Toshkent davlat sharqshunoslik instituti «ijtimoiy psixologiya» fani buyicha

1.2.3. Ijtimoiy xulq-atvor instinktlari nazariyasi 

---

 

Ijtimoiy xulq-atvor instinktlari nazariyasi

 XX asrning boshida Angliyada shakllandi. 

Uning asoschisi ingliz psixologi Uilyam Makdugall bo‘lib, u o‘zining

 

1908 yilda yozgan 

"Ijtimoiy psixologiyaga kirish"   kitobidagi inson xulq-atvorlarining motivi yoki uni harakatga 

keltiruvchi kuch instinktlardir, - deb yozgan. Keyinchalik u instinkt tushunchasi bilan birga 

layoqat, intilish  iboralarini ham ishlata boshladi. Uning fikricha, xulq-atvorni  ta’minlovchi 

narsa tug‘ma, psixofiziologik tayyorlik holati bo‘lib, u nasldan-naslga uzatiladi. Makdugall 

barcha harakatlarni refleksiv holda tushuntirishga intilib, refleksiv yoyga xos bo‘lgan barcha 

qismlar — ya’ni efferent qabul qiluvchi, reseptiv bo‘lim, efferent (harakat) va markaziy 

bo‘limdan iborat tizim sifatida tasavvur qiladi. Barcha ijtimoiy harakatlar ham ana shunday 

refleksiv tabiatga egadir, deb uqtiradi u. 

Shunga o‘xshash fikrlar E. Ross ("Ijtimoiy psixologiya ) va Dj. Bolduin ("Ijtimoiy 

psixologiya bo‘yicha tadqiqotlar") qarashlarida ham rivojlantirilgan. Masalan, Bolduin ikki turli 

irsiyat xaqida — tabiiy va ijtimoiy irsiyat haqida yozib, ijtimoiy odamlardagi taqlid qilish 

qobiliyati bilan bog‘liq, deb yozadi. Jamiyatda yashayotgan odamlar bir-birlariga ta’sirlarini 

o‘tkazishga moyildirlarki, bu narsa ular o‘rtasidagi munosabatlarni boshqarib turadi. 

Shunday qilib, bu yo‘nalish tarafdorlarining fikricha, barcha ongli harakatlarning boshi 

— ongsizlikdir, ya’ni instinktlar bo‘lib, ular asosan hissiyotlarda namoyon bo‘ladi. Hissiyot 

bilan instinktlar bog‘liqligini Makdugall juftliklarda ko‘rsatishga harakat qilgan: masalan, kurash 

instinkti — qo‘rquv, g‘azab hissi; nasl qoldirish instinkti — rashk ayollardagi tobelik hissi; 

o‘zlashtirish instinkti  —  xususiylikka intilish  hissi  va  hokazo. Ijtimoiy hodisalarni 

tushuntirishda tug‘ma instinktlar rolining yuqori qo‘yganligi uchun bu nazariya ilmiy taraqqiyot 

bosqichida salbiy  o‘rin tutdi,  deb aytishimiz mumkin. Lekin uning ayrim hodisalar sabablarini 

tushuntirishga     harakat qilishi fan oldiga ulkan vazifalarni qo‘ydi. Ijtimoiy psixologiya fan 

sifatida ana shu muammolarni tadqiq qilishi lozim edi. 

Demak, yuqorida to‘xtab  o‘tilgan uchala nazariyaning ahamiyati shundan iborat ediki, 

ular yangi tug‘ilishi lozim bo‘lgan fan — ijtimoiy psixologiyaning tadqiqot mavzuini ochib 

berdi. Qolaversa, bu uchchala yo‘nalish ham nazariy qarashlarni isbot qilishda ob’ektiv   

tekshiruv   usuli   hisoblangan   eksperimentdan foydalanish zaruriyatini ko‘rsatdi. Bu narsa yana 

bir bor maxsus fanning  kelajak  rejalarini  aniqlashga yordam berdi.