Toshkent davlat sharqshunoslik instituti iqtisodiyot nazariyasi

Asosiy savollar 
1. Iqtisodiy o‗sishning mazmuni, turlari va ko‗rsatkichlari 
2. Iqtisodiy o‗sishning omillari 
3. Milliy boylik tushunchasi va uning tarkibiy tuzilishi 
4. Iqtisodiy muvozanatlik, uni ta‘minlash shart-sharoitlari va aniqlash usullari. 
5. Iqtisodiy mutanosiblik va uning turlari 
1.Iqtisodiy o„sishning mazmuni, turlari va ko„rsatkishlari 
Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishi ko‗p omilli va shu bilan birga ziddiyatli jarayon 
hisoblanadi.  Iqtisodiy  rivojlanish  resh  qashon  bir  tekis,  yuqorilab  boruvchi  shiziq  bo‗yicha 
ro‗y bermaydi. 
Iqtisodiy rivojlanish o‗z ishiga yuksalish va inqiroz davrlarini, iqtisodiyotdagi miqdor 
va sifat o‗zgarishlarni, ijobiy va salbiy tamonlarni olib notekis boradi. 
Milliy  iqtisodiyotda  iqtisodiy  rivojlanish  qiyin  aniqlanadigan  jarayon  bo‗lganligi 
sababli,  uning  mezonlaridan  biri  bo‗lgan  iqtisodiy  o‗sish  ko‗proq  tahlil  qilinadi.  Iqtisodiy 
o‗sish  iqtisodiy  rivojlanishning  tarkibiy  qismi  bo‗lib,  o‗z  ifodasini  real  YaMM  (YaIM) 
hajmining va uning aholi jon boshiga ko‗payishida topadi. 
Iqtisodiy  o‗sishga  tarixiy  jihatdan  yondashilganda,  u  bir  xil  suratlarda  va  bir  tekis 
bormaydi.  Tarixda  iqtisodiy  o‗sish  suratlarining  jadallashish,  jiddiy  pasayish  va  ratto 
sheklanish  davrlari  ma‘lum.  Agar  katta  tarixiy  bosqishlar  olib  qaraladigan  bo‗lsa,  jahon  va 
milliy iqtisodiyotda, barqaror iqtisodiy o‗sish, ishlab chiqarishning har tomonlama taraqqiyot 
manzarasi hosil bo‗ladi. Shu bilan birga iqtisodiy o‗sish nafaqat miqdor, balki muayyan sifat 
o‗zgarishlari shaklida ham namoyon bo‗ladi. Prezidentimiz I.Karimov ta‘kidlab o‗tganlaridek: 
«Iqtisodiy  rivojlanish  sur‘atlari  haqida  gapirganda...  uning  mezonlariga  va  eng  avvalo,  sifat 
ko‗rsatkishlariga  ko‗proq  e‘tibor  qaratish  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Bunday  o‗sishlar 
iqtisodiyotimizda yuz behayotgan tarkibiy o‗zgarishlar, uning izshil va barqaror rivoji uchun 
xizmat  qilishi,  xalqimizning  hayot  darajasini  yuksaltirishga,  bir  so‗z  bilan  aytganda,  amaliy 
hayotimizni  yaxshilashga  olib  kelishi  lozim».  Shunday  ekan  iqtisodiy  o‗sish  bevosita  yalpi 
milliy  mahsulot  miqdorining  mutloq  va  aholi  jon  boshiga  hamda  iqtisodiy  resurs  xarajatlari 
birligi  hisobiga  ko‗payishi  hamda  sifatining  yaxshilanishida  va  tarkibining  takomillashuvida 
ifodalanadi. Mahsulotning o‗sish sur‘ati bilan ishlab chiqarish omillari miqdorining o‗zgarishi 
o‗rtasidagi nisbat iqtisodiy o‗sishning ekstensiv yoki intensiv turlarini belgilab beradi. 
Ekstensiv  iqtisodiy  o‗sishga  ishlab  chiqarishning  avvvalgi  texnikaviy  asosi  saqlanib 
qolgan  holda  ishlab  chiqarish  omillari  miqdorining  ko‗payishi  tufayli  erishiladi.  Aytaylik, 
mahsulot  ishlab  chiqarishni  ikki  rissa  ko‗paytirish  uchun  mavjud  korxona  bilan  bir  qatorda 
o‗rnatilgan uskunalarning quvvati, miqdori va sifati ishchi kuchining soni va malaka tarkibi 
bo‗yicha xuddi o‗shanday yana bir korxona quriladi. Ekstensiv rivojlanishda, agar u sof holda 
amalga oshirilsa, ishlab chiqarish samaradorligi o‗zgarmay qoladi. 
Iqtisodiy  o‗sishning  intensiv  turi  sharoitida  mahsulot  chiqarish  miqyoslarini 
kengaytirishga  ishlab  chiqarish  omillarini  sifat  jihatidan  takomillashtirish:  yanada 
progressivroq  ishlab  chiqarish  vositalarini  va  yangi  texnikani  qo‗llash,  ishchi  kuchi 
malakasini oshirish, shuningdek mavjud ishlab chiqarish potensialidan yaxshiroq foydalanish 

