Toshkent davlat sharqshunoslik instituti iqtisodiyot nazariyasi

4.Pulning kelib chiqishi, mohiyati va funksiyalari 
Tovar  qiymati  ishlab  chiqarishda  vujudga  keladi,  ammo  faqat  bozorda  bir  tovarni 
ikkinchisiga tenglashtirish orqali aniqlanadi. 
Almashuv  hozirgi  zamon  shakliga  yetib  kelgunsha  bir  qancha  bosqishlarni  bosib 
o‗tadi.  Qiymatning  eng  elementar  shakli  bir  tovar  qiymatining  boshqa  tovarda 
gavdalanishidir.  Qiymatning  oddiy  shakli  ayirboshlashning  endigina  paydo  bo‗lgan  davriga 
to‗g‗ri keladi: bu  vaqtda  u  hali  tasodifiy  xarakterga  ega  bo‗lgan.  Masalan, 10  metr  mato  -  2 
qop g‗alla. Bunda tovar ekvivalent rolini g‗alla o‗ynayapdi. 
Mehnat  taqsimoti va tovar ishlab chiqarishning o‗sishi almashinadigan tovarlar sonini 
ko‗paytiradi,  qiymatning  to‗la  yoki  kengaytirilgan  shakli  kelib  chiqadi,  almashish  jamiyatda 
doimiy  tus  oladi.  Endi  tovar  qiymati  bir  nesha  tovarlarning  qiymatlari  bilan  ifodalanishi 
mumkin bo‗ladi, ya‘ni 2 ta qo‗y ( 2 qop g‗alla yoki 25 metr shit yoki 3 ta bolta kabi. 
Ushbu fikrni 
zamonaviy 
misollar bilan 
rivojlantiring 
Qiymatning  kengaytirilgan  shakli  asta­sekin  uning  umumiy  shakliga 
aylanadi. Hamma tovarlar o‗z qiymatini bir tovarda aks ettira boshlaydi. 
Masalan:  8 qop g‗alla yoki 10 metr shit yoki 1 ta bolta yoki 1 ta qo‗y. 
yoki  2  gr  oltin  va  rokazo.  Bunda  tovar-ekvivalent  rolini  bitta  qo‗y 
o‗ynamoqda. Shu yo‗sinda umumiy ekvivalent kelib shiqqan va bu rolni 
o‗ynovshi  tovarning  asosiy  vazifasi  odamlarning  shaxsiy  ehtiyojini 
emas, ijtimoiy almashuv ehtiyojini qondirishdan iborat bo‗lib qoldi. 
Xalqlarda va tarixning turli bosqishlarida ekvivalent vazifasini turli tovarlar bajargan. 
Ishlab  chiqarishning  yanada  taraqqiy  etishi,  tovar  almashuvining  rivojlanib,  savdo­sotiq 
ishlarining  milliy  doiradan  chiqib  ketishi,  katta  xalqaro  bozorlarning  paydo  bo‗lishi,  yagona 
umumiy ekvivalent zaruhiyatini keltirib shiqargan. Shu  yo‗sinda qiymatning pul shakli kelib 
shiqqan. Umumiy ekvivalent vazifasini oltin bajara boshlagan. Oltin pulga aylandi. Pul rolini 
tarixda boshqa materiallar ham (mis, temir, kumush) o‗ynagan. Shunday qilib pul-o‗ziga xos 
tovar, umumiy ekvivalentdir. 
Pul quyidagi vazifalarni  
bajaradi: 
1.Pul-qiymat 
o‗lchovidir. 
2. Pul-muomala vositasi. 
3.Pul-jamg‗arish vositasi. 
Pul  turli  tovarlarning 
qiymatini 
o‗lshab, 
miqdorini 
taqqoslab 
beradi. 
Tovarlar 
qiymatining 
pulda  
ifodalanishi  tovarning 
bahosidir. 
 
Tovar­pul  muomalasi  jarayonida  pul  naqd 
bo‗lishi  kerak,  chunki  uning  yordamida 
tovarlar  oldi­sotdi  qilinadi.  Tovarlarning 
pulga 
aylanishi 
tovar 
ishlab 
chiqaruvchining 
tovarni 
tayyorlashga 
sarflangan  Mehnati  jamiyatga  kerakli  deb 
e‘tirof  etilganligini  bildiradi.  Shuning 
uchun  pulga  tovar    ayirboshlash  bozor 
iqtisodiyotining muhim tomoni hisoblanadi. 
Turli  vaziyat  taqozosi  muomala 
jarayonining uzilib qolishiga olib 
kelishi 
mumkin. 
Buning 
natijasida 
pul 
muomalada 
bo‗lmay  turib  qoladi.  Bunday 
holda pul boylik to‗plash vositasi 
vazifasini bajara boshlaydi. 
 
Pulning vujudga kelishida asosiy sabab-tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi, Mehnat 
taqsimotining shuqurlashuvidir, buning natijasida ortiqsha mahsulotni ayirboshlash zaruhiyati 
vujudga  kelgan.  Pul  esa  ayirboshlashning  eng  qulay  vositasi  bo‗lganligi  sababli  insonlar  
tomonidan qabul qilingan. 

---

 
 
31