|
1.2 Metallar va ularning umumiy tasnifi
Davriy sistemadagi elementlarning 3/4 kismidan ko’prog’ini metallar tashkil etadi. Metallar jadvalda I — II — III gruppalarda, barcha gruppalarning yonaki gruppachalarida joylashgan Ko’pchilik metallar amfoter xossalarga ega. ba'zan metallmaslar xossalarini ham namoyon qiladilar. Metallar atomlari tuzilishining o’ziga xos xususiyatlari tashqi elektron qavatida elektronlarning ko’pmasligidadir. Atom radiuslari eng katta bo’lgan metallar ishqoriy metallardir. Ular kimyoviy jihatdan eng aktiv, ya'ni bunday metallarning atomlari elektronlarini oson beradi va yaxshi kaytaruvchilar hisoblanadi. Ishqoriy va ishqoriy-yer metallar eng yaxshi qaytaruvchilardir. Metallar birikmalarida doimo musbat oksidlanish darajasini (+1 dan + 4 gacha) namoyon qiladi, ular metallmaslar bilan ion xarakteridagi kovalent boglanishli birikmalarni hosil qiladi. Metallarning atomlari oddiy modda holida o’zaro metall bog’lanish bilan bog’langan bo’ladi. Metall bog’lanish bog’lanishning alohida turi bo’lib, faqat metallarga xosdir. Uning mohiyati shundaki, metallarning atomlaridan doimo elektronlar uzilib turadi, ular esa metall parchasining barcha massasi bo’ylab xarakatlanib yuradi. Elektronlaridan ajralgan metall atomlari musbat ionlarga aylanib, erkin elektronlarni yana o’ziga tortadi. SHunday qilib, metall parchasining ichida doimo elektron gazi aylanib turadi, u metall ning barcha atomlarini bir-biri bilan boglaydi. Elektronlar go’yo bir vaqtning o’zida metallning barcha atomlariga umumiy tegishli bo’ladi. Metallarning atomlari orasida buladigan kimyoviy boglanishning bunday alohida tipi metallarning fizik va kimyoviy xossalarini belgilab beradi. Metallda valent elektronlar qancha ko’p bo’lsa, kristall panjarasi shuncha mustahkam va qattik, uning suyuqlanish hamda qaynash temperaturalari shu qadar yuqori bo’ladi. Metallarning deyarli hammasi quyidagi kristall panjaralar 1) yoqlari markazlashgan panjara (Pb, Pd, Pt, Al, As, Au, Sa, Cu kabilar) shaklda, 2) hajmiy markazlashgan kub (Va, Cr, Fe, Cs, K, Mo, Ta kabilar) shaklida, 3) geksagonal katak (Be, Cd Co Hg, Mg, Ru kabilar) shaklida kristallanadi. Kristall panjaraning shakli metall xossalarga ta'sir qiladi. Tashqi sharoit o’zgarganda ba'zi metallarning kristall panjaralari qayta ko’riladi, ya'ni bir shakldan boshqa shaklga o’tadi, hatto ularning allotropik shakl o’zgarishlari ham o’zgaradi. Metallarning hammasida oz yoki ko’p darajada yaltiroklik bor, bu esa metall parchasi uchun xos xususiyat. Metallar rangiga kura shartli ravishda qora va rangdor metallarga bo’linadi. Qora metallarga temir va uning qotishmalari, rangdor metallarga esa qolgan barcha metallar kiradi. Simobdan boisha barcha metallar kristall strukturali qattik modlalardir, shu sababli ularning suyuqlanish temperaturasi noldan yuqori bo’ladi, faqat simobning suyuqlanish temperaturasi — 39°C ga teng. Seziy metali 28,5°C da, kaliy 62,3°C da, molibden 2625°C da, volfram esa 337°C da su yuklanadi, 800°C dan past temperaturada suyuqlanadigan metallar oson, undan yuqorisi esa qiyin suyuqlanuvchi metallar deb ataladi. Metallardan natriy va kaliy mumdek yumshok. xrom esa nihoyatda qattikdir.
Zichligi jihatilan metallar og’ir va yengil metallarga bo’linadi. Zichligi 3 g/sm3 dan katta bo’lganlari og’ir metallarga kiradi, masalan oltinning zichligi 19,3, platinaniki 21,45, uranniki 18,7 g/sm3 ga teng. Zichligi 3 g/sm3 dan kichik bo’lgan metallar esa (litiyniki 0,53 g/sm3, kaliyniki 0,87 g/sm3, natriyniki 0,97 g/sm3 ga teng) yen gil metallar gruppasiga kiradi. Metallar oz yoki ko’p darajada plastik bo’ladi. Oltindan qalinligi 0,0001 mm keladigan (bu odam sochidan 50) marta ingichka) zar kog’oz tayyorlash mumkin, lekin surma anchagina murt buladi. Metall parchasining shakli uzgarganda (deformasiyalanganda) ham butunligi saqlanib qoladi, bunday xossasidan ularni prokatka qilishda foydalaniladi. Plastik lik metallar kristall panjarasining strukturasiga bog’lik.
Barcha matallar (ishqoriy va ishqoriy-yer metallardan tashqari) suvda erimaydi, lekin bir-birining suyuqlanmalarida eriydi. Bir metallning boshqa metalldagi qattik eritmasi qotishma deyiladi. Barcha qotishmalarni quyidagi gruppalarga bo’lish mumkin:
a) metallar o’zaro qattik xolatda erimaydi, suyuq xolatda eriydi, bularni evtektik qotishma bor sistemalar deyiladi,
b) metallar uzaro kimyoviy birikmalar xosil qiladi;
v) metallar bir-birida suyuq xolatda xam, qattik xolatda ham eriydi;
g) bir metall ikkinchi metallda ma'lum chegaraga kadar eriydi.
Qotishmalarning xossalari, odatda, metall komponentlarining xossalaridan farq qiladi. Qotishmaning zichligi, suyuqlanish temperaturasi, elektr o’tkazuvchanligi, qattikligi, mexanik mustaxkamligi, plastikligi, oksidlanishga chidamliligi va boshqa xossalari o’zgaradi. Metallar sof holatda qotishmalarga qaraganda ancha kam ishlatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