---

 
 
78 
 
yo‗li  bilan  erishiladi.  Intensiv  yo‗l  ishlab  chiqarishga  jalb  etilgan  resurslarning  har  bir 
birligidan  olinadigan  samaraning,  pirovard  mahsulot  miqdorining  o‗sishida,  mahsulot 
sifatining oshishida o‗z ifodasini topadi. Bunda mahsulot ishlab chiqarishni ikki rissa oshirish 
uchun  mavjud  korxonaga  teng  bo‗lgan  yana  bir  korxona  qurishga  rojat  yo‗q.  Bu  natijaga 
ishlab  turgan  korxonani  rekonstruksiya  qilish  va  texnika  bilan  qayta  qurollantirish,  mavjud 
resurslardan yaxshiroq foydalanish hisobiga erishish mumkin. 
Real  hayotda  ekstensiv  va  intensiv  omillar  sof  holda,  alohida-alohida  mavjud 
bo‗lmaydi,  balki  muayyan  uyg‗unlikda,  bir-biri  bilan  qo‗shilgan  tarzda  bo‗ladi.  Shu  sababli 
ustivor ekstensiv va ustivor intensiv iqtisodiy o‗sish turlari tahlil qilinadi. 
Iqtisodiy o‗sish murakkab va ko‗p qirhali jarayondir. Shu sababli uni baholash uchun 
qandaydir bitta ko‗rsatkish kifoya qilmaydi, muayyan ko‗rsatkishlar tizimi talab qilinadi. Bu 
ko‗rsatkishlar tizimida jismoniy va qiymat ifodasidagi ko‗rsatkishlar farqlanadi. 
Iqtisodiy  o‗sishning  jismoniy  ko‗rsatkishlari  ancha  aniq  natija  beradi,  (chunki  ular 
inflyatsiya ta‘siriga berilmaydi), lekin unversal emas (iqtisodiy o‗sish sur‘atlarini hisoblashda 
har  xil  ne‘matlar  ishlab  chiqarishni  umumiy  ko‗rsatkishga  keltirish  qiyin).  qiymat 
ko‗rsatkishlar  keng  qo‗llaniladi,  ammo  har  doim  ham  uni  inflyatsiyadan  to‗liq  «tozalash» 
mumkin bo‗lavermaydi. Shu sababli iqtisodiy o‗sish sur‘atlari qiyosiy  yoki doimiy narxlarda 
hisoblanadi. 
Makroiqtisodiy darajada iqtisodiy o‗sishning asosiy qiymat ko‗rsatkishlari quyidagilar 
hisoblanadi: 
-  YAMM  (YAIM)  yoki  milliy  daromadning  mutloq  hajmi  va  uning  o‗sish 
sur‘ati; 
-  YAMM  (YAIM)  yoki  milliy  daromadning  aholi  jon  bosh  hisobiga  to‗g‗ri 
keladigan miqdori va uning o‗sish sur‘ati; 
-  YAMM  (YAIM)  yoki  milliy  daromadning  iqtisodiy  resurs  xarajatlari  birligi 
hisobiga to‗g‗ri keladigan miqdori va uning o‗sish sur‘ati; 
Iqtisodiy  o‗sishni  aniqlashda  har  ushala  ko‗rsatkishdan  ham  foydalanish  mumkin, 
lekin ularning ahamiyati turlisha. 
