi ham qisqaradi, ishchi kuchiga bo‘lgan talabning pasayishi oqibatida ishsizlik ortadi. To‘lovga layoqali talabning kamayishi bularning barchasini yanada kuchaytiradi.

Depressiya bosqichida investisiyalash mutlaqo to‘xtaydi, iqtisodiyot turg‘unlikka yuz tutadi.

Jonlanish bosqichida so‘nishning eng quyi nuqtasidan o‘tiladi va iqtisodiyotning inqirozdan avvalgi holatiga asta-sekin qaytish boshlanadi. Ishsizlik qisqaradi, daromad va foyda o‘sadi, investisiya jarayonlari boshlab yuboriladi.

Nihoyat, yuksalish bosqichida iqtisodiyot gurkirab rivojlanadi, trend ijobiy (musbat) bo‘lganda ko‘plab makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha inqirozdan avvalgi vaziyatdagi dastlabki darajaga nisbatan yuqoriroq nuqtalarga erishadi, yuksalishning eng yuksak nuqtasiga, iqtisodiy siklning cho‘qqisiga yetib boradi, so‘ng yana inqiroz bilan almashadi.

U yoki bu mamlkatning iqtisodiyoti iqtisodiy siklning qaysi bosqichida ekanligini to‘g‘ri baholash uchun ekspertlar bir qator iqtisodiy indikatorlardan foydalanadilar, ya’ni asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar dinamikasini baholaydilar. Qaysi ko‘rsatkichlarning tanlab olinishi mazkur iqtisodiy vaziyatda iqtisodiyotning holatini nima eng yorqin xarakterlashiga bog‘liq bo‘ladi.

Odatda, iqtisodiy sikl indikatorlari sifatida quyidagi ko‘rsatkichlar tanlab olinadi: jami ishlab chiqarish (YaIM yoki YaMM), ishsizlik darajasi, tovar-moddiy zahiralar va ishlab chiqarish omillari zahiralari, narx darajasi, pul massasining hajmi, pullarning aylanish tezligi, qisqa muddatli foiz stavkalari va hokazo.

Ishsizlik makroiqtisodiy beqarorlikning eng muhim namoyon bo‘lish shakllaridan biridir, chunki uning nafaqat sof iqtisodiy, balki ijtimoiy belgilari ham bor.

Ishsizlik muammosi barcha rivojlangan mamlakatlarga u yoki bu darajada dahldor bo‘lgan va bo‘lib kelmoqda, ishsizlikni tartibga solish masalalari esa davlatning makroiqtisodiy siyosatidagi eng muhim muammoligicha qolmoqda.