Toshkent davlat pedagogika universiteti “tasviriy san’at va amaliy bezak san’ati”

Tajriba sharoitga ko’ra:
Sun’iy
Tabiiy
Eksperimentlarni qo’yilishi ; maqsadi bo’yicha: nazoratli, izlanishli, hal qiluvchi, o’zgartiruvchi, tasdiqlovchi bo’lishi mumkin. O’zining o’tkazilishi, tashkillashtirilishi bo’yicha esa, laboratoriyali, naturalli, maydondagi, ishlab chiqarishdagi va h.k. bo’linadi. Aniqlanishi kerak bo’lgan hodisa obyektlarning strukturasiga murakkab va oddiy, tashqi ta’sirning tavsificha: energetik, materialli, axborotli; o’zaro ta’sir doirasida: oddiy va modelli; qo’llanilgan modelicha: materialli va hayoliy; nazorat faktorlaricha: aktiv va passiv; faktorlar variasiyasi bo’yicha: bir va ko’p faktorli; o’rganilayotgan hodisa yoki obyektning harakteri bo’yicha: texnologik, sosiometrik va h.k. bo’lishi mumkin.
Tabiiy eksperimentlarga, qaysikim tajriba faqat tabiiy sharoitda, ya’ni hodisaning tabiiy o’tishini o’zgartirmagan holda, uning tavsifiy ko’rsatishlarini aniqlash bo’lsa, sun’iy eksperimentda, izlanuvchi tomonidan o’tkazilishi, sun’iy yaratiladi va ayrim tajribani noaniqligini oshiruvchi ko’rsatgichlari hisobga olinmaydi. Bunday eksperimentlar, ayniqsa, tabiiy va texnika fanlarida keng qo’llaniladi.
\
Nazoratli eksperimentda, obyektning ko’rsatgichi doim har xil sharoitda: tashqi, ichki ta’sir vaqtida ko’zatiladi va uning umumiy natijaga qanchalik ta’siri aniqlanadi. Izlanishli tajribalar, hali oldindan aniq ko’rsatilgan maqsad uchun emas, balkim boshlang’ich izlanishlarni o’z ichiga oladi. Ammo ko’pgina izlanishli izlanishlar doimo aniq muammolarni keltirib chiqarishga sabab bo’ladi. Agarda fanda biror-bir g’oya, gipoteza yoki ilmiy bashorat, nazariyani yoki to’g’ri noto’g’riligini aniqlash maqsadida o’tkazilsa, bunday tajribalar hal qiluvchi, tasdiqlovchi bo’lishi mumkin. Eksperimentlarni o’tkazishda, albatta fan sohasi bo’yicha qaysi sharoitda o’tkazilishi muhim rol o’ynaydi.
\
Eksperiment dasturi o’z ichiga, uning maqsadi va vazifasini, o’zgaruvchan faktorlarni tanlashi, eksperiment tajriba hajmini, tajriba ko’rsatgichlarining ketma-ketlik bilan o’zgartirilishini, o’zgartirish qadamini tanlashini, o’lchov asboblarini tanlashni, eksperiment o’tkazish yozuvini, eksperiment natijalarini qayta ishlovi uslublari va tahlilini oladi. Rejalashtirilgan eksperimentni maxsus jihozlangan joylarda o’tkaziladi. Bunday joylar stasionar, shartli-stasionar va ko’chma bo’lishi mumkin.

Tajriba natijalarini qayta ishlovida qo’llaniladigan uslubda, qayta ishlov va tahlilning matematik metodiga alohida e’tibor berilishi kerak. Bunga emperik bog’liqlikni aproksimasiyasini o’rnatish va h.k. kiradi. Tajribadan olinadigan natijalar uchta statik talablarga javob berishi kerak.
Bularga: baholashning samaradorligini talabi, ya’ni noma’lum parametrga nisbatan minimal dispers farq bo’lishligi; baholashning turg’unligini talabi, ya’ni eksperiment - sonining o’sishi bilan haqiqiy natijaga yaqinlashishi va baholashning aralashmasligi talabi, ya’ni parametrlarni hisoblashda sistematik xatoning bo’lmasligi kiradi. Albatta, bu uch talabning barchasini eksperimentlarni o’tkazish va olingan natijalarni qayta ishlovida muhim muammo hisoblanadi.