Masalan:  agar  diqqat  markazida  iqtisodiy  potensial  muammosi  tursa,  birinchi 
ko‗rsatkishdan foydalanish ko‗proq mos keladi. Alohida mamlakat va regionlardagi aholining 
turmush  darajasini  taqqoslashda,  ko‗proq  ikkinchi  ko‗rsatkishdan  foydalaniladi.  Iqtisodiy 
samaradorlikni baholashda uchinchi ko‗rsatkishga ustivorlik beriladi. Odatda iqtisodiy o‗sish 
% (foiz) da o‗sishning yillik sur‘ati sifatida aniqlanadi. Masalan, agar o‗tgan yili real YAMM 
60 mlr. so‗mni va joriy yilda 70 mlr. so‗mni tashkil qilgan bo‗lsa, o‗sish sur‘atini joriy yildagi 
real  YAMM  ning  bazis  davrdagi  hajmiga  bo‗lish  yo‗li  bilan  aniqlash  mumkin.  Bu  holda 
o‗sish sur‘ati 16,6% ni (70G‗60*100) tashkil qiladi. Mamlakatning iqtisodiy o‗sish sur‘atini 
xarakterlaydigan  ko‗rsatkishlar  (real  YAMM  va  aholi  jon  boshiga  real  YAMMning  o‗sishi) 
miqdoriy ko‗rsatkishlar bo‗lib, ular  
-  birinchidan  mahsulot  sifatining  oshishini  to‗liq  hisobga  olmaydi  va  shu  sababli 
farovonlikning haqiqiy o‗sishini to‗liq xarakterlab berolmaydi; 
-  ikkinchidan,  real  YAMM  va  aholi  jon  boshiga  YAMMning  o‗sishi  bo‗sh  vaqtning 
sezilarli  ko‗payishini  aks  ettirmaydi  va farovonlik  real  darajasining  pasaytirib  ko‗rsatilishiga 
olib keladi, – uchinchidan, iqtisodiy o‗sishni miqdoriy hisoblash boshqa tomondan uning atrof 
muritga va insonning hayotiga salbiy ta‘sirini hisobga olmaydi. 
Iqtisodiy  o‗sishning  alohida  tomonlarini  xarakterlovshi  ko‗rsatkishlari  ham  mavjud 
bo‗lib, ulardan asosiylari ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanish darajasi, Mehnat unumdorligi 
va  ish  vaqtini  tejash,  shaxsiy  daromad  va  foyda  massasi,  milliy  iqtisodiyotning  tarmoq 
tuzilishi kabilar hisoblanadi. 
Ishlab chiqaruvchi kuchlar darajasi quyidagi ko‗rsatkichlar bilan xarakterlanadi: 
a) ishlab chiqarish vositalarining rivojlanish darajasi, ya‘ni uning unumdorligi. 
b) xodimning malakasi va tayyorgarlik darajasi. 
v) ishlab chiqarishning moddiy va shaxsiy omili o‗rtasidagi nisbat. 

---

 
 
79 
 
g)  Mehnat  taqsimoti,  ishlab  chiqarishning  tashkil  etilishi,  ixtisoslashtirilishi  va 
kooperatsiyasi.